|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 105. 01 June 1930 |
|
|
1 2069 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 105 HASTINGS Hune 1. 1930
ATIRIKONATANGA O TAURANGA
PARIHA O RUATOKI
No te ahiahi o te Wenerei te 21 onga ra o Mei. ka tae
mai te Pihopa o Aotearoa, me Kenana W. G. Williams B. A. o
Wanganui, kia Tuhoe i Ruatoki.
No taua ahiahi ano. ka eke mai hoki nga minita, nga
kai-karakia, me nga mangai-reimana, o ia wahi, o ia wahi o
te Atirikonatanga.
MIHANA WHAKAOHOOHO
No te po i te 7 onga haora, ka timata nga mahi o te Mi-
hana whakaohooho. Na te Pihopa o Aotearoa i whakatakoto
nga kaupapa o nga kauhau, o nga kupu tohutohu, me nga
kupu nunui, hei whakaoho i te hinengaro.
Ko Kenana Wiremu te hoa o te Pihopa nana i whera-
whera nga whakaakoranga hohonu o nga kupu karaipiture.
Henui nga purapura o te kupu, i ruia ki tenei o nga mara a
te Ariki, i roto i tenei mihana. Henui nga mea pai o tenei
mihana i kitea, i runga i te taha tinana me te taha whaka-te-
wairua. He mea nui te mihana, hei whakaoho i te ngakau
moe. hei whakaaraara i te tinana e ruhi ana. e ngoikore ana.
Hei whakapuare i nga manawa o te hunga e hihiko ana ki te
rapu pono i te huarahi o te maramatanga pono. Hei tuho-
nohono i nga mahara huhua o roto i te ngakau, hei tauhere
i nga mahara motumotu, o nga kokonga maha o te ngakau
kua wareware ki te whai haere i nga mea e whiwhi ai i nga
painga a te Atua.
|
|
2 2070 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2070 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
Kia Tuhoe nga moemiti nui o te ra: kua manaakitia to
reo-pohiri, kua oti te rui nga purapura maha a te Atua ki
tou marae, ma te Runga Rawa koutou e arataki, ma te wa
e whakakite nga hua o au mahi nunui.
KIA U KI NGA TOHUTOHU
E te hunga ka oti nei te Iriiri; E te hunga i honoa ki te
marena tapu; E te kahui iti nei. koutou te hunga i whakau-
kia, i roto i te ra o te Mihana, kia u kia kaha, kia mau ki
nga kupu tohutohu, a to tatau matua, a te Pihopa o Aotearoa.
Kei te miharo te ngakau o te hunga katoa, i eke mai nei ki
te ra o to Mihana. Kua rongo, kua kite, kua whakapono, ki
nga hua o au mahi.
HUI-A-TE-KOMITI TUMUAKI
I noho te Hui Tumuaki i tenei te 24 onga ra o Mei 1930
ki roto i a "Rongokarae"' whare-runanga i Tauarau wahi o
Ruatoki.
TUMUAKI
Pihopa o Aotearoa
Nga minita i tae: —
Rev. R. Tahuriorangi Ruatoki
„ W. Te Waaka Whakatane
„ M. M. Tumatahi Te Ngae
„ E. M. Eruini Te Tikao Ohinemutu
Nga Mangai i tae: —
Hemana Pokiha Te Puke
Hoani Retimana,.
Rota Wharehuia
Tapore Teia „
Henare Kingi,.
Tai O'Callaghan
Tiakiawa Tahuriorangi Te Ngae
Wirihana Tamati
Tahu Waaka „
Hami Tu Tauranga
Ngarino Tutahi „
Reohau Piahana „
Raniera Te Hiamoe „
Kereopa Hotene Whakatane
Kopae Ihakara,.
|
|
3 2071 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ 2071
Waraki Rangi Taupo
Hunuhunu Hakopa Ohinemutu
Tuiringa Tawera Ruatoki
Paora Rangiaho „
Wiremu Tereina „
Hori Aterea „
Te Ihi Paerata „
Te Pika Tihi
He mea whakapuare na te Pihopa te hui ki te Inoi. Na
te Hekeretari i panui nga meneti o te hui i tu ki Mokai i te
26 onga ra o Akuhata 1929.
NGA MOTINI I PAAHITIA
1. Canon W. G. Williams B. A.
(I) Rev. R. Tahuriorangi (2) Tui Tawera.
"Me noho a Kenana Wiremu i roto i tenei Hui Tu-
muaki hei hoa whiriwhiri tahi i nga taka katoa. "
2. Kareti Kura-Minita.
(1)Paora (2) Tui Tawera
(a) I te mea ka rongo nei matau i nga whakamarama a
te Pihopa o Aotearoa, mo tetahi Kareti Kura-Minita,
mo nga tamariki o te Iwi-Maori puta noa te motu.
(b) E tono ana a Tuhoe katoa, kia whakahokia te ahua
i Ruatoki nei, mo nga tamariki o Ruatoki me Tuhoe
katoa.
(c) Na reira e whakapuaki ana matau, i roto i tenei
Hui Tumuaki, i to matau whakaaro, kia tapaea te
Whare-mihana e tu nei i Ruatoki, hei Kareti Kura-
minita mo te Hahi Maori o te Pihopatanga o Aotea-
roa. "
Kia mau ki te Oha-aki.
(1) Paora Rangiaho (2) Tui Tawera.
(a) Ki e kore te Whare-Mihana o Ruatoki e whakaaetia
hei Kareti Kura-Minita mo te Iwi Maori.
(b) E tono an a Tuhoe katoa, kia whakahokia te ahua
o taua Whare-mihana, ki te ahua o mua, o te kaupapa
i tukua ai taua whenua: ara hei kainga akoako mo
nga tamariki o te Rohe potae o Tuhoe.
Hei Tumuaki kura-minita.
(1) Tui Tawera (2) Rev. R. Tahuriorangi.
E tau mau ana tenei Hui Tumuaki i a Canon W. G.
Williams B. A. hei Tumuaki Kai-Whakaako mo te
Kura-Minita o te Iwi Maori.
Roopu Awhina.
(1) Hemana Pokiha (2) Tiakiawa Tahuriorangi
(a) Ko te whakaaro o tenei hui. he mea tika kia whaka-
turia he roopu awhina i roto i a pariha, i a pariha
puta noa a Niu Tireni, ahakoa Maori, ahakoa pakeha.
|
|
4 2072 |
▲back to top |
12 TE TOA TAKITINI\_\_ Hune 1, 1930
hei whakapiki i nga mahi e tipu ai te Hahi i roto
i te Iwi Maori.
(b) E tono ana tenei hui ki te Pihopa o Aotearoa ki te
Pihopa o Waiapu, me Kenana W. G. Wiremu hei
whakahaere i nga kaupapa o taua Koopu.
(c) Ko te ingoa o taua Koopu ma te Komiti i runga ake
nei e whakaingoa.
H. & W. W. Memorial Trust.
(I) Rev. W. Te Waaka. (2) Waraki Rangi
(a) E mihi ana te Komiti Tumuaki o te Atirikonatanga
o Tauranga, ki nga Kai-whakahaere (Trustee) o te
Tahua-oranga a nga Wiremu. e tuku nei ki te Hahi
Maori.
(b) Mo to ratou aroha ki te Hahi maori, e awhina nei i
nga mahi a te Hahi, i te wa hoki i titaritia ai nga
tangata o te Hahi.
(c) na whakaritea ki nga wa o mua. he nui rawa te
uaua i enei ra, ki te kimi i tenei mea i te moni, i
runga i te hokinga o te utu o nga taonga a nga maori
me te kore mahi ma nga taitamariki, ( unemployment.
Hei ako kia marama.
(1) Tiakiawa Tahuriorangi (2) Paora Rangiaho
(a) E tono ana tenei Hui. ki te Pihopa, kia whakaritea
tetahi tangata hei tuhituhi ki te reo maori, i nga ko-
rero tawhito o te timatanga mai o te Hahi Karaitiana:
(1) Timatanga mai o te Hahi o Ingarangi.
(2) Whakapapa o nga Pihopa, mai i nga Apotoro.
kia Pihopa Herewini, tae iho ki te Pihopa o
Aotearoa.
(3) Te Hapati Hurai, te Ratapu Karaitiana me nga
whakamarama.
(4) Te ra whanau o te Karaiti, no te 25 onga ra o
Tihema, me nga whakamarama.
(5) Nga Hakarameta a te Hahi, me nga whakamara-
ma.
(b) He mea nui enei, e tino tika ana kia whaka-puka-
pukatia. kia tino akona e te Hahi, hei maramatanga
mo te Iwi nui.
. Te Toa Takitini.
(1) Ngarino Tutahi (2) Henare Kingi.
