|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 104. 01 May 1930 |
|
|
1 2045 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 104 HASTINGS Mei 1, 1930
HUI A TE PIHOPA KI KARIOI
(Na Henare Keremeneta)
No te Hatarei te 19 o nga ra o Aperira ka whaia mai e
te Pihopa o Aotearoa te ra i whakaritea ai hei tuunga mo te
hui ki waenganui i a Ngati Rangi ki Karioi. I ahu mai te
Pihopa i Paeroa ki Hauraki i taua ra. I te teihana o Ohakune
ka tutataki atu ratou ko Kenana Wiremu o Putiki, ko Rev-
Henare Keremeneta o Pipiriki, me Takarangi Mete Kingi.
Ka haere ratou ma runga motoka, 10 maero ka tae ki
Karioi. Matotoru ana te noho mai a te tangata i te marae.
E aku atu ana te ope nei ki te marae, ka tu mai te kapa
haka a Ngati Rangi.
Ko nga kupu enei o ta ratou haka: —
Mate! ka mate! ora, ka ora!
Mate! ka mate! ora. ka ora!
Tenei te Pihopa o Aotearoa
Nana i tiki mai whakawhiti te ra!
Haupane! kaupane!
Haupane! kaupane!
Whiti te ra!
Ka mutu te tangi, ko nga whai-korero. Ka mutu tera
ko te kai. I muri iho i te hakari, ko te karakia kiki ana te
noho a te tangata i te whare-runanga. Ka pai te noho a Ngati
Rangi i te wa o te karakia, kaore he korero, kaore he korikori
tapu ana te ahua o te tangata.
|
|
2 2046 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. a: 5 a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2046 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
I te po ka whakamanuhiritia te Pihopa raua ko Te Wi-
remu e Pita McDonnell me tona hoa wahine. Ko Pita tetahi
o nga tai tamariki o te iwi Maori o Whanganui kua tino puta
mo nga mahi paamu. He tamaiti tawhito no Te Aute.
I te Ratapu te Ra o te Aranga ka tu mai ano te iwi kai-
nga ki te mihi ki te Pihopa me ona hoa.
I te 11 a. m. ko te karakia. I waho te karakia o te ata.
He tokomaha tonu nga pakeha i whakauru mai ki roto
i o ratou hoa Maori.
I muri tata iho ko te Karakia o te Hapa i kawea ki roto
i te whare-runanga.
He tino hakari te kai o tenei ra.
Te mutunga o te kai. ka tu mai a Puti Karauria Materoa
ki te waiata i nga waiata a o ratou tipuna.
I muri iho ka unuhia mai e ia te korowai taniko ka wha-
katakotoria ki mua i te Pihopa. Katahi ka utaia mai te
moni he aroha na Ngati Rangi ki te Pihopa.
Ka mutu tana waiata, ka tu mai a Pita Makitonore ka
whai kupu ki te marae, ki nga manuhiri, me te Pihopa. Ka-
tahi ka tuku mai i te aroha o Ngati Rangi ki te Pihopa. I
roto i ana kupu whakamarama ka whakaatu a Pita ko te
taonga nei. he aroha no Ngati Rangi mo te taenga tuatahi
mai o te Pihopa ki Karioi nei.
He nui te whakamiharo ki tenei hui. Ahakoa te nui
o nga wehewehenga i runga i te taha wairua, kotahi tonu
te whakaaro o Ngati Rangi i te ra o te Pihopa. He hui tenei
i kore rawa e warewaretia, i te kotahi o te whakaaro, me te
tau mai o te rangimarie ki nga whakahaere katoa.
I te mutunga o tenei mahi, ka karakia ano ki te marae.
I muri iho ka haere te Pihopa me ona hoa ki Raetihi. 17
maero te tawhiti. I te po ko te karakia nui i te whare-karakia
o te taone. Katahi ano te po i maringi ai te ua. mai ano o
tenei haere a te Pihopa i timata mai nei i te 1 o nga ra o
Aperira.
Ko te karakia na Te Wiremu i whakahaere i te reo pa-
keha: i te reo Maori. Ko te upoko tuarua na Henare Kere-
meneta i panui, ko te whakaminenga i hawhe tonu te maori
|
|
3 2047 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2047
te pakeha. Ahakoa e maringi ana te ua, ki tonu te whare-
karakia. Ko te rarangi a te Pihopa he mea tango mai no te
tipoko tuarua mo te Ra o te Aranga, "Haere ki aku teina, mea
atu ki a ratou. tenei ahau ka kake ki toku Matua ki to koutou
Matua, ki toku Atua ki to koutou Atua-"
I whakaatu te Pihopa i te kaha o te manaaki haere a
te iwi Maori i nga mahi o te Whakapono, i te tokomaha o te
hunga e whakaungia ana. me te tokomaha o nga taitamariki
e hiahia ana kia tukua ratou ki te kura minita.
I whakaatu te Pihopa ki te iwi pakeha, i te kowhiritanga
a te Atua i te Hurai hei iwi mana hei whakatipu i te whaka-
pono, engari i runga i o ratou pohehetanga, whakarerea ana
ratou e te Atua. He maha nga iwi i whakahau ai te Atua
"Haere ki oku teina. " Ka turi ki te reo o te Atua, ka kaupare-
tia.
i tenei ra ko te iwi pakeha kua rongo ki te whakahau
a te Atua ki te kauwhau i te Rongopai. Ki te kore ratou e
rongo, tera hoki ratou e parea ki muri, a ma te Atua e whiri-
whiri tana iwi i hiahia ai.
No reira ko te mahi nui ma tatou ko te whakatipu i te
rangatiratanga o to tatou Ariki.
Kei te tirohia mai tatou i Ienei ra e te Atua. Kaua hoki
tatou hei turi ki tana whakahau "Haere kauwhautia te Rongo
pai.
HUI TIMUAKI A TE ATIRIKONATANGA O
TAURANGA.
Ka tu te Hui Timuaki, me nga mahi Mihana ki Ruatoki
a te Wenerei te 21 o nga ra o Mei nei. Ko te Pihopa o Aotea-
roa hei Timuaki mo tenei hui, tera atu ona hoa-awhina mo
nga whakahaere i nga mahi Mihana.
Ko nga minita. nga Kai-karakia, me nga mema o te
Komiti Timuaki o roto i te Atirikonatanga, me tae katoa
mai i te ahiahi o te Wenerei. Haria mai o tatau aitua, me o
tatau tini mate kia tangihia.
Heoi ano.
Paora Rangiaho Hori Aterea
Wiremu Tereina Whetu Paerata
Te Ihi Paerata Tui Tawera
Ropere Tahuriorangi (Minita)
E. M. E. Te Tikao (Kai-Tirotiro) o te
Atirikonatanga o Tauranga.
|
|
4 2048 |
▲back to top |
2048 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
HE PANUI HUI AROHA.
1. Hurahanga kohatu ki Waimarama a te tahi 1 onga ra o
Hune 1st June, 1930.
2. Paraire, Mei 30th, 1930. Me tae mai ki Waimarama nei i
tenei ra. Haere mai!
3. Ite po ote Paraire, Mei 30th. 1930, he hui mo te Hooki.
4. Hatarei, Mei 31st, 1930. He ngahau nga mahi ara he purei
hooki.
Tiamana,
Hekeratari ote Hui
M Thomas
Waimarama,
May 1st, 1930.
MATE KOHI
E mihi ana au ki nga kai-whakahaere o te Hui mo te
tapiritanga atu i te "Mate Kohi" ki te taha o nga take nunui
hei whiriwhiri ma te Hui.
Ko te wa tonu tenei hei kokiritanga mo tenei take. Pera
ai hoki nga take nunui katoa. Ahakoa pewhea te marama ki
te tangata kotahi, ki te hunga tokoiti ranei, kaore e wana te
whawha mai a te katoa ina whakaputaia i tena wa. Engari
kia marama ki te tokomaha ka whai koha te whakaputa.
