|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 106. 01 July 1930 |
|
|
1 2093 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 106 HASTINGS Hurae 1. 1930
TE MIHANA MAORI
Te Kauhoa A Te Wiremu Tamaiti Ki Te Iwi Pakeha.
(Sermon by Canon W. G. Williams of Wanganui
Tiuteronomi XVIII, 15: —Ma Ihowa matou Atua e wha-
ka ara ake he poropiti mou i roto i a koe no ou teina rite
tahi ki ahau: ko ia ta koutou e whakarongo ai:
Tera koutou e whakaaro kei te he te mauranga ake i tenei
rarangi ka whakaekeeke haere i nga korero a Mohi ki runga
i etahi tauranga i ko atu i Te Ariki ake.
Kei te mohio hoki tatou ko tenei poropititanga, ahakoa
i whakaputaina ka 1450 nga tau i mua atu. otira, i whaka-
tutukitia i te ra i whanau ai Te Ariki a Ihu Karaiti, tae noa
ki te wa i a Ia i tenei ao. tae noa ki Tona matenga, ki Tona ara-
nga ake me Tona kaakenga.
Kei te mohio ano hoki tatou na te kaakenga o taua Ariki
nei ano ka noho mai nei i te Ringa Matau o Te Atua, ka
ekengia e Ia te turanga Poropiti te turanga Piriti, a, ka Kingi
hoki Ia mo Te Ao Whaka-wairua, ka riro mai ki raro i Tona
mana te hunga i kowhiria, hui tahi atu ki tera Iwi iti ara
ki a Iharaira e korerotia ra e Mohi, me nga Iwi. nga hapu me
nga reo.
Kei te mohio ano hoki tatou ko taua Upoko ano o Te
Haahi Nui Tonu o Te Ao, ara ko Te Ariki, e kohiritia ana
e Ia tetahi o ana pononga i mahara ai. a. ka tukua atu e Ia
hei poropiti ki waenganui i ona Iwi
|
|
2 2094 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2094 TE TOA TAKITINI Hurae 1. 1930
He mea ua ua te tuhituhi korero mo tetahi tangata i te
mea kei te mahi tonu ia. otira ko nga mea e mahi ana, ara e
minita ana. kaore e kore te titiro ake me te whakamiharo ki
nga mahi kua timataia ka mahara whanui tonu, ara penei.
kua whakaaratia ake e Te Ariki Tetahi, rite tonu ona mara-
matanga katoa me tona mohiotanga hei Pihopa mo Aotearoa
hei Poropiti, hei Apotoro ki tona Iwi.
Na, i temea ka tu nei Te Pihopa, ko nga tikanga katoa
ka whaiti atu ki tona aroaro, ara ki te wahi kotahi, na reira
ka ata kitea atu tenei ahua na kei te mama o te Pihopa e
ngahuru ai nga mahi o te Haahi, na reira me hoki atu nga
korero ki te wa e whakaarotia ana he Pihopa mo Aotearoa.
E tika ana kia nui noatu nga mihi mo te whakawahinga
i Te Pihopa o Aotearoa, notemea, timata mai i te ra i tae mai
ai a Pihopa Herewini. tae mai ki taua wa i whakawahia ai
Te Pihopa o Aotearoa katahi ano te tikanga nui. whakahara-
hara i mahia mo Te Mihana Maori a. e toru nga take e mara-
ma ana kia kiia koia tenei ko te ahua o te haere whakamua-
tanga o Te Hahi e taaria roatia nei e Te Iwi Maori.
HE MEA I TAARIA-ROATIA
Ka ngata te hiahia o te ngakau maori: ka kitea he kai
arahi mo ratou i roto i te taha whaka-te-wairua.
Ka ono tau te mahuetanga ake o te wa i korerorero ai
maua ko tetahi kaumatua maori, he kai hapai i nga tikanga
o te haahi, ara e whakaatu atu ana ahau i tooku pouri ki taua
kaumatua i te mate o te whakapono i roto i te iwi maori, i te
rerenga atu ai hoki o etahi ki roto i era atu haahi me nga
korero whakatu Pihopa Maori.
He nui te aroha o ana kupu whakautu mai i aku atu kia ia
"Nou ra tena he! No o tupuna tena he! Mehemea i akona
e ratou he Pihopa, kua whai Pihopa te iwi inaianei i tetahi
o ratou ano, hei upoko mo te haahi, penei kua kore enei ahua-
tanga e amuamu nei koe i tenei ra!'
"Ae! ki taku mahara kei te tika to korero. E whakaae
ana ahau mehemea ki te whakaturia he Pihopa Maori, ka
|
|
3 2095 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_ 2095
puta ake he hari hou, he kaha hou, he manawa kaha ki te taha
Maori o te haahi. "
"Ki te taea e koe te tu i roto i tetahi hui Maori, ka wha-
kaputa i enei tu mahara, ka arohaina nuitia koe e Te Iwi
Maori. "
Na te iti o te wa. koia ka poto enei korero i konei. Otira
me whakaatu ake au. koia enei ko etahi o nga korero i tima-
tatia ai te whakaaro mo te whakatu i Te Pihopa o Aotearoa.