(a) E tono ana tenei Hui ki nga Etita o te "Toa Takitini"
kia kaha te whakatikatika i nga reta-noho-he o ta
raua perehi, i te mea kei te nui rawa nga kupu e
he ana te takoto, a he uaua te mohiotia o aua kupu.
(b) Kia whakaputaina te pepa i te timatanga o te marama
pera ano me te ahua o te tuatahi.
(e) He whakaaro no te Hui tera e kaha te haere a te
|
|
5 2073 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_\_2073
Pepa mehemea ka whakaritea he Agent mo te pepa.
ki roto i tena pariha, i tena pariha.
9. He Ngakau Whakawhetai.
(1) Tui Tawera (2) Tiakiawa Tahuriorangi.
(a) Kia puta he inihi nui rawa ma tenei Hui. kia Canon
W. G. Williams; mona i kaha ki te haere mai ki te
tautoko i te Pihopa o Aotearoa, ki te whakahaere
i te mihana.
(b) Mo tona kaha me te marama ki te arataki i nga kupu
hohonu o roto o nga karaipiture, hei whakarongo
ma nga Iwi haere mai. me nga tangata katoa o nga
Hahi i roto i a Tuhoe. i tae mai ki tenei Hui.
](). He mihi Aroha.
(1) Rev W. Te Waaka (2) Tui Tawera
E tono ana tenei Hui ki te Pihopa kia tukua atu he
kupu mihi, ma te Hahi maori, kia Atirikona Tiatitene
i runga i te ngakau tumanako, me te Inoi kia manaa-
kitia ia. me tona hoa-wahine, kia homai he kaha, he
oranga roa, kia maha atu ona tau. e mahi ai i roto
i tona Iwi Maori e aroha nuitia nei e ia.
10. He ngakau Aroha.
(a) He mea whakapuaki i runga i te ngakau tapu, kia
puta he tangi ma tenei Hui Tumuaki, i runga i te
ngakau aroha, ki te Pihopa o Waiapu, me tana wha-
nau katoa, i te mate ohorere o tana taina. I late Mr.
A. Turner Williams).
(b) He nui te tangi o te ngakau ki te Pouaru, ratau ko
ana tamariki, kua mahue pani i to ratau matua.
(c) Haere nga uri o te Wiremu, haere te tangata kaha
ki te awhina i nga mahi, me nga whakahaere nunui
o roto i te Hinota o te Pihopatanga o Waiapu, haere
atu ki tena o tatau kainga, ki te wahi hei okiokinga
mo tatau katoa.
] 1. Hui Tumuaki.
(1) Tiakiawa Tahuriorangi (2) Wirihana Tamati
Ko te Hui Tumuaki. me karanga kia tu ki
roto i te rohe o te Pariha o Te Ngae a Ienei tau e
tu mai nei 1931.
12. Te Koea o Ruatoki.
(1) Pihopa o Aotearoa. (2) Kenana Williams
I runga i te pai. o nga whakahaere o te Mihana, mai o
te timatanga, tutuki noa ki te Mutunga, e tino whakamihi ana
te ngakau o te hunga katoa a eke mai ki tenei mihana, i te
rongonga i te ataahua o nga reo o nga. tamariki o te Koea
me to ratau marama ki te arataki i nga Himene o nga karakia
katoa, tae noa ki te Mihana.
|
|
6 2074 |
▲back to top |
2074 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
He mea whakamutu te Hui ki te Inoi.
St. Faith Church, E. M. Eruini Te Tikao
Ohinemutu Hekeretari &
28/5/30. Kai Tirotiro,
Ohinemutu
TE KAWANATANGA O HON. G. W. FORBES
I te kaha o te mate o te Waari i a ia e takoto mai nei i
Rotorua ka whakaaro ia me whakawatea ia i te turanga piri-
mia mo te Tominiona. Waenganui rawa ake nga ra o Mei
nei ka tuturu tenei whakaaro i a ia.
Ko nga hoa papaki o te Waari kei te ki. he whakamate-
mate noaiho ta te Waari; he kore e tutuki i a ia no nga kupu
taurangi i puaki i a ratou ko tona ropu i te wa e whakataetae
ana mo te kawanatanga—te £70, 000, 000 mo te Tominiona—te
whakawhiwhi mahi ma te hunga mahi-kore: kitea rawa ake
e £3, 000, 000 te korenga o nga moni o te Putea; apopo ake nei
utaina ai ano tenei hei pikaunga ma te iwi.
I whakaae tonu a te Waari ki tenei kupu rangirangi mona.
I mea ia] na te kaha o te apitihana o nga taha e rua i akuto
ai te haere onga mahi, i kore ai e puawai wawe nga tumana-
kotanga a tona Kawanatanga.
Ahakoa ano ra, he kaha tonu ano no te mate. Ina hoki
pau rawa ake nei nga ra o Mei ka takoto a te Waari i te wahi
pohehe rawa; ka nukuhia atu te mate. I poroakingia tana
whanau ki tona taha. I uhi te awangawangatanga ki ona hoa:
i nukuhia atu hoki nga whakaaro mona. Otira, ko te ripoata
hou mai, kei te ahua pai paku ake a te Waari. Tena, me kore
e takina ake ano ona ra.
Ka 73 nga tau o te Waari. E 40 tau ia i te paremata;
i tu mema ia; Minita mo te Karauna; Pirimia hoki: a ki
te takina ona ra, ka tu tonu ano ia hei Mema mo tona rohe
pooti, mo Hurunui (Invercargill); ka tu tonu ano hoki ia
hei Minita mo te Karauna, engari kaore he mahi whanui
maana.
TE PIRIMIA HOU HON. G. W. FORBES
Tokorua nga Minita Hou ko A. J. Murdoch me S. G. Smith.
A ia me ana Minita: —
Hon. G. W. Forbes— Pirimia Minita mo nga Moni me nga
Mahi o Waho. Katimauta, nga Pane Kingi, Kai-tiaki
o te iwi, nga tuku moni, nga Taake whenua me nga
taake o nga rawa, te hanga Ture, te whakataki mara-
matanga mo nga momo ahu-whenua o naianei, me
te tari o te Hikomihana.
Hon Ta Hohepa Waari— Nga Mema o te Ropu whiriwhiri
(kaore he mahi whanui)
|
|
7 2075 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_ \_\_\_\_ 2075
Hon. E. A. Ransome— Minita mo nga whenua. Komihana mo
nga ngahere, Minita mo te whakanohonoho whenua,
mo te tiaki i nga wahi atahua, mo te whakanohonoho
hoia, me te Tari wariu.
Hon. Ta Apirana Ngata— Nga mea Maori, nga Moutere mo
nga moni Maori, mo nga Inihua oranga a te Rawa-
tanga, mo nga Inihua ahi. te mangai o te iwi Maori
ki te Ropu whiriwhiri.
Hon. H. Atmore— Mo nga kura. Minita mo nga mahi pooti.
Hon. W. A. Veitch— Mo nga Reriwe.
Hon. Ta Thomas Sidey— Te Timuaki o nga roia, me te kai-
arataki o te ropu whai-hanga ture.
Hon W. B. Taverner— Mo nga mahi whanui, nga waka hari
taonga, Minita mo nga rori me nga whare mo te katoa.
Hon. P. A. De La Perrelle— Mo nga mahi o roto, Minita mo
te hunga matakitaki, nga Ngawha me nga wahi e ora
ai nga mate, nga mahi panui. Kai-Rehita, whakapi-
hangaiti, nga rongoa, nga kaute, whare matakitaki.
nga panui taonga.
Hon J. G. Cobbe— Mo te whawhai, whakawa hara. Minita mo
penihana, nga kai-tiaki herehere me nga whare here-
here. ——
Hon. J. B. Donald— Mo nga potapu, Minita mo nga huarahi
kawe korero, mo te moana. Minita mo nga ropu, kai-
tirotiro mihini, whakawhiwhi i nga pononga Kawa-
natanga kua roa e mahi ana, me te tahua awhina.
Hou. A. J. Stallwothy— Mo te ora. Minita mo nga hohipera
porangi. ""* —
.. Hon. S. G. Smith— Mo nga mahi, mo te hunga whakaeke.
Minita mo nga mahi nupepa me nga mahi pukapuka.
Hon. A. J. Murdoch— Mo nga mahi paamu me nga mahi kari
waro, koura, mea pera.
Ko te Hon. Forbes, te Pirimia hou ka 62 tau te pakeke.
I whanau ia i whakaakona hoki ki te Kura Tuarua o Tautahi.
He toa ia ki te purei whutupaora i ona ra. I kapene ia mo
te repe o Otautahi mo te purei ki a Otakou. 1 riro hoki te
wikitoria i tona taha i te mea ko raro tonu te kainga i nga
wa o mua atu.