"He Mate Maori. " Ko te mate tenei o te Maori. Na te
Maori tonu i ki ko tona mate tenei; inahoki tona ingoa ko
te "Mate Maori. '" Ko te whakaaro tena o te wahanga pouri
o tatau. Te tikanga pea o taua whakaaro o ratou, ko te tangata
Maori anake e pangia ana e te "Mate Kohi. " Tetahi whakaaro
o tenei hunga, kaore e ora ta ratau mate i tapa nei he "Mate
Maori" i te takuta pakeha; no reira kaore i tika kia tapaea
atu te turoro e ngaua ana e tenei mate ki te takuta pakeha
Heoi te mea tika ma nga mea mohio ano o te iwi nona te
mate e mahi kia ora; e whakamatau ranei ki te mahi kia
ora: ara ma nga tohunga. Engari kaore ano i whanui ki to
tatou ao Maori nei kei te ora te "Mate Maori" i te tohunga
Maori. Mehemea hoki e te iwi kei te ora i nga whakahaere
a te tohunga Maori te "Mate Maori: " ara te "Mate Kohi"
kei whea mai nei te whakamiharo, me te honore, me te pai
kia tatau. Mehemea ko ia tena e tika ana taua tohunga, aua
tohunga ranei kia whakawhiwhia ki te raihana tiaki "Mate
Kohi": a. kia uhia hoki e te Kingi he tino honore nui kia
ratau. Ko to matou ropu o te ao Hou e kore e mangere ki te
pitihana ki te Kawanatanga mo tenei honore: ki te panui
hoki ki te ao katoa tenei te puna o te ora mo te "Mate Kohi"
kei roto i nga ringaringa o nga tohunga Maori. Otira, e te
iwi heoi te matauranga, me te rongo kei a tatau: "Ko mea kua
|
|
5 2049 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2049
mate; he "Mate Maori te mate. " Kei ia waahi, kei ia waahi
tena rongo e pakuu ana. To tatau ahua ano ko ta te Poropiti
i tuhituhi ai: "I rangona he reo ki Rama he uhunga, he tangi
he aue nui; ko Rahera e tangi ana ki ana tamariki, kihai i pai
kia whakamarietia, no te mea kua kahore ratou" (Matiu 2 18)
Ko te mate tenei naana i huna te iwi Maori. Ehara i nga
pakanga, ehara i nga pu a Ngapuhi, ehara i nga mate uruta
o te wa pakeha nei te iwi i huna. Ahakoa ra he nui tonu a
ena whiu i tango ai. Na te "Mate Kohi tatau i 'iki' ki te po.
Aata whakarongo mai iana koutou ki enei whika. Te rahi o
te kaute o Matakaoa e 205600 nga eka. I te tauanga i te iwi
ka hori nei, ka kitea, haere ake nga Maori o te kaute 1300.
Mai ia Tuwhakairiora ki tenei wa ka 14 nga whakapaparanga.
Mehemea e rua nga tamariki a taua kaumatua, e rua a te mea
kotahi o raua, e rua hoki a te mea kotahi o raua uri, ia wha-
kapaparanga o te tekau-ma-wha nei, ko te tokomaha o nga
tangata Maori i tika mo te kaute o Matakaoa e 16384.
Tena me ki e toru nga tamariki a Tuwhakairiora; e
toru ano a te mea kotahi o taua tokotoru e toru a te tamaiti
kotahi o ia whakapaparanga o te tekau-ma-wha nei, te kaute
tika mo te whanau a Tuwhakairiora e 1, 594. 323. Me ohorere
tatau ki enei whika.
Tena, kei hea te iwi nei e ngaro ana? He tika kei te ko-
rara etahi, kei te kore tamariki etahi, kei te matemate etahi
i nga mate uruta. Otira, ko te nuinga ano. kia 50. 000 pea, hei
runga i to ratau whenua i tenei ra.
Mehemea tatau ki te ata tirotiro ano i o tatau hapu kei
te penei katoa te ahua- Te Whanau a Kauaetangohia o Wha-
ngaparaoa, he whenua nui tona; kaore he tangata. Te Whanau
a Pararaki, he whenua nui tona; kaore he tangata. Te Wha-
nau a Maru, o Raukokore, ko taua ahua ano: tae atu ki te
Whanau a Kahu raua ko te Whanau a Kaiaio. Ko nga kau-
papa whenua i rarahi ko nga tangata i korekore noa iho. Ka
tika te whakatauki: "Whatu ngarongaro he tangata: toitu he
kainga. "
HE MATE NO TE AO KATOA. Ka whakaatu au ehara
te "Mate Kohi" i te whiu mo te Maori anake. He mate horapa
tenei ki te ao katoa. E ki ana a Osler (late Prof, of Medicine,
Oxford University): "Geographical position has very little
influence. " He tino mate no nga iwi 'Kiri-ma' o te ao. Tona
ingoa i roto i nga whakatauki ko te "White Plague. " Tetahi
ano o nga whakatauki ko te "Captain of the Men of Death. "
Tetahi o nga ingoa tawhito ko te "King's Evil. " I tera wa.
ka uaua te "Mate Kohi, " ka kawea ma te Kingi e pei ki waho.
Ko tetahi tena o nga tipatipa o te wa o te kuaretanga o te
tangata. T te kaha o te mate nei ki te kohi-a-kiko i te turoro,
ka huaina tona ingoa e nga tohunga he: "Consumption ara:
"he Kai kia pau. " No te wa ka kaha haere te matauranga ka
mohiotia te ahua o te mate: ara no muri mai o te tau 1882.
|
|
6 2050 |
▲back to top |
2050 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
ka tapaia: he "Tuberculosis. " Na nga takuta o Niu Tireni
nei i kite ko te "Tuberculosis" ano ia te mate e kiia nei e te
Maori he 'Mate Kohi. ' he 'Mate Maori-' Ta te Maori ingoa
mo te kaha o tona kai me tona pahuhu i te tangata; ta te
pakeha ingoa, mo te ahua o tona kokiri i roto i te kikokiko
o te tangata. E rua enei ingoa he tika anake.
Ko tetahi tenei o nga mate kino o te ao. He ropu nui
to nga takuta o te Emepaea o Ingarangi. Kei Aotearoa tetahi
peka. Ki te hui te Ropu Matua i Ingarangi, ka wehewehea
tena peka, tena peka, hei ropu motuhake. Ka hui motuhake
nga tohunga o tena ahua, o tena ahua o te Mahi Takuta. He
Ropu motuhake mo te Mate Kohi. Ka mutu ano te Mate i
wehea he ropu motuhake mo nga takuta e mahi ana i a ia.
Kei Ingarangi tetahi Ropu nui. pakari, whai-mana hoki:
ko tona take i whakatungia ai. he whawhai ki te "Mate Kohi. "
Kei roto i tenei Ropu nga tangata rangatira, whai-moni, whai
mana o Ingarangi. Ko te upoko o te Ropu ko te Piriniha o
Weira, tama matamua a te Kingi o Ingarangi. Ko te Ropu
tenei naana i whakaoho te Tari o te Ora o Ingarangi, i tahuri
ai ki te whakatu tangata motuhake hei tiaki i te mate nei.
Kua oti te whakairo he mapi "Mate Kohi" mo Ingarangi.
Kei runga i taua mapi e whakaatu ana te roherohenga i Inga-
rangi, i Kotarana, i Aerana ki raro i tena ropu, i tena ropu
whawhai ki te "Mate Kohi: "" ona takuta, me ona neehi.
Ina tata nei ka kite iho au i roto i te Nupepa: kei te wha-
kahau te Minita o te Ora kia whakaturia ki Aotearoa nei te-
tahi Ropu nui hei whawhai ki te "Mate Kohi. "
Kei tena waahi, kei tena waahi o te ao marama he Hohi-
pera motuhake mo te "Mate Kohi. " Kei to tatau nei whenua
e wha: E rua kei te Ika-a-Maui, e rua kei te Wai-pounamu-
I ia toru tau ka hui nga tohunga o te ao ki tetahi waahi,
ki te whiri mahara hei patu i te mate nei. He wa ka hui ki
Ingarangi, he wa ki Amerika, he wa ki tetahi waahi o luropi.
Hei whakaatu tena he mate te Kohi no nga iwi katoa o
te ao; a. kei te mataara nga takuta o ia iwi. o ia iwi. me nga
iwi ano hoki, ki te kimi "rakau" hei kaupare atu i te mate
nei. Ehara ko nga takuta anake kia mataara. Me mataara ano
te iwi ka tika.
TE PAREKURA A TE KOHI. Tera atu ano nga mate
patu nui i te tangata i roto i te wa poto, ina pa mai. puta
ranei ki te takiwa. I te mutunga o te Pakanga Nui nei haere
ake o te ao i mate i te Influenza i roto i te wa poto noa iho
e 20, 000, 000. He 'Pneumonia', he 'Cholera, ' he 'Plague, ' etahi
mate kaha ki te patu tangata.
Ahakoa tenei ahua o enei mate, kaore e rite ki te kaha o
te 'Mate Kohi. Ko era mate kei a tatau i tetahi wa. a kaore i
nga tangata 'Mate Kohi' kei te haereere i waenganui i a tatau
|
|
7 2051 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2051
tetahi wa. Ko te 'Mate Kohi" kei a tatau i nga wa katoa, penei
me te hunga rawakore. Ko taana kai, he kai komuhumuhu,
penei me ta te huhu i roto i te kahika. Ki te tau te 'Mate
Kohi' ki runga ki te tangata, kaore e mutu taana ngau; a.
kia mate ra ano te tangata i a ia.
I te tau 1928, haere ake nga tupapaku a te Kohi i Aotea-
roa nei e 727. E533 o enei tupapaku no raro iho i te 45 tau
te pakeke: no te wa e mata tonu ana te tangata. I taua tau
ko nga mea i whakaatutia ki te Tari o te Ora e 1318. E 6000
i tenei ra (Berustein). E ki ana a Berustein, he tohunga
"Mate Kohi' kei Morrinsville Kotahi tangata o roto i te tekau
tangata i te ao nei. e mate ana i te 'Mate Kohi' i roto i te tau
kotahi. Ko te tokomaha o nga tangata o te ao 1, 600, 000, 000.