Ka uru katoa atu te Pihopa ki roto i nga whakaaro o
tana kahui notemea he maori tahi hoki raua, me o raua wha-
kaaro, mai i waho tae noa ki roto, a e kore hoki e taea atu
e nga Pihopa Pakeha, ahakoa pehea to ratou marama me to
ratou whakapakari!
Ma te tae ki nga 'hui* ka taea atu ai hoki te ngakau maori
ka whai hua ai hoki.
Mehemea e hiahiatia ana kia ngoto ki roto i te ngakau
maori nga kupu, me tuku atu ia kia korero ana. kia pau mai
ana korero i roto i a ia.
He nui te whakamiharo ki nga hui me nga pohiri i wha-
karitea e Te Pihopa, te ngakau nui mai o te tangata, te koa-
koa, te hari.
Ina nga mahi e mahia ana i aua hui: —7 a. m.. Ritani, he
korero, 11 a. m.. he karakia. 12, he kaihapa, he korero. He
whakapa he korero ki te marae. 7 p. m, he mihana he korero.
He korero mo te taha wairua tae noa ki waenga nui po, tae
atu ara ki te 1 a. m. i te ata.
HE AHA NGA HUA O ENEI MAHI?
Me korero ake au i aku e tino mohio ana i roto o te Pi-
hopatanga o Werengitana. Kei roto i tenei rohe he wahi
iti nei e pa atu ana ahau, ara te wahi e pa ana ki Te Mihana
Maori.
E 73 nga mea i whakapatia i roto i te tau kotahi.
Kei Putuki. kei te whakawhaiti ratou i tetahi moni hei
whakatu Whare Karakia Kohatu mo ratou. Kua marama te
Ł750/-/-. Kei te whakapau ratou i to ratou kaha kia eke te
moni e whaia ana i tenei hotoke. E 5 nga tamariki kua hia-
hia kia haere ratou ki te ako mahi minita, otira kaore tahi he
kura hei haeretanga.
KEI HEA HE KURANGA?
Ko te mea kei te tino maharatia ko te wahi hei kuranga
mo nga mea e hiahia ana ki tenei mahi minita. Otira e hia-
hiatia ana kia pai te mahara mai mo tenei take, a tera pea ka
whakaaroa hohorotia kia whakaturia he kura minita ki Otaki
ki tetahi wahi ranei e rangona nuitia ana e te katoa i roto i
nga mahi o te Haahi.
|
|
4 2096 |
▲back to top |
2096 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
HE TAONGA KA ARA MAI
Tetahi mea nui kua ata kitea ake ko te marangatanga
mai ano o te ngakau whakapono o te iwi, i mate nei tenei
huatanga i roto ano i enei tau tata ka hori ake nei. Kaati
i tenei ra kua marama ake te ngaku, kua tatu hoki i te tu-
unga ake he Pihopa Maori, koia rawa he taonga nui tenei mo
te iti mo te rahi o te wairua maori, pakeha hoki.
NGA KUPU PATAI
Ka wha tau te horinga ake i tu ai tetahi hui ki Pokitana
(Foxton) he whakaaroaro he aha ra he Pihopa. Ka patai
tetahi: —
(a) '' Ka hoki mai ranei a Waikato ki te whakapono
mehemea ka whakaturia atu he pakeha?"
(b) "Ka hoki mai ranei nga tangata o Taranaki mehe-
mea ka pakeha he Pihopa?"
Ko enei iwi kua wehe noatu ki waho o te haahi i nga
ra o nga whawhai Maori. Ka whitu tekau tau kaore ano he
karakia whakau kia tu ki waenganui i a ratou!
KEI TE PEHEA INAIANEI?
I roto i te rua wiki haeretanga o Te Pihopa i roto o Waikato
me Taranaki. 14 nga karakia whakau, e 71 nga mea i whaka-
utia. Tetahi o taua hunga i whakautia nei he hakui ka 85
nga tau I te mutunga o te karakia whakau ka tukua e taua
hakui tetahi wahi whenua hei whakatuunga Whare Karakia.
a. i mea hoki ia ma ana tonu ano te moni whakaturanga i
taua whare.
I tetahi o nga hui i Te Tairawhiti e 70 nga mea i huri
atu ki te Haahi Ratana i whakaatu i to ratou mahara hokinga
mai ki Te Haahi Matua.
I tetahi hui nui i Karioi i roto i te rohe o Werengitana.
he nui te whakamanuhiritia o Te Pihopa o Aotearoa e nga
Ratana, Katorika, me era atu haahi..
Ae, kanui te manakotia mai o te haahi notemea kua tu-
kua atu nei ki te Iwi Maori ano tona Upoko Ariki.
KOIANEI RANEI HE AHUATANGA?