He mahi hokohoko ta raua mahi ko te papa engari kaore
i roa ka whiwhi whenua ia i nga tekihana o Cheviot: ka ti-
mata mai tana mahi paamu. He tino tohunga ia mo nga
whakapuputatanga katoa o te mahi paamu. I noho ko ia
tetahi mo te Komihana whakanohonoho whenua i te tau 1905
Pera me etahi Mema i marie ia ki te tu Tiamana mo nga ropu
katoa i uru ia. Ka kitea nei tona pakari, ka kowhiria nei ia
hei Mema mo tona takiwa mo Hurunui. Ka tata ia ki te 20
tau i te Paremata. I tu Mema. Minita mo te Karauna, a i
nainei he Pirimia.
|
|
8 2076 |
▲back to top |
2076 TE TOA TAKITINI Hune 1. 1930
Ko raua ko te Hon. Kooti nga tangata i whanau ake ki
Niu Tireni a i tu hei Pirimia. Kei te matatau te titiro a te
tokomaha ki te Pirima hou; kei te ui hoki te whakaaro, tena
ra e pewhea tana arataki i tona Kawanatanga. Ko te tumana-
ko ia kia ahua roa tona Kawanatanga e mau ana. kia ahua
roa ai ano o tatou tangata a Ta Apirana ki roto ki te Manawa
o nga mahi.
NGA TIATI KOOTI WHENUA MAORI
1 te Hui i Waiomatatini i te Maehe ka huri: i mea a Ta
Apirana Ngata he wa tenei e tika ana kia whakamutua atu
nga Tiati Kooti Whenua Maori. Kua raungaiti nga mahi.
Kua pau nga whenua te hoko; kua kore he whenua hei kooti-
tanga. Heoi ano te mahi nui a nga Tiati i naianei he riiwhi
tupapaku, he whakamana riihi, he utu i nga moni Poari?
Ko te hiahia o Ta Apirana kia waiho ko te Minita Maori
tonu hei Tiati mo nga morehu toenga whenua o te iwi Maori.
He kawenga roa te waiho tonu i te Kooti Whenua Maori. He
ringa poto ke te whakariterite i waenganui i te Minita Maori
me te hunga nona te whenua. I puaki i a ia te Keehi o Tara-
wera; 12 tau, kaore ano kia tau.
Me ki ake pea i pokaikaha a Ta Apirana kia awe te eke
o te Maori ki te ahu-whenua i runga i ona ake morehu whe-
nua; e mahi nei hoki ia i naianei, ki te whakanohonoho i nga
taitamariki o te iwi Maori.
I te timatanga o Mei nei ka pa he paroro ki te hanga
Tiati nei. I mahara etahi ko taua wa whakahoro nei tenei.
Ko Tiati Kiriwheta i tutea ki te hararei ma ana ki Inga-
rangi mo te 8 marama: ko te Poura o Wanganui hei tango
i tona turanga. Ko Tiati Herora Kaa i tukua ki Rarotonga:
a, ko Tiati Atihana o Rarotonga ki Nga-Puhi.
I tenei whakawhitiwhiti, me ki ake whakahoro hoki, ka
whanau mai he Tiati Maori ko Tai Porutu (Mitchell) ). Ina
ake nei i hoki mai ai a te Raumoa ma ki te kawe atu i a Tai
Porutu ki tana mahi hou ki Rarotonga. Ka noho ko ia hei
Teputi mo Herora Kaa ki nga Moutere. Kia ora Tai Porutu.
kua eke koe ki tena taumata
HE TAITAMAHINE TOA
KI TE RERE RANGI
Kei te tino miharo te Ao. ki te toa. me te manawanui.
o te kohine Ingarihi i rere mai nei ko ia anake i Ingarangi
ki Poihakena—ara o Amy Johnson. Ahakoa kua takahia ano
tenei huarahi e te wahine i mua atu. engari me whai hoa tane
rawa hei whakarere i te mihini me era atu mahi: he 100 ke
ra e rere ana ka u. Tena, ko te inaia nei i taea e ia i te 20 ra.
Kaore ra tenei i arikarika ma te wahine! Ahakoa i tumanako
|
|
9 2077 |
▲back to top |
Hune, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_ 2077
te kotiro nei kia riro i a ia to Bert Hinkler wa i rere mai ai,
kaore hoki i taea; i nga aiatua i tupono ki te huarahi. Ko te
katoa o nga maero mai i Ingarangi ki Poihakena e 10, 400. I
taea e Bert Hinkler i te 15 ra; e te kotiri nei i te 20 ra.
Ko Amy Johnson 110 Hull, ka 23 tau te pakeke. I akona
ki nga Kareti, he B. A. I nga Tari roia o Ranana e mahi ana
mo te rua tau. Ka poaia nei e te hiwanawana o nga mahi
re-rere. Ako tonu atu ki tera tu-momo mahi. Pau rawa
ake te tau ka riro mai te tuwhikete mo te rere takiwa, me te
tuwhikete mo te rahurahu ki nga raweke o te mihini. Ko tana
rere roa i te kainga i mua atu o te rerenga mai ki Poihakena
e 196 maero ano. Ka tono nei ki te papa kia hokona he mihini-
rere mona. Ka tangohia nei he mihini tuarua (a second hand)
Kua rere ke te autaia mihini nei i te 35. 000 maero i tona
ariki tuatahi.
TE RERENGA MAI TE WA O ETAHI ATU
Mei 5 —Ka mahue atu a Croy- Sir Ross Smith. 1919.... 28 Ka
don ka tae ki Vienna. Parer & Mrlntosh. 1920.....: 2O7..
Mei 6 —Ki Constantinople Marehe de Pinedo. 1925.. 35..
Mei 7 —Ki Allepo Sir Allan Cobham. 1926.... 36,,
Mei 8 —Ki Bagdad Bert Hinkler. 1928........ 15,.
Mei 9 —Ki Bunder Abba? Lancaster & Mrs Miller 1928. 155
Mei 10—Ki Karachi R-A. F. flying boat*. 1928.. 227..
Mei 11—Ki Allahabad Moir & Owen. 1929........ 62..
Mei 12—Ki Calcutta Chichester. 1930.......... 37..
Mei 13—Ki Insein. near Ran- Piper & Kay, 1930........ 44..
goon. Amy Jonhnson 1930). -. 20 Ra
Mei 14 me 15 ka warea ki te
tapitapi.
Mei 16—Ki Bangkok
Mei 17—Ki Singora
Mei 18—Ki Singapore
Mei 19—Ki Tjomal Java
Mei 20—Ki Semarang me
Sourabaya. Java
Mei 21—Ka warea ano ki te
tapitapi i Sourabaya.
Mei 22—Ki Timor Island
Mei 23—Ka whakaware ano ki
Timor
Mei 24—Ki \_\_\_ Poiha-
kena
I pau katoa mai a Darwin ki te powhiri i te manuhiri.
I tu porangi nga mano ko te rangi te mata o te tangata. I te
wa i rite ai ka kitea rehurehu tia atu i roto o nga ao kapua.
Nawai a. ka tinana te kite atu i a raua ko tona kai-arataki.
Ka tae ora mai. te maia, te toa. te manawanui.
|
|
10 2078 |
▲back to top |
2078 \_\_\_ TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
E rua ra e whakanga ana i Darwin ka turia mai ki Bris-
bane. Hei te 4- o Hune ka tae ki Poihakena ake (Port Jack-
son. Sydney). O nga mihi o te Ao: kotahi na Kingi Hori.
ko tetahi na Piriniha o Weeri, na Aotearoa hoki.
NGA HONORE E WHAKAWHIWHIA
Kua uhia te C. B. E. ki a ia. Kia tae ia ki Ingarangi ka
tukua te Mera A. F. C. ki a ia. Kei te kohi moni a Ingarangi
hei tango Mikini-rere hei perehana ki a ia. Ahakoa kei te
tuku herengi a takitahi nei a Poihakena maana, hei mea kau
mo ona raruraru i reira. Kei Ingarangi ke te mataika o te
herengi mana. Kua tautapaia e te Daily Mail, £10, 000 maana
mo te 7 marama e tuhituhi ana i nga korero rere-rangi, me
nga tohutohu mo tera momo mahi, Kei te pukapuka e tuhia
e ia nga mano mano pauna atu maana. He manuhiri honore
ia na nga Kawana o Poihakena. E toru marama ia ki enei
moka o te Ao ka hoki ai. Ki te hakiri ake tena tona tira e
tutuki mai Niu Tireni nei. Kua taunahatia e Lord Inchcape
kei a ia he tikiti mo te hokinga.