Ko te tokomaha o nga mea e mate ana i te Kohi i roto i te tau
kotahi e 160, 000, 000.
E 3000 nga tamariki i raro iho i te 5 tau e matemate ana
i te Kohi ia tau. ia tau. o nga tamariki kotahi miriona o Inga-
rangi.
No roto i enei tau e toru, ka timata au ki te kohikohi
i nga whakapapa o nga whanau kei te pangia tetahi, etahi
ranei e te Kohi i roto i tooku takiwa o te Tai-Rawhiti. Kanui
te whakamiharo o aua whakapapa. E tautoko ana aua whaka-
papa i te ki nei he mate tuku iho tenei ki nga uri: ara he
"Mate Maori. " Tetahi maramatanga i puta mai i aua whaka-
papa ko tenei: Kaore he whanau o roto o te takiwa o te Tai-
Rawhiti i hapa i te "Mate Kohi. "
TE ARAI MATE O TE KOHI. Kaua noa au e korero roa
mo tenei taha. E rua nga tino momo Kohi e korerotia ana
(1) He Kohi no te tangata (Human Tuberculosis); (2) He
Kohi no nga kau (Bovine Tuberculosis). Tera ano te tuatoru.
no nga manu (Avian Tuberculosis).
Etahi kupu ruarua nei mo te taha ki te "Mate Kohi" o
nga kau me nga kararehe waewae wha e kainga ana e te ta-
ngata.
He kainga mahi miraka te takiwa o Waiapu nei, no reira
e tika ana kia pa etahi kupu mo tena taha. He kai na tatau
te miiti raua ko te miraka o te kau. Ko etahi ara mai tena o
te "Mate Kohi" Mehemea he "Mate Kohi to te kau ka rere
te mate kohi ki te hunga e kai ana i ona kiko. Pera ano te
miraka- Ko tetahi hoki tenei o nga tino putake o taua mate,
ara te miraka a te kau kohi. No reira kia tupato rawa atu
tatau ki te miraka e kai ana tatau, me a tatau tamariki. Me
paera rawa te miraka ka kai ai. Kia tino maoa hoki te tunu
i te miiti kau, poaka hoki.
Ko tetahi koha o tenei tirotiro i tenei putake, kia motini-
tia kia tukua mai tetahi o nga "Vet" a te Kawanatanga hei
tirotiro i nga kau katoa e taka ana i roto o Waiapu nei. tae
noa atu ki te Kaha.
|
|
8 2052 |
▲back to top |
2052 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
TE ARA WHANUI MAI O TE KOHI. Te putake o te "Mate
Kohi" he ngarara iti nei. Kaore e kitea e te whatu tangata.
Ma te karaihe whakanunui mea pakupaku anake e kitea e
kitea ai e te whatu. He pakari taua ngarara. Kaore ia e mate
wawe. Kia 15 meneti ra ano e paeratia ana ka mate. Mehemea
ia ka takoto i ro puehe i te kokonga o te whare kaore e taea
atu e te ihi o te ra, ka ora tonu mo nga wiki e toru. Kei
te ngarara nei i te mare toto, i te mare pirau o te turoro
"Mate Kohi-" Kaati nga korero mo tenga taha. Kei roto i
te Toa Takitini te roanga o aku korero mo tenei taha o te
mate.
TE ARAI 1 TE MATE. Me whai-kupu ahau i naianei mo
te taha arai i te mate nei. Ko te taha tenei hei whiriwhiri
ma te hui- Ko taku tumanako, me taku inoi ki te Minita,
ki nga mangai hoki o te iwi e tau nei i te marae, kia tukua
tenei whiriwhiri kia whai koha. E taea ai te arai, te mate
nei, me hapai e te iwi enei tikanga: —
(1) Me toha te maramatanga ki te mate nei kia whanui
ki waenganui o te iwi.
(2) Kia mohio tatau katoa e tau nei, he mate rere tenei.
(3) Kia tere te titiro i te mate i na pa mai ki te tangata.
(4) Me kauwhau te mohiotanga ki te mate nei i roto i nga
Kura Maori.
(5) Me whakaako te iwi ki nga ture o te Ora; kia whai i
te hau pai; kia tupato kei tuhatuha me te mare noa;
kia kai hoki i te miraka a te kau kore" Mate Kohi. "
(6) Me whakaako te iwi kia mohio ki te pai o te moe i
roto i te ruuma e pupuhi ana te hau pai.
(7) Kia tiaki te hunga miraka kau i a ratau Dairies, kei
takakinotia e nga kau "Mate Kohi. "
Kaore te iwi e mohio noa ki enei tikanga. Heoi ano e
mohio ai me aata momotu e te iwi nga tangata marama ki enei
tikanga hei tohutohu i te iwi.
T. Wi-Repa M. B. Ch. B.
Ko tenei tetahi o nga putake e 7 o te Hui i tu ki Waio-
matatini. Na Takuta Wi-Repa tenei putake i arahi, me Ta-
kuta Erihana ki te whakaahuru atu. Ina kua whakatakia
ake nei nga rapunga hohonu mo te horonuku nei mo te "Mate
Kohi. "
Kia ora a Takuta Wi-Repa e whakapau nei i tona kaha
mo te iwi. E te iwi! he hau-kai tenei kei to aroaro, kainga!
Nga Etita.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
9 2053 |
▲back to top |
Mei 1, 1930\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI 2053
NGA RETA TUKU MAI
Kia marama ano: kaore te Toa Takitini e whai waahi
ki nga whiu kupu taumaha a te hunga tuku Reta mai. Nga
Etita.
Ki te Toa, tena koe, te manu mohio ki nga waahi hei
taunga atu mou, e tau tika ai ki nga marae maha o te Motu.
Heoi te mihi.
Tukua atu te rongo, kia rongo mai ona eweewe maha:
kua mate a Koneke. No Maehe 26 o te tau nei, ka takoto i te
moenga roa. Ona tau e 48. He uri tenei wahine no nga tini
tipuna o Nga-Puhi ki Taiamai (tae atu ki Ngati-Toa Ngati-
Raukawa- Tona tatai Nga-Puhi: —
Kaitara
Kohukohu Tukarawa Te Wera Hauraki
I I
Ngaure Hera Riunga
Kawahe Wiremu Katene
I
Hori Ngawati: Ruiha
I
Koneke
Hongi Hika II
Ngaure: I mate atu ki te takiwa o te Mahia i nga ope
a te Wera Hauraki.
Wiremu Katene: Ko te Mema tuarua o te Tai-Tokerau
ki te Paremete.
Te Wera Hauraki: Kei te mohio nga iwi katoa o te Motu
ki tenei rangatira. Kei Taiamai nei tona tinana e takoto ana
i tenei ra.
Tona tatai Ngati-Toa. Ngati Raukawa: —
Matene
I
Ruiha: Hori Ngawati
/
Koneke
Hongi Hika II
Matene: Ko te rangatira tenei i tikina mai ai te taonga
nui nei te Whakapono i Waimate ki Taiamai; naana i mau
atu ki roto i ona iwi nunui.
|
|
10 2054 |
▲back to top |
2054 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
Tona tatai Ngati-Toa. Ngati-Huia, Ngati-Raukawa: —
Toko
Moewaka Hapai
I Te Ru: Rewa Titore: Te Akiri
I I
Toha Potatau Mangonui: Kawahe
Parengaope Hori Ngawati: Ruiha
Te Paea Koneke
Hongi Hika II
Ko Rewa: He toa no Nga-Puhi. Ko ia kei te tangi i te
Nama 189
Toha: He wahine rangatira tenei no Nga-Puhi. He mea
tuku e tona tungane e Mangonui kia Waikato hei maunga-
rongo i waenganui i a Nga-Puhi i a Waikato. No reira ka
mutu te tae o Nga-Puhi ki Waikato, ka mau hoki te rongo
Titore: I tae tenei rangatira ki Ingarangi. Nona te ka-
kahu whawhai i tukua mai e te Mangonui ki a te Whero-
whero (Werowero ranei).
Haere e whae! Haere ki o tini koroua, whaea. Haere ki
o tuakana, teina. Haere ki te Iwi nui tonu, kua poto atu kou-
tou ki te po. Haere ki te moenga e taea te whakaueue
Takutai Kaire
Te Ahuahu Taiamai 8/4/30
Ki te Kaka manu Ariki Whakatakapokai o te Ata Hapara,
e karangatia nei tona ingoa ko te Toa Takitini: tena koe.
Tenei etahi utanga hei mau atu mau ki nga marae o nga Iwi
o nga Motu e rua. Aotearoa me te Waipounamu.
Mo te korero a te Arawa: Ko te take o te mate o Eru
Tumutara, Pihopa o te Rinatu, he takahanga naana i te Kawa
a te Arawa i Ngaruawahia. 1 te tainga o te Kawa o Mahinerangi
i tukua ma Matatua raua ko te Arawa e kawa. Na, kei te hau
tenei rongo.
E tama ma! ahua makutu tonu hoki tenei ahua tako-
toranga korero. E hua ana te mahara, e pure ana i te Kawa
tapu o Taane, kia noa te whare; kaore, e kawa ke ana i te
tangata kia mate. Nareira ano i taki hamatemate ai te tangata
i muri mai o taua Hui. Ko te kawanga whakamutunga o taua
whare na Waikato.
A muriake nei, kaati te hui i nga iwi e rua, e toru ranei,
hei kawa whare. E, ka whakapiki mana, ka tahuri ka patu
tangata.
Mo te ki a te Arawa: he kawa Kumara te Kawa a Mata-
tua. Na, no te 22 o Maehe ka tukua ma te Arawa e Kawa te
|
|
11 2055 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ \_\_\_ 2055
whare a Ngati-Manawa, ko Apa Hapai Taketake te ingoa.
Ka timata te tohunga o te Arawa ki te karakia: "kotia te pu
waiho i konei, kotia te uru waiho i konei. " Ko tenei karakia,
te tikanga, ma te iwi naana te whaihanga i tauuatia mai ai te
mahi i roto i te Waotapunui-a-Taane, a taea noatia te aranga
o te whare. Ka tika. Te rua o nga karakia: "rukutia rukutia. "
Ko tenei e ruruku ke ana i te waka kei tahuri.
I te patunga i nga Tautiaki, me te Paepaetapunui-a-Taane
tae noa ki te pikitanga a te ruuwahine i te Paepaetapunui-a-
Taane; me te whakatuwheratanga o te tatau; me te pikitanga
i te Paepae poto a te ruahine: kaore i te eke nga karakia
e hangai ai te piki i nga paepae e rua me te whakatuwhera
o te tatau. Kaore hoki i patua aniwaniwa, ko te Mauri hoki
tera.
I te kawanga i te Poho-o-Rawiri: i tukua ma Matatua
raua ko te Arawa e kawa. Kaore he tohunga o te Arawa i taua
hui. Ko Taupopoki, ko te Naera, ko Mokonuiarangi i reira,
engari kaore e aro ki tera tu momo mahi. Ka riro na Mata-
tua i kawa tika. I heke iho i a Taanenuiarangi tae mai nei
ki a Toroa ma. u mai nei a Matatua; ka whakaarahia a Tu-
papakurau. Ka purea ano te Kawatapu o Taane. Tae mai
kia Matatua Whare ko taua kawa ano, a, uhia atu nei ki te
Poho-o-Rawiri, ko taua Kawa tika ano.
Ko te tikanga o tenei mea o te Kawa, e pure ana i te
Kawatapu o Taane kia noa. No te mea ko Hine Te Iwaiwa
kei roto i te whare e hora ana i te takapau. Kei a ia te Mauri
o te ruuahine e kake atu nei i te paepae poto.
Kaore ra he whakahawea he taunu ranei ki te Kawa a
tetahi iwi, engari tirohia ko te kawa tika.
Kia ora nga Etita
Tuhitaare Heemi, Ruatoki, 11/4/30
TIRITI O WAITANGI
NGA MAHI PITIHANA
Ki Nga Etita: Ko te turituri, anake, ko te haruru, o te
pitihana a nga iwi o Ratana e rangona ana, ko te kite ia ka-
ore ano. Heoi ano ra ko te kaupapa o te pitihana e ai te ko-
rero ko te Tiriti o Waitangi. Kei te ora tonu te Tiriti, heoi
ano te mea kua mate ko te whenua, ehara i te Tiriti i patu
engari na te Maori ano. he minamina ki te moni a te pakeha,
ki nga mea a te pakeha. Ko te tino rarangi o te Tiriti o Wai-
tangi ko tera e ki ra kei te Maori ano te tikanga o ratou whe-
nua, ara kei te Maori te tikanga mo te hoko mo te pupuri tonu
ranei. Me he mea i riro he noa tetahi whenua o te Maori i
te pakeha i te Kawanatanga ranei kei te watea tonu te hua-
rahi. Kaore rawa he painga o te whakatete ki te pakeha i en-
ei ra, he tokomaha ke hoki te pakeha i te Maori. Kaore te
|
|
12 2056 |
▲back to top |
2056 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
pakeha e mate i a taua, kaati rawa pea e mate ai me whai*
whaia. Ara te huarahi tika ko tera e whaia ra e nga iwi
o te Tai-ra-whiti ara ko te ahuwhenua, ko te tango mai hoki
i nga raweke a te pakeha. Apopo te Tai-hauauru warea tonu-
tia ai i kona pitihana ai whakatu poropiti ai, hoki rawa
ake nga whakaaro ka pau nga whenua, ka ururuatia ranei.
Me he mea i whakapaua hei hoko whenua nga mano mano
pouna i whakapurangatia nei ki te peeke moni a Ratana,
i pau nei i te huringa o tana ope i te ao, i pau nei i te haere-
nga ki Amerika, i pau nei i nga haere huhua i o taua motu
ano, i pau nei i nga hui nunui ki Ratana, i pau nei i nga ko-
pikopikotanga me nga nohoanga ki Ratana-a hanga rawa he
whare ki reira—i pau nei i nga whakahaere pooti me nga
whakawa pooti. Me i whakapaua enei moni nui hei hoko
whenua mai i te pakeha penei kore i rikarika te nui o te
whenua. Kaore rawa i penei te nui o te moni i te huhua noa
iho o te pakeha kua whiwhi nei ki te whenua. He whenua te
moni me te moni he whenua a ko te hea whenua hoki e wha-
ia nei e pitihanatia nei? Na nga mahi kopikopiko ki Ratana
i riro ai nga whenua o etahi tangata. Na te reka o te kau-
whau mo te rua koura i kohi moni ai nga toru Ratana o Te
Tai-ra-whiti nei, a i heke ai etahi ki te tiki koura; tena i te
hokinga mai ko nga anga anake. Ina tonu te tino rua koura
ko te whenua ka pau nei i a taua te hoko. A he aha hoki te
pitihana ?
Me he mea he mana te mea e whaia nei hei a wai te taunga
o te mana? Me he mea he whakatu kingi ko wai o taua hei
kingi? Kua tu noa atu he kingi Maori ara ko Potatau. Me he
mea he kingi te mea e matea nei ana ra a Potatau te hononga
o nga kawai rangatira huhua o te Iwi Maori.
Ko te pitihana mo te Tiriti o Waitangi he maumau mama-
ngu, he maumau kirihipi, he maumau taima, he maumau
mamaoa. Kaore he huarahi poto ki te ora, kotahi ano te hua-
rahi ma te maringi o te kakawa o tou mata.
E nga Etita kei ruarua korua ki te panui i enei korero aha-
koa korua Ratana, Hauhau, Bolschevic aha ake ranei; me
uta mai ki runga i tooku pakihiwi nga raruraru o aku ko-
rero. Kei te watea korua. Kia Ora, e nga iwi puta atu ki nga
Ratana.
Heoi ra,
Na R. T. K.
TE INGOA NEI AOTEAROA
Nga Etita, kia ora korua: nga kai rui i te ha o te tote ki
te Motu. Ki te hemo hoki te ha o te tote, ma te aha ka whai-
tikanga tote ai. Koia ra te Toa, e rui nei, e whakaatu nei,
i nga tika, i nga he o te tangata me aana korero; ko te Toa
ia tika tonu taana ki nga mea i homai e ia tangata, e ia ta-
|
|
13 2057 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2057
ngata, e ia tangata; kaore e haria ketia ta te tangata i hoatu
ai; heoi ano taana he rui kia rongo te katoa. Ko te Atua kei
te kite, i te he o te tangata i tenei rangi. He tohu ano to te
mea tika, to te mea he. Kaore e ngaro i te katoa te aata titiro.
Wi Kaiapo, kia ora ano ra koe: te whakatokorima o
koutou. Kotahi ano ta koutou whakaaro penei na: kia kaha
tonu tatou ki te whakararuraru, kei kiia mariretia no to ra-
tou waka te ingoa o te Motu nei. Kia ora ra mo au kupu
whakawiri ke. He whakaakoranga hou rawa tau. E kore
koe e kite i tenei whakahua i a AWATEAROA i roto i nga
pepeha, i nga waiata, i nga karakia a nga kaumatua- Katahi
ano tenei whakahua kei a koe.
E hoa, Wi Kaipo! Katahi te korero hurirapa rawa ko
tau. I mohio koe ki a wai, no tenei Motu anake tenei ingoa
te Ika-Roa-a-Maui? I rongo hoki koe ki a wai, i wehewehe
te hutinga i te Motu nei, i nga Motu nei ranei? He hanga noa
tenei mahi, he kawe matauranga. Kaore he korero penei a nga
tipuna.