I TAEA AI E IA
I tona whakautu ki nga mihi mona a te W. C. T. U. i Bris-
bane i mea ia: "I mua atu i oku rerenga katoa mai, inoi rawa
ai ahau i te tuatahi. E te Atua, tiakina ahau kia tae ora ki
te mutunga o tenei ra. Ko taku inoi tenei. He pono ko te
Matua i te waahi ngaro kei te tiaki i a tatou; ano nei kei te
rongo ahau e piri mai ana. "
He nui te whakawhetai whaka-te-Atua a ona matua, mo
te marietanga o ta raua tamahine ki te tae ora ki Poihakena.
I tu he karakia nui ki te whare-karakia ko Amy nei te kai-
whakatangi i te okana.
I mea te taina o Amy, ka tekau tau te pakeke: "Kaati ko
Amy i marie ki te tae ki Poihakena: ko ahau, ka rere au nei
ki Niu Tireni. "
TE KOTAHITANGA O TE MAORI
(T. Wi Repa)
Kanui to tatou rongo i tenei tu momo o te korero: —
E ki ana etahi o tatou me whakakotahi tatou i raro i te
kaupapa o Te Tiriti o Waitangi. He aha koia te tikanga o
tenei tiriti e whakakotahi ai i raro i a ia?
Kaore i te pai te whakamarama a nga kai-hapai i tena
putake korero. Otira he wawata kia kotahi, kanui tena. Waiho
ma te kotahitanga e whakatikatika te kaupapa.
I te hui i Waiomatatini i te Maehe ka hori ake nei, ka
tono a Ta Apirana Ngata kia whakakotahi tatou. He tangata
|
|
11 2079 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_ 2079
tena kua pau i a ia te haere te motu, ara te haere pera i tona
tupuna i a Tamatea—pokai—whenua. Ko te whakatau tenei:
"Me whakakotahi tatou. "'
He kite nona kei te wehewehe tatou i runga ano i nga
ahutanga wehewehe mai o mua, ara o te ao maori i tae mai
ai ki Aotearoa nei, ara tenei iwi he motuhake ki raro i tona
tupuna i tona waka ranei. Tera ano etahi kaupapa whaka-
kotahi i raro i enei.
He tika tonu to tatou pakaru. Kei te wehewehe a iwi
tatou. Kei te pakaru ano i roto i nga hapu kotahi: ehara i
te pakaru-tataki-moori mai nei.
Heoi ra kei te whakahaere ano ranei i roto i tenei rua-
tekau tau tetahi take whakakotahi i a tatou penei me te pa-
keha e whakahaere nei? Kaore ratou i te kite i tetahi kai
whakahaere i tenei putake e kopikopiko haere ana i waenga-
nui i a tatou i roto i enei ra.
He take uaua tenei no mua iho. Ehara tenei i te take
ngawari.
He tikanga uaua te whakakotahi i roto i te whanau, i
te hapu i te iwi ranei. Tena me pehea e taea ai te whakako-
tahi i nga iwi ehara nei i naianei i wehewehe ai, engari no
Hawaiki mai ra ano.
TE HEKENGA MAI I HAWAIKI
Ko te iwi maori o enei ra he uri ratou no nga iwi i heke
mai i Hawaiki. Taemai nga waka o te hekenga whakamutu-
nga e noho ana te tangata whenua. Ko aua tangata whenua,
me nga iwi whakaeke, no te kawai kotahi o te tangata. Kaore
he kupu a tetahi ki tetahi "E! taua ka whakakotahi!"
Ka tiria ki te pakanga a ka mate tetahi, a ka riro i tetahi
te mana o te whenua. Koia ra tenei ko taua toki na ana nei
tatou i wehewehe, ara ko te mana, ko te kaha, ko te ranga-
tiranga.
Koianei te mea na ana o tatou tupuna i pana mai ai i
Hawaiki, ara he mau kino no te hunga i a ia te mana. I hi-
koa e ia taua mana hei rakau ma ana, ka patua nei te hunga
i raro i tona mana. Kaati na kona ka takea mai tenei mea a
te "pakanga'.
Ka hemanawa te tangata, ka rapu he turanga waewae
hou hei taanga manawa, ka heke mai nei ki Aotearoa, ara
ki te whenua watea i te kino.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS* GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
12 2080 |
▲back to top |
2080 TE TOA TAKITINI \_ Hune 1, 1930
Anei te poroporoaki a Houmaitawhiti i te maunutanga
mai o tona waka o Te Arawa i Hawaiki "Haerera! Kia ata
noho! Waiho i konei te kino. Haere, kia ata noho. Na te
tutu hoki i mahue a tenei whenua. Haere. Whakatupuria
te tangata. "
KAORE I TUTUKI
Te unga mai o nga waka o te heke whakamutunga, ka
tupu he iwi ke i roto i te rohe o te whenua i taunahatia e
nga rangatira mo tena mo tena o ratou. Ko te mahi nui he
whawhai, ara he whakapiki tena rangatira i tona mana i
tona mana.
Rokohanga mai e te pakeha e wehewehe tonu ana taua.
Hei tohu mo to taua wehewehe, ko etahi o taua i huri ki te
taha pakeha patupatu ai i a tatou ano, ara ka noho hoia ma
te pakeha hei riri ki nga iwi e pakanga mai ana kia ia.
HE MAUNGARONGO HE WHAKAARO PAI
No te tau 1814 ka a mai a Te Matenga ki Pewhairangi,
ko tana kauhou i tangohia mai e ia 5 a Ruka 2—10: — He kai
kauhou tenei ahau kia koutou katoa mo te hari nui meake
puta mai ki te iwi katoa.
Ko te kopura o tenei whakaakoranga koia tenei, ara; —
Kia mau te rongo ki runga ki te whenua me te whakaaro
pai ki nga tangata (Ruk. 2—14) Hangai tonu ki te poroporo-
aki a Houmaitawhiti ki tona whanau; heoi te rereketanga
ko te putanga i te mangai o te pononga a Te Atua, kaore
i te waha kai-tangata.
Mai o te haparangitanga mai o te waha anahera i te rangi
—i te po i whanau ai a Te Karaiti, ka 1930 nga tau. 1 roto
i ena tau maha, ka toha haere te maramatangata ki roto i
luropi. O tira no nga tau 1914, i muri iho i te whanautanga
o te Karaiti, ka paaha te riri nui, whakaharahara o te ao.
I roto i nga tau kotahi mano, kore rawa te iwi kiri ma, ara te
pakeha i whakaaro ki nga kupu o te whakapono Karaitiana
L akona ai ratou ara ki nga kupu o te maungarongo me te
whakaaro pai. otira ko te whakaaro kia eke tonu te inana
ki runga i etahi iwi kei te ngakau rawa e mau ake ana.
Kaati na temea ka rongo rawa ratou i te mamae, katahi
ano ka hoki ki te kaupapa o te whakapono Karaitiana. Koia
tenei e whakakotahi nei te ao "The League of Nations. "
Kaati tenei tatou te titiro whakamiharo ake nei ki nga
iwi kua mohio noatu ki te tika me te pai o te maungarongo
me te whakaaropai. me te whakakotahi ara ka pohehe, a ko
tatou rawa kia kore? Koia i tika ai te wawata, i ki ai nga
koroua: —Mahia: kei te pai te haere o nga po.
Kaati i konei mo tenei wa. kei hoha koutou. Ma muri
e whai atu.
|
|
13 2081 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_2081\_
NGATI-POROU
O NGA RA KA HURI
Na R. T. K.
Kaore e marama te take i nohoia ai e nga tipuna o Ngati-
Porou te Tai-Rawhiti hei kainga tuturu, ehara hoki i te whe-
nua kai, i te whenua pai; na nga kanohi pakeha ke i kitea
ai he whenua pai mo te whakatipu kararehe. He kupu wha-
katoa na nga hapu o waho. ""Waiapu ngau ringa", ara i te
hakere o te whenua i te kore kinaki mo te kai. ko te ringa
tonu e ngaua hei kinaki. Kaore ona roto, ona wai tuna, ona
tahuna pipi. Mo te taha ki te kai-moana he uaua: ko ona
taunga ika kei te tahora ra ano.
E kiia ana i u a Paikea, te tipuna o Ngati-Porou, ki Ahu-
ahu, kei te tai whakararo—iia te taniwha i whakawaha mai
i Hawaiki. I takahia mai e Paikea te takutai roa, i kakea mai
e ia nga whenua o te kai—a Hauraki, a Tauranga, a Whaka-
tane, a Ohiwa, a noho rawa mai ki te Kautuku ara ki nga
Puke-tu-rua—he waahi tino hahore. I noho ai ia ki konei
na tona moenga i a Hutu, he uri no Toi, i puta mai ai ki wa-
ho ko Ngati-Porou. E kiia ana ko te haere a Paikea he rapu
i tetahi wahi i rite ki tona kainga i Hawaiki, a kitea ake e
ia ko Whangara—ko Whangara-mai-Tawhiti.