Ina ke ta nga kaumatua whakahua mo tena whakahua
"te ra roa o te waru, te ra roa o te wha" ka "kumu mo te rau-
mati, ko te paki o matiti kaiwai. " I puta mai enei whakahua
ingoa katoa i roto i Wharekura. Noho rawa ake ratou ki tenei
Motu, ka noho wehewehe ratou. I hoki ano o ratou whakaaro
ki nga korero i pokepokea ki Wharekura, a ka whakahuatia
ki roto i a ratou waiata. Na reira ko te ingoa nei ko Aotearoa
te putake i tohia ai. E penei ana, he ngakau ao-te-roa. Me
titiro iho, i timataia i te aotea te whakahua, na Toto i whaka-
tutuki te "roa. " Ko tenei mea ko te ngakau pai. Kaore he
mutunga mai. Ka heke tonu i runga i nga whakatipuranga.
Na reira ka tika te "roa" e heke haere ana tae mai nei ki a
tatou. Na tona tohinga hoki i kite ai tatou he tikanga huri ke
ma tatou.
Kia marama mai ano e oku hoa mo tenei take: kaore ano
au kia ki noa na Turi i tapa te ingoa nei ki tenei Motu-
Kia ora tatou katoa
Kapua Rangataua Keepa
Purangi 31/3/30
NGAPUHI-KAIARIKI, MOANAARIKI,
TANIWHARAU.
Ki te Toa: tena koe. Tena koe, te manu kawe korero ki
nga motu nei, ki Aotearoa me te Waipounamu. Mau e panui
atu aku whakamarama mo te ingoa nei mo NGA-PUHI; he
mea nooku kia mutu te whakaaro o te tangata, e ki nei he
Puhi ahau no tona waka.
|
|
14 2058 |
▲back to top |
2058 TE TOA TAKITINI\_\_\_ Mei 1, 1930
i
NGA-PUHI: Ko tenei ingoa ko Nga-Puhi he tangata tonu,
ehara i te puhi waka. Ko te timatanga tenei ka korerotia nei
—Ka moe a Arikitapu, ka moe i a Tamakitera. Ko tenei
wahine ko Arikitapu he mea puhi ma Kareroaitu. Ka
tae a Tamakitera tangohia ana maana te wahine, a Ariki-
tapu. Ka hapu a Arikitapu. Ka mea a Arikitapu ki te taane
kua hapu ahau, a me hua ta taua tamaiti ko Puhi, ara ko
toku puhinga ma Koreroaitu.
Ka hiakai a Arikitapu. Ka patai a Tamakitera he aha te
kai e hiahiatia ana e ia. Ka mea atu he tangata. Ko tetahi kotiro
he ariki, ko Rangiuruhina te ingoa; ka patua, ka mauria mai
hei kai ma Arikitapu. Ka mea a Arikitapu tunua mai te nga-
kau maku. Ka mea a Tamakitera, me pehea te tinana? Ka
mea a Arikitapu me kawe ki te Moana-rua, ki te ruanuku o
nga taniwha. Huaina tonu iho taua waahi ko Moana-ariki
Ka tae tenei ki te wa i whanau ai te tamaiti, ka maua ki
te moana-ariki tohi ai. Ka huaina te ingoa ko Puhi-Moana-
Ariki- Ka hoki mai ki uta ka riro na nga taniwha i hari mai.
Ka huaina ano te ingoa ko Puhi-Taniwha-Rau. Ka wha ai
nga ingoa o te tamaiti nei; he mea tapa mai ano i Hawaiki.
Ko Puhi; ko Puhi-kai-ariki ko Puhi-moana ariki; ko Puhi-
taniwha-rau. Na konei i rawaka ai te ingoa e kiia nei i naia-
nei ko NGA-PUHI.
Ko te whakapapa tenei: i maua mai ai i Hawaiki. Ka
whakaputaia e au tenei whakapapa kia puta au ki te kai-
korero. Mau koe, e tena, e tena, e whakaheke. Ko nga waka
i mauria mai ai tenei ingoa i Hawaiki ko Ngatokimatawhao-
rua raua ko Mamari, ko nga rangatira o runga ko Ruanui
raua ko Nukutawhiti.
Arikitapu: Tamakitera
Puhi — Kaiariki — Monaariki
| — Taniwharau
Atua
Oha
Waikapu
Tukuora
Tukitenganahau
Taimurauhu Maninikura
Whekake Tangitekura
Mumuteawha Tokaakuku
Raparapateuira. Houterangi
Nukutawhiti Ruanui I
Moerewa === Korakonuiarua
Matiti
Wawenga
Hakumanu
|
|
15 2059 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_ 2059
Tuputa
Taiwawe
Papa
Ruanui II
Tarauaua
Tauaterenanga
Tutangiora
Teina
Waiho
Haumu
Hikuroa
Wairama Maihi Te Huhu
Ahipara 28/3/30
NGA KORERO MO TE TIRITI O WAITANGI"
(Te Hui i Ratana)
Na nga pohiri, ka tae ki Ratana pa i te Easter—ka hori
tata ake nei. Ko te putake nui o te haere he toro korero o
te ra i whakaritea ai hei taua wa whakahokihoki mai ai i nga
pitihana whakakotahi i Te Iwi Maori ki te 'whakaara' i Te
Tiriti o Waitangi.
No te ra Aranga i te tahi o nga haora i te awatea, ka
whakatuheratia te hui nui o taua putake.
Metemea nei ko Te Tuiti Makitanara mema o Te Wai-
pounamu te tiamana, a ko Te Moko te hekeretari, ko
raua hoki nga mea i te teepu e noho ana. Te Kai-korero ko
Wiremu T. Ratana. Ka mutu te inoi, ka mihi ia ki nga iwi
i hui mai, me te hunga na ratou nei i whakahaere nga piti-
hana whaka kotahi i te iwi i raro i te Tiriti o Waitangi, me
te tapaetanga atu kia riro mu piriwiriua e whakahaere aua
maharatanga i raro i te maru o te whakahaere a Te Haahi
Ratana.
I puta hoki etahi ona kupu mihi kia Tomoana me Nirea
ha (Niki Paewai) mo te taenga mai ki te marae notemea he
mea e koingotia ana e ia kia tae atu ia (Tomoana) me ona
hoa ki reira ata whakaatu ai i ona whakaaro notemea kua
whanui te rongo kei te whakahe ratou ko ona hoa ki te hai-
natanga i nga pitihana whakakotahi i te hapai i te Tiriti o
Waitangi mo nga mate o te iwi maori, i raro i nga murunga
he o nga whenua i nga taaketanga. i nga reititanga, i nga
paru moana, i nga hiinga ika. i nga tahere manu, i nga waahi
tio me era atu mana i whakaritea i raro i te Tiriti o Waitangi
kia mau iho ano ki te iwi Maori, ara te Mana Motuhake i,
mahia ai e o tatou tupuna, tae mai ki nga ra i o taua maatua
heke iho ki tenei ra. Ka mea ia "Ko koe te hekeretari o
taua whakakotahitanga. I a koe ka tae mai i tenei ra, hara-
mai. Kaua hei numinumi te korero. Kaua hoki i te korero
|
|
16 2060 |
▲back to top |
2060 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
whakapai kanohi kau. Mehemea he aha te whakaaro, whaka-
putaina, notemea ina katoa nga whakaaro o te motu, he
whakakotahi, me kore e whaiti te reo o te motu ki te whaka-
takoto atu he kupu marama ki te aroaro o Te Paremata o
Niu Tireni mo enei mamae e pukai nei i nga marae maha
o te iwi. E ki ana a Ngata 'Kua pirau te Tiriti o Waitangi'
Ko etahi e ki ana kaore e haina ki aua pitihana metemea ko
nga whakaupoko kaore i hangai ki ta ratou i hiahia ai.
Hei aha tera whakaaro i temea ko te putake te mea nui
ake e pa ana ki te iwi. Otira kei te watea tenei ra hei whaka-
rongo ki au kupu- Ina koe ka tae mai ki tenei marae o taua
maatua, haramai, whawhatia nga taonga o te motu. Kaua
hei hopohopo ki te whakaatu i nga korero kei roto i tou
whatumanawa. E koa ana e hari ana te ngakau mou i tae
mai i tenei ra. Haeremai! haeremai! haeremai!
E te iwi e pae, tena koutou! Kia u i raro i nga ariki Ma-
tua, Tama, Wairua Tapu me a Ratou Anahera pono, to Ratou
Mangai, to koutou Mangai a ko piriwiritua ano hoki hei
kai arahi mo te ture tangata aianei a ake ake amine.
I muri ka tu a Te Tuiti Makitonore M. P. o Te Waipoun-
amu ki te mihi ki nga Iwi, me te hokinga paitanga mai o
nga pitihana. I mihi hoki ia kia Tomoana raua ko Nireaha.
I whakamarama ia, te putaketanga mai o te Whaka-kotahi;
no te tau 1835, i huihui ai nga Maori ki te hanga i tetahi
Kotahitanga mo ratou. No te tau 1840 ko te Tiriti. No nga tau
i muri mai te Ture Nui o Nui Tireni.
Na konei ia i ki ai kia manaakitia te Paremata. Ko te
whaka tutukitanga tera i nga mahi o te tau 1835, 1840, me
te Ture Nui, tae mai ki tenei ra.