I a au e tamariki ana i rongo ano au i nga pakeke e nanu
ana mo te kore o ona tipuna i noho ki nga whenua atahua
pera me Turanga me Heretaunga ranei, tena koa tau rawa mai
ki tetahi whenua kino, ki tetahi whenua kai-kore. I te ki-
tenga o Mita Taupopoki i nga whenua o Ngati-Porou, i te
Maehe o te tau 1930. ka ki na tena kaumatua he kikino nga
whenua o Ngati-Porou engari ra hoki ko te tipu o te tarutaru
matomato tonu.
Ko toku hiahia he aata whakakaupapa i nga korero o
tenei o tatou iwi. ara. o Ngati-Porou, i te mea kua ronaki te
rongo kei te tino kaha te kake o Ngati-Porou, ehara i te mea
hei whakamanamana, hei aha ranei, kaore engari hei titiro
a hei whakaoho pea i te ngakau. He nui nga tangata i tae
mai ki te hui i Wai-o-Matatini. he haere mai ki te matakitaki
i nga whenua o Ngati-Porou. E kiia pea au no Ngati-Porou.
engari me ki penei na kaore he iwi. he hapu o nga kai-tuhi-
tuhi.
E toru nga rohe-potae o Ngati-Porou; Ko te rohe whanui
i Toka-a-Taiau ki Taumata-o-Apanui. Ko te rohe tuarua: i
Tawhiti ki Patangata. Otia ko te tino tuturutanga o tenei ingoa
o Ngati-Porou kei te riu o Waiapu, mai i te puwaha ki Paua-
ruku. Koia nei te hangaitanga o te ingoa nei o te "Nati":
koia nei a ''Waiapu ngau ringa".
|
|
14 2082 |
▲back to top |
2082 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
Kua kiia ake ra e au ko te whatu pakeha anake hei kite
i te pai o nga whenua whakarihariha o Ngati-Porou engari
no enei nga ra ka kitea he waingohia tenei iwi ki te noho-
anga o ratou tipuna ki tenei whenua kino. Ko te ora hoki o
Ngati-Porou ko te kino o tona whenua na konei i kore ai
e kitea wawetia e te pakeha ara ki te reo pakeha e nga "land
sharks"—e nga ururoa o te whenua. Kitea rawatia ake e
te pakeha kua whai mahara te Maori, kua kore ke e pirangi
ki te hoko whenua. E ki ana ko te pakeha. "Kia kino te taha
kia tu noa i te marama, *' waihoki na te kino o te whenua o
Ngati-Porou i tu noa ai kaore i minaia e nga kai-pahua.
E rua nga iwi mohoao o te Maori: ko Tuhoe ko Ngati
Porou. I mohoao ai na te ahua o te takoto o raua na takiwa.
Kaore he putanga o Tuhoe ki te moana, a, heoi ano ona kua-
ha ki te ao-tu-roa ma Whakatane ma Opotiki. Kotahi ano
to Ngati-Porou huarahi ki te ao-tu-roa ma Turanga anake
engari i nga ra o mua kia pau te wiki ka tae ki Turanga. I pai
ake ai a Ngati-Porou i Tuhoe na te roa o tona taha moana.
I te mohoao o Tuhoe ka waihotia hei rangirangi ma te tanga-
ta; i peratia ano a Ngati-Porou i mua, i rangirangitia i wha-
kahaweatia, e nga iwi o roto o Turanga. I era ra he tino
mohoao a Ngati-Porou, he kuare, he rawa-kore. I era ra
kaore rawa e huarahi moni, kahore hoki he pakeha hei riihi
i nga whenua, hei whakawhiwhi ki te mahi. Ka mutu ano
te oranga o Ngati-Porou i era ra me haere ki Turanga i nga
raumati ki te kokoti karaihe-rai—no Turanga hoki te rai
tino pai i te ao katoa. He moni tino nui te Ł10 i era ma te
tangata kotahi a ko tenei hei oranga mona me tana whanau
i te tau roa tae noa ki tetahi atu raumati, e haere ai ano ai
ki Turanga. He maha nga tau ka mutu ano te oranga o te
nuinga o Ngati-Porou ko te kokoti karaihe i Turanga. He
roa te whenua hei haerenga, he kino nga huarahi, kahore
he oranga. Ko etahi kaore he, tera he paraire kaati ano me
kopikau. Ki te uia e te tangata, "Kei hea tou tera me te
paraire?" ko te whakahoki tenei, "Kei Turanga, e haere ana
hoki ki te tiki. " Ko te huarahi atu i te Tai-Rawhiti ki roto
o Turanga ma waenganui tonu o te taone o Kihipane, na konei
ka tata atu ki Kihipane ka tukutuku te tangata ki raro o nga
hoiho, ka tatari kia po, kia kore ai e matakitakitia nga he,
nga wheru. E kiia ana kaore e ngaro a Ngati-Porou ki te
haere i nga po. ka turituri tonu, ka haruru, ka umere, ko
Ngati-Porou tena. Ka whakaeke a Ngati-Porou ki roto o
Turanga ka tutuu te puehu, a kia hoki ra ano ki o ratouwha-
wharua e tau ai te puehu. I kinongia a Ngati-Porou e nga
iwi o roto o Turanga, he riri tonu te mahi. Haere tonu ai
a Ngati-Porou me o ratou na toa hei whawhai ki nga toa o
Turanga. Ko Hori Waikari raua ko Wi Maki o aua toa kei
te ora tonu i naianei. I puta hoki nga rongo kino o Ngati-
Porou mo te tahae. He iwi tino mohoao.
|
|
15 2083 |
▲back to top |
Hune 1, 1930\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_2083
He tika tonu nga he o Ngati-Porou engari i kitea i runga
i to ratou kaha ki te. haere i te roa o te whenua ki te rapu
oranga, i roto tonu i a ratou nga toto ahuwhenua; i runga i
a ratou mahi tutu ka kitea he iwi toa. he iwi kakama, he iwi
mataara.
I mutu ai te heke a Ngati-Porou ki Turanga ki te kokoti
karaihe na te nohoanga o te Wiremu Hemi ki Waipiro, ka
whai mahi, ka tipu te karaihe ki Puketiti. Ka riihitia a te
Whakaangiangi ki te pakeha ka whai mahi i nga takurua ki
te tua ngahere.
He iwi mahi a Ngati-Porou. I mua atu o te whawhai
Hauhau ki roto o Waiapu i te tau 1865 kua mau noa atu a
Ngati-Porou ki te hipi. He kahui hipi ta Rapata Wahawaha.
ta Mokena Kohere me a etahi atu rangatira. I te hakihaki
o te hipi ka patupatu e te Kawanatanga i te tau 1876. e rima
herengi mo te tiaki, kotahi herengi mo te kuao: ko te nga-
ronga o te hipi i a Ngati-Porou, a ko nga hipi o enei ra he
whakatipuranga hou. Kua ngaro atu nga hipi o te ao ta-
whito me nga tikanga whakatipu hipi o te ao tawhito. Na
Paratene Ngata i aata whakataki mai ki au nga tikanga o te
ao tawhito. Kaore te hipi i rongoatia, i karatitia, i taketia:
kaore he whare kaore he iari: whakaihotia tonutia ai nga hipi
ki waho; ko nga taiapa he mea karapi. Ina whakaihotia nga
hipi ka titia e nga kai-kuti he pupu harakeke ki te tatua
hei tupiki i nga hipi—matua tupiki rawa ai hoki te hipi ka
whakaiho ai. Ka pakaru te taiapa ka haere katoa nga tangata
kite whakahoki mai i nga hipi ko etahi ki te hanga i te taiapa.
Ki te whakawhaiti i nga hipi he tangata tonu nga kuri. Ko-
tahi te hipi, he toa, ki te korero a Paratene, tata te pau te
wiki i whaiwhaitia ai ka mau. he mea waikaha. he mea piki
e tetahi o nga hepara ki te rakau panga iho ai i te kaha, a
he mea to tonu na nga hepara ka tae ai ki te whakaiho.
Na Hori Mahue i korero ki au nga korero mo te Rereo-
tahu—he hipi toa tenei ara he raame. Ko te hipi nei no roto
o Waiapu na te Aowera, i mauria ki te Kawakawa (Te Ara-
roa) hei raame mo te kahui a te Whanau-a-Kahu. He tino
toa a te Rereotahu mo te riri. Kaore ano kia tae ki te Kawa-
kawa kua tae ke ona rongo toa, na reira hoki ka noho tatari
mai era toa. Hei nga Ratapu, kei te karakia nga pakeke.
kei te huihui ia nga tamariki me nga hepara katoa ki te pa-
rae whakaririri ai i nga hipi raame a ko nga toa huhua o te
kainga ki te kotahi o te Rereotahu—o te manuhiri. I kaha
tonu a te Rereotahu i te tuatahi engari ka kaumatua, ka tau
te taha ki raro, ka mate i te tamariki. I paku nga rongo. E,
ko te Rereotahu tera kua hinga! A mamae ana te ngakau.
Ko te whakatipu hipi ra tenei a Ngati-Porou o nga ra
ka huri.
Taria te roanga.
|
|
16 2084 |
▲back to top |
2084\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
TE INGOA NEI AOTEAROA
Ki te Kaka ariki whakaaraara o te pa taua, ara kia te
Toa Takitini: Tena koe.
Mo te Waka nei mo Aotearoa, me te tipuna nei me Noa.
Kei te korero tonu nga uri o Maui-Tikitiki-a-Taranga, i nga
ingoa o te Ika a to ratou tipuna—i a Tonganui—i a Aotearoa.
Ka u mai nei a Matatua, a te Arawa, a Tainui, a Kura-
haupo, a Takitimu, e noho tonu ana nga tipuna tangata-
whenua i runga i te Ika roa e takoto nei; e noho ana i roto
i o ratou pa maioro, i a Kaaputerangi, me te Whaitinui-a-Toi
me era atu.
Kei te korero tonu enei tipuna a Potiki ma. tae iho nei
ki nga koroua matua, ki te tapanga a Maui i tona Ika kia
Aotearoa. Ka mau haere tonu iho nei ki nga uri-whakaheke
tae mai nei ki tenei whakatupuranga. I te mea kaore e ahei
tetahi tangata ke hei tapa ingoa mo te taonga a tetahi tangata
ke, i te mea kua tapaina nei te ingoa o te Ika a Maui ki te
waka o Turi ko Aotearoa. T te ngaro te he kua whanui.
Nawai i ki. ma te tangata haere mai e tapa he ingoa mo
taku whenua? Te whakapapa o Noa: —
Na Rameka Ko Rarotake
Ko Noa Ko Poutu
Ko Hema, ko Hama, ko lapeta Ko Pouhaere
Ko Tawhaki Ko Powhakataka
Ko Wahieroa Ko Poaniwaniwa
Ko Ratanui Ko Maheeatu
Ko Tuwhakararo Ko Maheawa
Ko Whakataupotiki Ko Takahuriwhenua
Ko Ngaremoana Ko Murirangawhenua
Ko Rakataura Ko Taranga - Kauaruwahine
Ko Rarotimu Me mutu i konei
Me whakamarama i konei. Ehara i te mea he whakahe.
engari he titiro iho. Ka pai hoki te Wairama tau hononga
ake i a Tawhaki ki a Hema, i a Hema kia Noa, ano na kia
Rameka; mehemea ra koianei tau whakapapa o roto i o
whare Wananga. Te aronga nei kua tikina e koe ko to te Ka-
raipiture hei whakaupoko, a ko o taua tipuna hei waewae.
Ka pai hoki.
Anei hoki tetahi whakapapa o taua tupuna, kai runga
hoki i tenei Waka o taua, ara i te Whare Wananga i a Tupa-
pakurau, i te Manukatutahi i Whakatane: —
|
|
17 2085 |
▲back to top |
Hune 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2085
Ko te Atatutahi — Houtuanuku
Ko te Ranginui e-tu-nei — Papa. Ko te Werowero -- Korikori
Tanetewaiora == Hinewaoriki Tanenuiarangi -Hinetitama
Te Uwiraiwaho — Rangipuatea. Murirangawhenua —Hinema-
; ———————' i———————————' nuhiri
Whaitiri =- Kaitangata Taranga =Uengakiteao
Hema — Takapurangi Hapaiariki |
i —|~~"T~ ~ "i.. '....
Mauiroto, Mauipae. Mauitaha Hinauri. Maui-Tikitiki-
Ko te Whaki = Rangimaikuku
Ko Arawhitaiterangi = Tawiriwirinuiorangi
Wahieroa ~Hinetuahoana
Tapuaterangi
\_\_
Taputiketike i Ko Rata
Tapuwhakaihi Ko Rapanui
Whakaihinuku Ko te Uruhanga
Whakaihirangi Ko te Hoehoe
Ko Hau Ko Taaneitekapua
Ko Nuiho Ko Rangi
Ko Nuake Ko Ao
Ko Manu ! Ko Puhaorangi
Ko Weka I Ka heke tenei ki a Tamatakapua
Ko Toroa I puta atu hoki kia Kingi Potatau Te
'————————— Wherowhero
Kua heke tenei ki nga iwi katoa tae atu kia Kingi Pota-
tau Te Wherowhero. Ko Tapuaiterangi raua ko tona taina
ko Rata nga rangatira o tenei waka o Matatua; na raua i
tarei hei waka mo raua, hei ngaki i te mate o to raua papa
o Wahieroa. He roa nga whakamarama, engari kaati i konei
Kia ora nga Etita
Tuhitaare Heemi
Ruatoki Nth. 20/5/30
NGA RETA TUKU MAI
Kia marama ano: kaore te Toa Takitini e whai waahi
ki nga whiu taumaha a te hunga tuku reta mai. Nga Etita.
Ki te Toa, kia ora ano. Tenei etahi kupu, hei mau atu
mau, kia kite iho a te Wairama Te Huhu. I te Toa No. 240.
i ki ia: na Noa. ko Hema, a na Hema ko Tawhaki. E hoa
Wairama: mehemea ko te Noa tenei i heke iho nei i a Arama;
ara. e karangatia nei "Te Waipuke i a Noa": ina ke te korero
|
|
18 2086 |
▲back to top |
2086 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
roto o te Whare Wananga o Matatua nei. Me tiki atu e ahau
ki runga whakaheke mai ai kia puta iho ki a Hema naana
nei a Tawhaki: —
Ko Rangi Ko Tapuwhakaihi
Ko Paiaterangi Ko Whakaihinuku
Ko Ranginui Ko Whakaihirangi
Ko Rangiroa Ko Hua
Ko Rangipouri Ko Nuiho
Ko Rangipotango Ko Nuake
Ko Rangiwhatuma Ko Manu
Ko Rangiwhaere Ko Wekanui
Ko Tahunuiorangi Ko Toroa
Ko Tahunuiorangi Ko Ruaihonga
Ko Rangimatuatini Ko Tahingaotera
Ko Teuiraiwaho Ko Awanuiarangi
Ko Whaitirimatakataka — Kaitangata Ko Rongotangiawa
I——————————i Ko Rongokarae
Hema-i-te-Rangi Ko Irakotemo
Ko Tawhaki = Rangimaikuku No Mokoaitu
Ko Arawhitaiterangi Ko Korokihi
Ko Wahieroa Ko Terangimoaha
Ko Tapuaterangi Ko Te Taututu
Ko Tapunui Ko Te Rehe
Ko Tapuroa Ko Paora
Ko Taputiketike Ko Rangiaho (Te kai-tuhi
Koianei ra e hoa Wairama, te mohiotanga o nga kauma-
tua o konei, mo tena korero mo Hema naana nei a Tawhiki.
Kaati tena. Mo to whakapapa mo Murirangawhenua, e mea
nei koe na Huriwhenua: ina ke te korero o konei: —
Na Taanenuiarangi
Ko Hineahuone
Ko Hinearuarangi
Ko Hinetitama
Ko Murirangawhenua
Ko Taranga
Ko Maui
Ko Tumatauenga
Ko Teuri
Ko Tenanga
Ko Taruwhenua
Ko Maratairangaranga
Ko Tehapuoneone
Koia nei e te hoa e Wairama aku whakamarama mo nga
whakapapa nau nei i hora hei tirotiro tahi ma tatou. Kia ora
huihui ano tatou katoa.
Paora Rangiaho.
Ruatoki Nth. 5/10/30
|
|
19 2087 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ \_\_. 2087
Ki te Toa Takitini: Tena koe. Kia ora koe. e toha haere
na i au utanga hei matakitaki iho ma nga kanohi, hei mea e
ora ai te ngakau.