Ka tu atu a Tomoana, ko ana kupu enei: — Karanga mai
e Te Mangai, te tangata kua nui te ingoa i roto i enei tau ka
hori, tae mai ki tenei ra. Tena koe e whakakotahi nei e wha-
kawhaiti nei i nga hapu maha o te motu kia kotahi. Ehara
i te reo hou tenei nou e pohiri nei kia huihui mai matou
ki tou marae korerorero tahi ai mo enei tikanga nunui e
maharatia nei he painga ka puta ki te iwi nui tonu.
Ina koe e whakaata mai nei i o taua tupuna me o taua
maatua me ta ratou taonga ara te Tiriti o Waitangi kia wha-
kaaratia ake i roto i tenei ra mo runga i nga tukinotanga i
a taua me a taua whenua. Tena koe te reo karanga kia hui
mai i roto i tenei ra.
Tenei kei te tangi te ngakau ki te marae i mahue ake ai
ahau otira matou ko era i waho, te tikanga kua whawhatia
e koe. I tenei ra kua kore Mohi Te Atahikoia to matou ma-
tua, taku teina a Taranaki, taku tuakana a Iraia Karauria,
taku koka a Amiria Apatu, me te nuinga o taua hoatata, o
taua whanaunga, na reira te tangi atu kia koe ki te iwi e pae
|
|
17 2061 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2061
'Tena koutou, nga hoa takatahi i runga i tenei marae. Nga
tumanako a tena a tena kua ngaro i tenei ra, haere atu ra
i mua.
Tena koe Ratana mo au kupu pohiri mai me au kupu
tohutohu.
E te iwi e pae nei kua tonoa ahau e to koutou Mangai
kia whakaputa i nga korero 'kaua hei te whakapai kanohi
na konei ka whakaatu ake, ae. Otira i temea koira he aronga
korero, ka tono atu ahau kia koutou kia puta he whakaaro
i roto i a koutou kia tukua mai he wairua pai, he anahera
pai ranei manaaki i nga kupu marama e puta i au ki te marae
hei akiri atu ranei i nga kupu kino ki o ratou nei takotoro-
nga.
Ko ahau anake tenei, otira kei te mihi, kei te whaka-
whetai ahau mo te hohoretanga o te tae mai o tenei ra e
Tutataki tahi ai koutou me au, otira me matou e titiro mai
ra i waho ki a koutou whakahaere, a, e whakahe mai ra.
E tika ana e te Mangai te taonga a o tatou tupuna ara Te
Tiriti o Waitangi. Otira kia mahara ano, ko te hunga na ana
i mahara tenei taonga, i whakakaha hoki ko nga Mihingare
tuatahi. Tirohia nga kupu whakapapa o era nga ra, ka kite
koutou" Na te aroha i tupu ake i roto i te kaupapa whakapono
ka whakahaerea e ratou aua tikanga whakatakoto Tiriti kia
ora pai ai te iwi maori i nga ringa o te hunga kino (pakeha)
e whakaeke mai ana i Poihakena (Port Jackson). Koia tenei
te whakautanga mai o te Tiriti, na nga Mihingare i pokepoke
mai, ka kiia nei e tatou 'Te taonga a o tatou tupuna! E ki
ana taua tiriti taaketia, reititia. ara kia rite ki nga ture o
Ingarangi nga ture mo te Maori.
Ae. ko ahau te hekeretari o Te Kotahitanga a o taua
maatua. No te tau 1892—3 i Te Waipatu te Paremata
Maori. Ko to matua ko Ratana tetahi o nga mema o Te
Whare Ariki. A ratou whakaaro nunui atu! A ratou tuma-
nako tiketike atu! Otira na nga matauranga maha, ka wahi-
rua ratou; kotahi wahanga i te Mana Motuhake Ngawari
ko tetahi i Te Mana Motuhake Rawaatu!
Ka wehe i konei o taua maatua ki te taha 'Ngawari*
ratou ko Taitoko me te Kakakura ko etahi o nga Kaumatua
ki te taha tikaka tenei wahanga i a Te Teira i a Tamahau
nei ! Koianei te matenga o era mahi.
I tenei ra ina koe e whakahauhau nei kia hainatia nga
pitihana i raro i te whakaupoko penei: — Kia tukua he wha-
kamoemoemiti ki nga Ariki, Matua, Tama, Wairua Tapu,
me a Ratou Anahera pono, to Ratou Mangai, to tatou Mangai
aianei a ake ae amine! Kei raro iho e mea ana ma piriwiri-
tua e whakahaere, kei tetahi ake wahi e whakaputaina ana
hoki Te Mangai, a W. T. Ratana. Kei konei tatou e wehewehe
|
|
18 2062 |
▲back to top |
2062 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
ana i tenei hainatanga. Ko wai oti a piriwiritua e korero-
tia ake nei? He aha tenei mahi? Tena pea ko koutou kei
te marama! (pakipaki)
E rua nga mea e tika ana kia mate te tangata: — He
whenua, he wahine! Otira no roto i nga maramatanga ki nga
pekanga o te whakapono ka toru nga mea e tika ana kia
mate te tangata (1) He whakapono (2( He wahine (3) he
whenua, (pakipaki)
Na konei ra na to matou whakapono ki te Tokotoru
Tapu koina matou e noho mai ra i waho. E whakaaro ana
matou ki nga kupu whakahau a Te Karaiti ki ana Apotoro
i mea ra Ia kia haere ratou ki te kauhou i Te Rongopai ki
te Ao Katoa a kia iriiria te hunga e whakapono ana i runga
i te Ingoa o Te Matua, o Te Tama, o Te Wairua Tapu.
Kei konei tatou e noho wehe nei inaianei, a, ki tetahi
ahua o te titiro ake. ano to koutou whakapono kei a Ratana
nga kupu a Te Atua e whakaputaputa ana mai, me a koutou
hoki ma Ratana e whakaputa atu ki Te Atua, na reira ka
kiia nei e koutou koia Te Mangai.
Kaore matou i te whakaae ara i te whakapono ki tena
waahi. (Pakipaki)
Otira kua whakapono koutou ki tena tikanga, a kua
whakahaeretia e koutou a koutou mahi me a koutou pitihana
i runga i era tikanga. Ina ahau e titiro ake nei ki te nui o
te tangata i roto i tenei whakapono, ko ahau anake kei konei.
Otira i temea koira tooku whakapono, e tika ana ahau kia
mate mo tooku whakapono. Otira ko te hiahia kia ata wai-
hotia ake te whakapono nei ki wahike, notemea he tikanga
tenei e pa ana ki te katoa, na reira kaua hei mauria mai
ta Te Atua ki roto i ta Hiha whakahaere ai. (pakipaki)
E kiia ana na te huihuitanga i nga mahi whakapono ki
nga mahi ma te katoa i hingahinga ai nga kingitanga o mua.
pera me Roma.
Mo runga i te ki kia whakaaratia ake Te Tiriti, e patai
ana. kia whakaara tia ake i whea ki whea? Kei te he tenei
korero e kia nei e ki ana a Ngata kua pirau te Tiriti. Ki te
taea e Te Mangai te whakaatu mai i tetahi huinga, tetahi
perehitanga ranei i ki ai a Ngata kua pirau te Tiriti, kua
hinga ahau, otira matou katoa.
Otira e pouri ana ahau mo te rironga ma Te Mangai
tonu e korero mai tenei ki "E ki ana a Ngata kua pirau te
Tiriti. '
Mehemea na nga Apotoro tenei korero, na te Iwi ranei.
ka mekea e au nga puku. Ko tenei na Te Mangai tonu, e tono
ana ahau kia unuhia e ia tenei korero. Kaati na nga anahera
pea i homai kia ia. engari ka tono ahau kia unuhia e ia tenei
korero notemea kei te he. (Ratana, hiehie)
|
|
19 2063 |
▲back to top |
Mei 1, 1930. TE TOA TAKITINI 2063
Kaore te Tiriti i te pirau, i te hinga ranei, i te. takoto
ranei e pitihana tia ai kia whakaaratia ake. Engari na te ahua
o te whawhatanga atu kaore i te hangai ki runga i to te ture
ahuatanga. He kaupapa tena no te ture a ma te ture ano e
whakaohooho atu. pera me era whawhatanga kua takoto mara-
ma nei.
Hurahia nga whakautu patai a te Ahera ki a te Koohi
mo te Pitihana a Tawhiao 1885.
Hurahia nga whakautu a te Ahera, me nga kupu tangi
aroha a Kuini Wikitoria i te tau o te Tiupiri 1897; mo te
Pitihana a nga rangatira huihui o nga Motu e rua mo te
Tiriti o Waitangi, i tukua atu i raro i nga ringa o Wi Pere
raua ko Hone Heke me te Kawana i te tau 1897.
Hurahia nga whakautu a nga tohunga a te Kingi i raro
i te Tiriti o Waitangi i te tau 1924. mo te Pitihana i haria e
W. Ratana ma.
Hurahia nga kupu mihi, whakapumau, a nga rangatira
o nga Motu e rua. ki te Tiuka o Ioka, i toroa atu ki a ia i
raro i nga ringa o nga upoko tohunga o nga iwi o nga Motu
e rua i Rotorua 1901 ara o Timi Kara, Wi Pere. Hone Heke.