E te Toa: whakamaanutia atu te Waka o te Parata ki
te Moana-nui-a-Kiwa, ara, utaina atu ki runga i a koe, hei
matakitaki iho te korero tauhou e penei na; "Ko Mamaru te
Waka, ko te Parata te tangata o runga. "
Ta te Parata ko Tukanikani
Ta Tukanikani ko Haputee
Ta Huputee ko Haiti
Ta Haiti ko Tupoia
Ta Tupoia ko Wahanui
Ta Wahanui ko Kuraheke, ko Rungaiterangi
Ta Kuraheke ko te Awa ka moe i a Moretekorohunga
Ko Kupe, ko Wheeru. ko T Ikanui, ko Kakatu. I matapuna
mai i te tokowha nei tenei ingoa iwi—Aupouri.
Ko ta Te Ikanui ko Heitiki, ko Tupuni, ko Kaka, ko Maanga.
ko Tonga, ko Puai. ko Makau.
Na Tupuni ko Manaia, ko Ihupango, ko Ringaikotia. ko Kaipo
Na Kaipo ko Wi Kaipo
Na Wi Kaipo ko H. W. Kaipo (Te kai-tuhi)
Ko te tatai tenei o tenei Waka o Mamaru. Kei te mohio
enei iwi. Te Rarawa, Ngati-Kahu, Ngati-Kuri, Ngati-Takoto.
no ratou hoki te Waka nei. Heoi ano toku he whakamaanu
ake ki te moana, kia rangona o te katoa.
H. W. Kaipo
Te Kao 9/5/30
"NGAURE"
Ki nga Etita: E hoa ma, tenei etahi korero ruarua mo
te tangata nei mo Ngaure.
Kei te Toa o te Mei nei nga whakapapa o Koneke. Kei te
whakamiharo au mo enei whakapapa. Ina ra. he maha no nga
tangata totika; a. rongonui hoki i rere i roto i te Kawai o
te Kuia nei. Kia ora hoki a Takutai Kaire. mona i tuku i
tenei tata ki te aroaro o nga iwi hei matakitaki. Ko taana
whakamarama mo Ngaure, e penei ana: "I mate atu ki te
takiwa o te Mahia i nga ope a te Wera Hauraki. "
Ko te korero tenei a o mataii matua mo Ngaure. Ko ta
ratau korero ano he iramutu a Ngaure no te Wera. Ko te
ingoa karanga a te Wera mo taua tangata 'Ko te Tamaiti. "
Ka u te taua a te Wera ki Whangaparaoa, ka hinga nga
pa: a "Te Huia" a ''Taumata-Kahawai. '" Ko te toa o te Wha-
nau-a-Apanui i taua wa ko te Kainui. Tae atu ana tona ro-
ngo toa. kaha ki te riri ki roto o Ngati-Porou. I te wa i nga
taua a Nga-Puhi. he pu te rakau; no reira kaore i tupono o
ratau toa ki o Te Whanau-a-Apanui i te wa o te riri: a. he ra-
kau Maori nga rakau.
|
|
20 2088 |
▲back to top |
2088 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
He tangata mataara taua tangata a te Kainui; he marama
hoki. Ki te korero a o matau matua, kua rongo atu a Nga-
Puhi i te toa o te Kainui. Anei te marama o te toa nei. Ka
rongo ia kua horo nga pa ra. ka whiri mahara ia me pewhea
e ea ai te mate; a, me poapoa. Ka whakaatu ia i a ia ki te
taua i roto o "Taumata-Kahawai. " Kotahi maero pea tona
tawhiti mai i te pa, ka kitea mai ia. Ka rere a Ngaure ka oma
kia tino tawhiti ai i te pa. Kei waenganui o te one i Wha-
ngaparaoa, kei te taha o te toka e kiia nei ko te "Punga o
Tainui. " ka whanga mai. Na, ka whawhai te tokorua nei.
E ki ana o matau matua he whawhai kaha, he whawhai roa
taua whawhai. He toa tetahi me tetahi. Kei runga tetahi.
kei raro tetahi. He wa ko Ngaure kei runga; he wa. ko
Kainui. Tetahi korero a nga koroua, kei te matakitakitia mai
taua riri i te pa i "Taumata Kahawai" Ka roa e riri ana,
ka tau a Ngaure ki raro. Ka poua e te Kainui tona taiaha
ki te tuara o Ngaure. Pau katoa atu nga ngutu ki roto ki te
tangata. Ka mutu, ka karanga atu a te Kainui: "Kaore koe
e patua e au kia hemo. Haere hei kawe i aku rongo. Ko au
tenei ko Kainui. " Ka hoki taotu a Ngaure. Te kitenga mai
o te Wera ka ki: "Nana! kua heke te taha o te Tamaiti. " No
te kiinga atu a Ngaure na te Kainui ia i patu ka pepeha:
"Nana!. na te aha ano koa i tau ai te taha o te Tamaiti ki
raro: nawai koa na te Kainui ano. "
Kaore i taea te unu te taiaha ki wahi i reira. No te taenga
rawatanga ki te Mahia ka unuhia ka taea. E kiia ana he
mea whakapiko he rakau-tu. ka herengia te rapa o te taiaha
ra ki te kauru, ka tukua kia rere, ka taea. Kaore i roa i
muri iho ka mate a Ngaure.
Whakapapa
A panui Kahukura-Mihiata
Tukaki
Te Uanga Tamahae
Takapo Potatau Hinetangi
Te Rangikatapu Kakahukino — Te Apaapa-o-te-Rangi
Te Marowai-o-Rangi Tamawhakatara
Inumia-i-te-Rangi Te Iho-i-te-kore Te Kainui
Wi-Repa Harata Waro Te Ropiha.
Hariata — Tangira Kaore he uri)
Sgt. Major Pakura.
(Pioneer Battalion)
E whakaatu ana tenei whakapapa kaore he uri a te Kai-
nui i te ora. Na te tuakana na te Iho nga uri: kanui kei
Raukokore, kei te Kaha, kei Omaio.
Heoi
T. Wi-Repa.
|
|
21 2089 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_ 2089
"A-RO-HA-NUI"
(By O. K.. P. H. T. )
E hopu te whakaaro, ki nga pai o te ao.
Meinga nga he o enei wa ano he mea iti noa.
Tiaho te Atarau hei arahi i ahau.
Hei awhi i te manawa. kia mau ai te a-ro-ha!
E (Hine or Tama) haramai me to aroha.
E tangihia nei e matea-nuitia nei
Taku Kai-ngakau mo nga wa katoa
Aue e te Tau kia piri mai ki au.
Nga roimata nga mamae me nga he
Kaua hei wehi noa ki enei pouritanga nui
Kia pumau te ngakau ko nga pai o te ao.
Whaia Matea-nuitia kia whiwhi koe me ahau.
E (Hine or Tama) haramai me to aroha
E tangihia nei, e matea-nuitia nei
Taku Kai-ngakau mo nga wa katoa
Aue e te Tau Kia piri mai ki au.
AUE E TE TAU KIA PIRI MAI KI AU.
E (HINE OR TAMA) HOMAI TO AROHA.
TE REO POHIRI O NGATI KURUKURU
Tenei o nga ingoa hapu o Heretaunga no tetahi wahanga o
nga hapu e noho ana i Waimarama, wahi o Heretaunga. Kua
mene nga kaumatua ki te po. a Tiaki ai a te Harawira Te Ta-
tere, a Te Maangi a Haromi Karauria, ka mahue iho nei ko
Morehu Turoa ratou ko Ngahina ma me Turoa Renata me
Turetahi raua ko te tuahine me nga uri o Timoti Towhare.
koia ka riro no ratou te reo karanga kia hui atu ki te hura-
hanga i nga [pohatu whakamahara kia Tuahine Renata, kia
Pani Karauria, kia Timoti Towhare: me nga tamariki me nga
mokopuna. Whakaura i roto i enei ahua ko nga mahi ngahau
hoki a nga tamariki tane, wahine hoki.
Enei pohatu no nga hunga kua uru ki Te Haahi Ratana.
otira i runga i te mahara o nga uri i mahue ake ka tonoa ma
Te Pihopa o Aotearoa e hura etahi o aua pohatu ara to Tua-
hine Renata me to Tini Tamati.
! ahua pokarekare ano nga whakaritenga mo enei pohatu
no reira i tika ai kia ata whakamaramatia te whakatutuki-
tanga i tera ahua.
|
|
22 2090 |
▲back to top |
2090 TE TOA TAKITINI Hune 1, 1930
No te ra i hurahia ai, ka tino mohiotia kaore Te Pihopa
e tae mai i runga i tona mate, kei te hohipera i Rotorua e
takoto ana. katahi ka whakaritea ma Rev. Hakiwai e hura
era e rua, ko etahi i whakaritea ma Te Reweti, tetahi o nga
tino Apotoro o Te Haahi Ratana. I haere mai ia i Ratana ra
ano. Ko te ahua mo to Tuahine Renata na te tamaiti tonu
ara na Turoa, me tona koka me Morehu i ata tono kia riro
ma Rev. Hakiwai e hura, tae atu hoki ki to Tini Tamati
te whangai a Morehu raua ko Miki Tamati.
He ra whakamiharo rawa taua ra i te pai me te ungutu
o nga whakaaro o nga haahi i tae mai, i whai wahi hoki ki
taua hurahanga pohatu.
Ko nga kupu na Hori Tupaea, Te Hata Tipoki, Wahapa-
ngo, me Waimarama Puhara. Ko nga karakia me nga
hurahanga na Rev. Hakiwai mo te taha Mihingare, na Te
Apotoro Reweti mo te taha Ratana. Kapai hoki te whakahaere
i nga himene, na te Koea Huihui o Heretaunga, i raro i a
Elder Maihi o Te Wairoa, a ko nga himene Ratana o Here-
taunga i raro i a Tame Kerei.
Ko nga himene i muri o te piukara 'last post" na Te
Koea Momona o Korongata 1. '"Haere mai ra ki au. ""
2. "E Te Kai-whakaora. ""
Kei te whakamihi ki tenei ahuatanga o te ngakau kotahi.
otira he mea tenei e hopohopo ana toopu whakaaro ki te ma-
hara a nga whanaunga kia riro he hahi ke hei hura i nga ko-
hatu o nga mea kua uru atu ki etahi atu haahi. Engari pea
ta te tamaiti ake, ta te papa ranei e whakarite ai, otira he uaua
e tika tonu ana kia amuamutia, kia hopohopotia hoki. Otira
kua mutu tenei wahanga. Kei muri atu, kia ata haere marika
te whakariterite kia noho marama ai, rangimarie ai hoki ta-
tou. Ka mutu ano nga whakaritenga atu mo nga ra kei mua,
kei raruraru noaiho tatou i konei me era atu wahi. Otira he
taonga nui tonu, tapu hoki te tanu tupapaku me te hura po-
hatu, na reira e tika ana kia hangai tonu nga kupu kauhou.
me nga himene ki era tu ahuatanga. He wahike ano nga
mahi mihana, hei karakiatanga, hei himenetanga ranei mo
era ahua.
Otira kei te mihi, mo te nuinga rawatanga o tenei ra
hurahanga pohatu mo enei o tatou whanaunga, te tangi, me
te whakahonore. Kaore he taonga i ko atu.
He nui te honore o tenei hui i te nui o te tangata i tae
mai, no Wairarapa te Arawa, Whakaki. Wairoa. Turanga.
Taihauauru. Waikato, me Ngatiporou.
I tino hiahiatia kia tae mai a Ta Apirana Ngata, kaati
na te nui o te raruraru ki te whakahangai haere i nga mahi a
Te Kawanatanga hou nei i kore ai e tae mai.
|
|
23 2091 |
▲back to top |
Hune 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2091
Kanui te mihi ki te tangata whenua mo te pai o te marae,
me te nui o te kai. Kia ora koutou.
TE MAHI HOOKI
Whakauru i roto i te hurahanga pohatu ki Waimarama nei
ko te purei whakataetae a nga karapu hooki. mai i Te Wairoa.
Whakaki, me nga karapu o Heretaunga nei.
Nga tiima i whakataetae koia enei: —
Kahuranaki. tane wahine, na Hori Tupaea raua ko Timi Russell
Y. M. P.. tane wahine, na Te Akonga raua ko Waimarama Pu-
hara.
Huia, tane wahine, na Rotia raua ko Wi Nuku.
Matariki, tane wahine, na Hakopa raua ko Puriri.
Tapuwae, tane, wahine, na Te Hata Tipoki raua ko Eru.
Whakaki, tane wahine, na Paetai raua ko Patu Te Rito.
Waimarama, tane wahine, na Ngahina raua ko Morehu.
Te Manukairakau Cup. na Hori Tupaea, i riro i a Tapuwae
i Wairoa) i tera tau. i rite tonu a Matariki me Waimarama
(tane).
Te Maangi Cup. na Morehu Turoa, i riro i a Waimarama (wa-
hine)
Ko te mea nui rawa i taua hui ko te tukunga mai a Tapu-
wae i te Arihia Cup (he kapu koura tenei no tera tau i tapae-
tia ai e Ngatiporou hei whakamaharatanga kia Reiri Ngata).
No te pureitanga i Te Wairoa, ka riterite a Ngatiporou. Tapu-
wae me Heretaunga, whakaritea ana kia wha marama ki te
tima kotahi, kaati, katahi ano ka tukua mai e Te Wairoa i
te ngakau nui tonu ki taua taonga. I tukua nga mahi ngahau
a te maori e Tapuwae i te tukunga mai i taua taonga. Kua
riro ma Heretaunga e mau taua taonga ki Ngatiporou a te
18 o Hune nei. Kua tapiritia e Heretaunga. Te Wairoa, ka-
toa me Turanga he Taranaki Memorial Cup hei hoa hoki
atu mo Arihia Memorial Cup ki era o raua marae kua noho
pania nei i tenei ra. Te tumanako kia manaakitia nga ra e
huihui ai ki roto o Waiapu mo tera tikanga.
Heoi hoki temea kei te awangawangatia inaianei ko te
kaha mo te haere o nga tiima i te nui rawa o te taumaha. Kei
te whakaaro tena menetia, tena menetia i tona kaha ki te
mau i tona tiima i tona tiima.
Kia ora hoki te hunga whakahaere i te Hooki. Kia mau
ki nga ture rangatira o tera mahi o te "Sport. " hei tauira
whakapaipai.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
24 2092 |
▲back to top |
2092 \_ TE TOA TAKITINI Hune 1.. 1930
TE INGOA NEI A NGAPUHI
(P. H. Tomoana)
Kei te mihi ki nga korero mo te ingoa nei mo Ngapuhi
i tukua mai nei e tenei o tatou kaumatua ara e Te Wairama
Huhu.
No te hui i Te Tiriti o Waitangi i te tau 1892, te wa i
haere atu ai nga kaumatua o te motu i runga i te karanga a
Ngapuhi katoa kia hui atu ki te tirotiro i te ahuatanga o Te
Tiriti o Waitangi me nga mate o te motu, ka tae ki tetahi o
nga kaumatua o to matou ope tetahi korero e penei ana ko
tera ingoa ko Ngapuhi no tona waka no Te Arawa, ara i mea
ia ko taua puhi no Te Arawa. Anei ake nga korero o taua
pe, otira kaore i tino whaia taua korero, engari i hoki wa-
hanga noatu a Ngapuhi i hui mai i taua po. Otira no te
tangihanga o te pere o te aia. katahi ka hui katoa mai a Nga-
puhi i te marae. Kitea atu ana te take o te hui mai. No te
mutunga o te karakia, kei runga rawa ko Mohi Tawhai: —
Ka mutu nga kupu mihimihi kia Wipere. Te Kakakura, Tai-
toko, Tupara me Te Maraku raua ko Timoti Whiua, me Te
Uamairangi, katahi ka patai kia whakahaeretia tetahi korero.
he mea kawe atu kia ia "E ki ana tetahi o te ope he puhi au
no tona waka no Te Arawa. '
Ka mutu ka noho te kaumatua ra. Roa noatu e whakeke
ana te whare, kaore he tangata o te manuhiri i kaha ki te
tu ake. Otira i konei ka tu a Te Ua mairangi ki te, whakaatu
kotahi tonu te kaumatua na ana taua korero, a e mea ana ia
kia tu atu a te Tupara ki te whakatinana i tona korero o te
ahiahi. He roa te wa e whanga ana a Ngapuhi me to matou
whare hoki katahi a Wipere ka tu. ka karanga atu "E Mohi
Tawhai, ae e tika ana te korero na. engari ko taku e mohio
ana ko koe he puhi no taku waka no Takitimu, ehara koe i
te puhi kaiariki, engari ko moana-ariki koe. he pakipakinga
koe na te tai. I konei ka whakahaeretia e ia tona kauhou i
te puhinga moana-ariki.
Ka mutu nga whakamarama a Wipere, ka tu mai a Mohi
Tawhai, ka whakamihi kia Wipere, me te kapo te ringa ka
mea mai "Kua tika koe!"
I muri iho ka tu ano a Wipere katahi ka korero kia Te
Tupara mo te he o te haere ki etahi marae korero pera ai,
a ka kore e matau ki te whakataki i era tu korero. I riria
a Te Tupara e aua kaumatua katoa o te ope o runga nei.
No te hui i Waimate i a Hanuere 12th 1930. ka whakaputaina
e au taua korero kia whakamaramatia, koia tenei i tukua mai
nei e Wairama Te Huhu kia perehitia.