Tame Parata, Taiaroa.
Hurahia nga whakamarama a te Mema o te Tai Ra-
whiti, kei te mau i te Toa Takitini 1927. Kei kona nga wha-
kamarama hohonu mo te Tiriti o Waitangi.
Hurahia nga kupu whakautu mo te Pitihana a te Kaka-
kuru, mo Whitireia Whenua Kura.
Hurahia nga korero o te Keehi a te Arawa, ki te Ka-
rauna, mo nga moana i Rotorua.
Hurahia nga korero o te keehi a Nireaha Tamaki mo te
Karauna, me te whakatau a nga tohunga o te Kingi, i pa atu
ki te Tiriti o Waitangi mo taua keehi, me era atu keehi. Ka
kite mai koutou kei te tu tonu te Tiriti o Waitangi. (Pakipaki)
Na reira ko nga korero i roto i Te Whetu Marama o He-
petema ka hori me Pepuere kei te he. He mahara kia kotahi
te motu me whakawatea ake nga ahuatanga i te haahi, me
haere a watea ki nga mahi pitihana me nga tikanga mo te
katoa e whanui ana hoki ki te katoa. Nga korenga o a koutou
tumanako he he no te whawha (unconstitutional).
Ki te whakatutukitia nga tikanga katoa i raro i te Tiriti.
ka pera tonu te kaha o te reiti me nga taake i te taha pakeha.
Te mana o Te Karauna ki nga awa e haerea ana e nga tima.
kaipuke ranei, ki nga huarahi ranei, e kiia ana. e mohiotia
ana era he Main Highway, ka mana nga ture e pa ana ki te
pakeha ki runga hoki i nga mana maori i reira i raro i te
Tiriti o Waitangi.
E kore e tika kia whiu taoro tia nga mate i raro i te Tiriti
notemea ka uia mai he aha te mate, na kua kore e taea te
|
|
20 2064 |
▲back to top |
2064 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
whakaatu i temea kaore i ata whakatakina aua mate o tena
rohe o tena rohe, hei reira ka kore he whakautu mo aua
patai. Engari te whakamarama i nga mate o tena rohe o
tena rohe.
Heoi hoki te mea ko te whawhatanga atu ki te wahi e
marama ana. Ko te ture ia i raro i te Tiriti o Waitangi kei
te puare tonu, mai ra ano tae mai ki tenei ra.
He mea tika kia waimarie tatou kia kite i te ra e kotahi
ai te Iwi Maori ahakoa i raro i te Tiriti o Waitangi i nga
haahi ranei i te whakahaere mo nga whenua me nga tikanga
whanui. He mea tika ina mahara nuitia te whakakotahi i
te Iwi, kia kohiritia tetahi ropu roe ki-kia tekau (10) me
Te Mangai, hei nga tangata marama tonu o te Whetereihana
(Haahi Ratana) me tetahi ropu kia tekau i waho, ka huihui
me Ngata ki te tirotiro i nga tikanga whanui e kotahi ai te
motu ki te hapai i te rakau hei whakapai ake, marama ake
ranei, ngawari ake ranei, i nga ahuatanga e hiahiatia ana
e Te Wa e taea ai te whakapiki i nga mea katoa e tupu ai
te Iwi Maori ki te nui. Otira ko taua wahi hei huinga me tu
ki tetahi waahi i waho atu i te pa. He takiwa tenei mo te
whakaaro nui, whakaaro whanui. (Pakipaki).
Ehara te whakaaro noho mai i roto i nga whakapono
tawhito i te ngakau riri, mauahara ranei, kaore tahi, engari
na runga i te aroha ka noho mai i runga i era taumata me te
pohiri mai o te taha tinana, me te taha wairua, hoki mai;
kei te he ta koutou whawha.
He kuare tata tonu ki te whatekau tau e whakahaeretia
ana a Aorangi e Horomona, Tanguru, Ihaia Hutana. Na te
marama, e toru wiki ano kua watea te huarahi mo te tono
i tetahi pito o taua poraka, nuku ake i te tekau ma wha mono
eka, ara i Ruataniwha. Kei te pera hoki nga whakahaere
katoa.
He ropu marama kei te takatu- Kia kaha te whakahaere
i a tatou, kia puripuri o tatou ringaringa, kia waimarie ai
tatou ki te kite i to tatou Iwi Maori e kotahi ana i roto i o
tatou nei ra. (Pakipaki ruuru, hongihongi a Ratana, Tuiti,
etahi o nga Apotoro, kuia, koroua)
He maha nga kupu mihi a Ratana me te iwi. Otira he
nui te whakamoemite mo te pai me te kaha o te iwi ki te
whakarongo pai ki nga kupu i whakapuakitia.
E nga hoa kei te mihi te ngakau mo nga manaakitanga
a Ratana me tona iwi katoa i a matou i roto i te pa tae noa
mai ki waho.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS* GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
21 2065 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2065
WHAWHATANGA KI NGA MAHI O TE
WHETEREIHANA"
No te hui takiwa (special) i karangatia ai e Te Tuiti
Makitanara me Paikea, te hekeretari a Ratana ko nga korero
whakahaeretia mo te ahua o nga kupu mo te pitihana
hei whakatakoto ki te aroaro o te Paremata e heke iho nei
mo runga i nga whakahaeretanga mo te Tiriti o Waitangi,
i runga i nga kupu whakapuaretanga a Te Tuiti, i whakaatu
ia ko te ahua mo te tuku pitihana, me haere tonu i raro i
nga tikanga o te ture, a kia marama hoki te whakatakoto i nga
kupu (Constitutional).
I mahara ia kia whakarereketia te ahua o nga kupu i
nga mea i hainatia mai nei e te rua tekau-ma-iwa mano ta-
ngata, notemea ko tera hainatanga he whakakotahitanga i
nga iwi.
I whakamarama hoki a Nireaha Paewai i nga tikanga
i raro i nga wahanga tuatahi, tuarua, tuatoru o te Tiriti i
roto i te pukapuka whakamarama a Ngata i nga tikanga o
taua Tiriti o Waitangi. I mea hoki ia me tino haere aua piti-
hana i runga tonu nga ahuatanga o te tiriti me te Ture Niu
o Niu Tireni (Constitutional Act) me te whakamarama hoki
i nga take e whakaaratia ana i raro i aua pitihana.
I whakamarama a Te Tuiti ki te ahuatanga o nga mema
Paremata, ara kia maharatia te mema o tena takiwa, o tena
takiwa, kia riro ma tena mema ano ma tena mema ano nga
mate o tona takiwa e whakatakoto ki te Paremata, notemea he
tikanga tapu tera, he tikanga rangatira hoki (political eti-
quette). E tika ana hoki kia whakawhatitia e tena rohe e
tena rohe ona mamae ka tuku-a-pitihana atu ai ki te whare
raro i tona mema i tona mema. T te mea kei te takoto mate
tona hoa a Pomare e mahara ana ia ma ana (Tuiti ( e hapai
nga tikanga me nga mamae o Te Taihauauru.
I whakamarama a Te Reweti, te tumuaki o nga Komiti
o Te Marae, he Komiti Nui tonu to te Tikanga, na reira ma
ana e kawe atu tera take ki te aroaro o taua Komiti Whaka-
haere pitihana.
I whakaatu a Tomoana e kore e taea te whakarereke
aua pitihana i te mea kua haina ke mai te rua tekau ma iwa
mano tangata, a tera e he mehemea ka whakarereketia i muri
o taua hainatanga nga pitihana. Ki tana mahara i temea kua
hainatia nei, he whakaatu tera kei te pera tonu te whakaaro
o taua hunga i haina, a ko te maramatanga i hainatia pera-
tia ai e taua hunga me hoatu ano te honore ki nga kai-wha-
kairo me nga ropu na ratou i whakahaere, i timata mai taua
take pitihana pera, ara kia waiho i ta Te Mangai me tona
ropu te honore, a me whakatuturu hoki taua honore kia
ratou. Otira mo te hunga kaore i haina mai, kei te tika ra-
|
|
22 2066 |
▲back to top |
2066 TE TOA TAKITINI\_ Mei\_1, \_1930
tou. Heoi te mea marama ki tana titiro he tuku i tetahi take
i otiatu i tenei huinga tangata o te "Whetereihana" ara he tono
atu ki nga hunga i waho o tena rohe pooti o tena rohe pooti,
kia whakawhaititia mai ona mate i raro i te Tiriti o Waitangi
ka whakahohoro te tukutuku mai kia ata tirotirohia e te
Paremata o Niu Tireni, kia tae rawa ake ki te wa e marama
ai te kore e whakaarotia mai e te Kawanatanga o Niu Tireni,
mama ana te mau atu ki te Kawanatanga o Ingarangi, i raro
ano i Te Tiriti o Waitangi me te Ture Niu o Niu Tireni. Ko
aua tono, me aua pitihana ma ia mema o tena takiwa, o tena
takiwa e whakahaere i roto i te Paremata o Niu Tireni. He
nui te whakamiharo mo enei whakahaeretanga e tenei komiti.
Oti ana kia hangaia he ripoata o tenei putake, a ka tuku
atu ki te Komiti Nui whakahaere pitihana o te Marae hei
whiriwhiri mai ma ratou me te Mangai. Ka mutu i konei nga
whawhatanga atu ki nga mahi o tera huinga tangata ki Ra-
tana pa, ka hoki mai me nga mihi mo nga manaakitanga a
Te Mangai me tona Ropu nui tonu e rua mano e whitu rau
i huihui nei ki te pohiri i nga pitihana maha i tukutukua ki
te Motu, he whakakotahi i raro i a ratou tikanga.
I tu ano hoki a Makimirana o Poroutawhao ki te tautoko
i nga tikanga whakahaere i nga pitihana mo nga mate o te
motu i runga tonu nga tikanga o te ture. I whakamarama
ano hoki ia kei te ora tonu te Tiriti o Waitangi, heoi te mea
ko te whawhatanga atu kaore i te arongia, a i te mahinga a
etahi kotiti ke ki waho o te Ture Nui o Niu Tireni nei, kau
noa i te moana, koira kore take ai. Te roa o te keehi a Nire-
aha tupuna o tamaiti nei i haere marika i raro i te Tiriti.
I hinga ia i roto i te Hupirimi Kooti o Niu Tireni- No te
piiratanga ki Ingarangi ka tu tona keehi. Me pera hoki te
ahua mo nga mate ina whakahaeretia. Ko te whakatau a te
Paremata, a te Hupirimi Kooti ranei te mea hei take haere-
tanga ki Ingarangi ka totika enei mahi. E tautoko ana ia ki
tenei korero, kia mau te ingoa o Te Mangai me tona Ropu
ki runga i tenei whakaarotanga tikanga mo te Tiriti, engari
me pera he tono ki waho i te take e korerotia ake ra e To-
moana ara he tuku motini ki te motu kia tirohia mai o ratou
mate i raro i Te Tiriti o Waitangi.
I whakamarama hoki a (Veitch) Wiiti i roto i te pa
nei kei te ora tonu te Tiriti, a. he aha i kiia tonutia ai e tatou
kei te mate, kei te pirau ranei Na reira te kupu whakaara
kei te he i roto i nga panui.
Kia nui nga inihi kia Paikea te hekeretari o Te W
reihana me Reweti te tumuaki o nga Komiti, mo te whaka-
haeretanga i tenei 'special" hui. i whai mahi ai i mua atu
o te hokinga i nga hararei.
Kia ora Te Motu. Na Nireaha Paewai me Tomoana.
|
|
23 2067 |
▲back to top |
Mei 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2067
PITOPITO KORERO
Kei te haere te rongo: e tata ana a Col. Alien (Kai-Tiro
tiro o Hamoa) te rihaina i tona turanga. Ki te rongo ake
na te hemanawa, ki te powhiwhi, me te apitihana o te aronga
o nga mahi me nga tikanga o Hamoa i makona ai.
Tokotoru a tatau tamariki Maori i eke ki nga taumata ikeike o
te pakeha i te tau nei: ko Rev. Wanoa kei Heretaunga: ko
Dr. Potaka kei Whangarei; ko Tiaki Karaitiana, he roia kei
te Tari Maori kei Wanganui.
E mea ana a Ta Apirana Ngata: Tena taua te Maori e
puta ki mua o te Iwi Pakeha ki nga mahi ahu-whenua. (1 i I
te mea kua puta nei he moni Kawanatanga kia tatau; (2) i
runga i ta te Maori tikanga ohu; (3) i runga i te ora o te
Maori i aana kai ake—tuna nei. pipi, poaka puihi, puha, tae-
wa; (4) i runga i te taea o te noho i ro whare tupuni noa.
I paahitia i te Hui i Waiomatatini: Kia riro ma Ta Api-
rana Ngata e tono ki te Kawanatanga kia whakaputaia kia
£75, 000 hei awhina mo nga mahi ahu whenua a te iwi Maori
i tenei tau. Ki te iwi Pakeha e £5, 000. 000 ke ka puta mo aana
mahi whakanohonoho, ahu-whenua hoki.
E mea ana tetahi Maori: "Kaore ano au kia kite i tetahi
Hui Maori, i nuku ake nga hua i puta mai. i nga hua i pau
atu. " ————
No nga haereeretanga ki nga marae ka kite i te nui o te
tangata ki te rakuraku haere, ka mohio atu kei te horapa
rawa te mate hakihaki.
Kaati he mea tino pai te whakakaukau e rua e toru i te
wiki ki ro wai wera, ka hoatu he Jey's Fluid kia rua tepara
puunu ki roto. Me pena tonu te mahi mo nga wiki nui noatu.
Kaore e ora i te noho noaiho ka raraku. Kia kaha ki te horoi
i nga kakahu iia wa iia wa. Kei te haramai te matau, katahi
ka tupu rawa taua mate i roto i nga kakahu. Me kaha te pani-
pani ki nga ointments. Kia iti te kai miiti, engari te puuha
noa, te ika.
Kia kaha ki te whakaropu haere i a koutou ki nga mahi
waiata, ngahau, korero. He po makariri enei, e po roroa- a
he painga tonu kei roto i era tikanga.
E ki ana Te Pihopa o Aotearoa katahi te Iwi manaaki
no Wharekauri. Ahakoa he haahi ke to tena i te wa i a ia
i reira metemea nei kotahi ano te haahi i te whakaaro kotahi
mai o ratou ki te whakakoakoa, ki te manaaki mai i a ia, na
reira ia ka inihi nui atu ki ona rangatira o era atu haahi, te
momona, te katorika, te Ratana, me era atu haahi huhua
'Kia tau nga manaakitanga a e Kaihanga kia koutou. '
|
|
24 2068 |
▲back to top |
2068 TE TOA TAKITINI Mei 1, 1930
Kanui te mihi o Te Pihopa o Aotearoa mo te nui o te
manaaki a nga tangata o Taranaki o Waikato i ana putake
i haere atu ai ia.
He nui tona whakamihi ki te Kingi Maori ara kia Te
Rata mo ana kupu manaaki, me ana kupu tohutohu ki tona
iwi kia kaha ki te hapai i te whakapono.
Kua tae mai nga rongo kei te whakawhaiti haere Te
Minita Maori i tetahi ropu Rangatira Maori hei hoa haere mona
ki nga Motu Maori. Kapai tenei rongo- Mauria i nga pu korero
i nga mea papai tonu ki te haka me nga mea mohio ki te
whakapapa, me nga waiata maori, hei whakarata mai i era
o Iwi.
E tika ana kia tuhi noa mai nga Minita o Te Haahi, otira
nga minita o nga haahi katoa i ana mahara ki te iwi, mo te iwi
ma te iwi. He wahi pai rawa tenei tukunga kauhou mo koutou
ki te motu, otira ki nga motu, notemea kei te rere ta koutou
nupepa ki nga waahi katoa o te ao. E tika ana hoki kia tuku
korero tonu mai koutou katoa ki tenei pepa, notemea na te
Haahi te awhina nui i tenei taonga. Otira kei te rapu te wha-
kaaro he ahara e mangere nei koutou e nga Minita ki te tuku
korero mai. Tera pea he tohu tenei no waho o te mahi wai-
rua i roto, ara kei te whakapoururu noaiho, kei te mangere.
E kore e tika kia tonoa atu iia wa he korero kia koutou,
engari ma koutou e tuhituhi mai. Kia kore ake a Eruwini
o Rotorua me Kaipo o Ngapuhi i kitea iho ai ano he ingoa
Minita Mihingare e tuhi tuhi mai ana. E aku Toa Takitini,
kia kaha mai ra ki te tukutuku korero mai. Kaore koutou e
kitea atu: kaore koutou e rangona atu! E Te Iwi! tu-tama-
tane! Tukua mai o koutou mahara, whakaaro, wawata, ma
maua e taatari atu. Ko te wawata kia nui mai nga korero
maori penei me a Wairama ma kua taetae mai nei.
. Kia kaha te whakahauhau mai i a koutou tamariki ki
te purei whutupooro kia whiwhi ai tatou i tetahi tiima kaha
hei purei ki te tiima o Ingarangi ka u mai nei a te tekau
ma wha o Mei. Hei a Hurae te 9th o nga ra ka purei ki
nga Maori ki Poneke. He po nui hoki i taua po ki te Tauna
Haoro i Poneke he whakamanuhiri maori i taua ope na te
Iwi Maori Nui tonu. Whakaputaputa i o koutou toa e nga
marae maha ki te waiata, ki te haka, ki te ngahau maori, hei
whakakoakoa i ta tatou manuhiri whutupooro o Ingarangi
mai. Ma koutou e whakaatu atu kia Kingi Tahiwi, koia te
hekeretari whakahaere kei Poneke.