Metemea nei koia tenei ko te hua, ko te tumanako kua
whakatinana o roto i tenei ngakinga nui o tenei rau tau kua
eke nei. i whakatupuria mai ra e nga Mihingare ki tenei motu
i nga ra ka huri ki muri. No te mutunga o te karakia wha-
kau, ka korero mai tetahi kaumatua, e 40 ona tau e mahi
ana i nga mahi o te haahi a na te pohe o nga kanohi ka mutu
nei ia; ko ana kupu enei: — "Kaore ahau i rongo atu i nga
korero a Te Pihopa Maori, engari i kite atu ahau i a ia e
whakapa ana i ona ringa ki runga i nga matenga o ana tamariki
ake. a kei te nui rawa taku hari: kua maoa ra tenei nga hua
i tiria e o tupuna. "
|
|
5 2097 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2097
TA MAUI POMARE
No te 29 o Hune nei ka tae mai te rongo i California
(Amerika): ko Ta Maui Pomare K. B. E.. C. M. G.. M. P. te
Tai-Hauauru, kua mate. Hei toru tenei mo nga wiki o tona
haerenga atu i konei, ki te whakamaheahea haere i tona mate.
Ka roa nei hoki ia e takoto ana i tona mate. Ina ra mata.
kua mate.
I whanau ia i te tau 1876. Ko tona papa ko Wiremu
Naera Pomare, he rangatira no Ngati-Awa. I marena ia ki te
tamahine a Woodbine Johnston, kia Miria. Tokorua a raua
tamariki taane, kotahi te kotiro. I a ia i te Aute e kura ana.
ka koinga ia kia tu takuta ia mo tona iwi. Ka whakawhiti
ki America kura ai. E wha tau ka 'marie honore" ia i tona
tuwhikete takuta, ka riro mai i a ia te M. D. I a ia i Amerika:
ko taana mahi he kauwhau ki nga whakaminenga rangatira
mo tenei iwi mo te Maori. Ko nga herengi e riro mai i
tenei tu mahi ana. ka ahu hei whakapiki mo tona kuranga.
He maha nga wa i haere kai kore ai ia. mo nga herengi kia
toe hei utu i ana pukapuka kura. I tona hokinga mai, ka 25
tau tona pakeke, ka whakawhiwhia ia e te Kawanatanga ki
te turanga Kai-Tirotiro mo te taha Ora o te Iwi Maori. Ko
ia te takuta tuatahi ki te tomo haere ki nga waahi ururua o
Tuhoe, me runga o te awa o Wanganui. Ko ana ripoata o
|
|
6 2098 |
▲back to top |
2098 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
aua wa kei te korero whanuitia i enei ra. I tonoa ia ki nga
Moutere o te Moana-nui-a-Kiwa. I kitea e ia nga Maori o
nga Moutere e noho he ana, i te kore rata, i te kore kura.
Naana i whakaoho te Kawanatanga kia tirotirohia enei ahua-
tanga. Na tona kaha, ka mutu te horapa o te mate repara ki
nga Maori o nga Moutere. Naana i tautapa ko Makongai hei
puni mo tera tu mate. E taea te ki ko Takuta Pomare te kai
whakaora o nga Maori o nga Moutere.
Ko te C. M. G., i uhia ki a ia i te tau 1920 me te K. B. E. i
te tau 1922. I whakawhiwhia enei reta honore ki a ia, mo
ana mahi mo te whawhai, me tona kaha ki te hipai ake i te
ahua o te ora o te Iwi Maori me nga Maori o nga Moutere.
He Kapene-Rata ia no nga hoia eke hoiho o te Ore Ore.
No te tau 1911 ia i tu Mema ai mo te Tai-Hauauru, a tae noa
nei ki tona matenga. I tu Minita ia i te Kawanatanga o te
Maahi, me to te Kooti.
HE WAHINE RANGATIRA
No te 3 onga ra o Hune nei ka takoto a Rahera Muriwai
i te moenga roa. I hemo ki Poneke. Ko ona tau e 62. Hemo
tonu iho. ka whakawhitia ki Tuahiwi. I reira e tangihia ana
e ona iwi: a i nehua ki te toma o ona matua.
Ko tona papa ko te Rev. P. Mutu. He tino rangatira
no Ngai-Tahu. Ko ia te minita Maori tuatahi, o te Haahi o
Ingarangi o te Waipounamu. He uri tuku iho no Tahu, tetahi
o nga tangata o runga i a Takitimu.
O te taha ki tona whaea, he uri heke iho no nga ranga-
tira o Ngati-Mamoe. Ko te tangata whenua tenei, Ngati-
Mamoe o te Waipounamu i mua atu i te taenga mai o te heke
o Hawaiki.
He wahine kaha ki te whakahaere i tona iwi. I whakapau
ia i tona kaha ki te tohe mo te Kereeme a Ngai-Tahu. I te
Whawhai Nui ka huri nei. I momua ia ki nga tangotango
maha. I tuku ake i tana hanga o te kaho titi ma te Hoko-
Whitu a Tu. Mo tenei, me era atu mahi awhina a tenei wa-
hine, ka utaina te O. B. E. e te Kawanatanga ki a ia.
Ko tona hoa-taane tuatahi ko Hopere Wiremu (Billy)
Uru. Ka mate tenei, ka moe atu i a Mr. Morrison.
He wahine tu-rangatira te ahua. He ngakau makoha;
he mihimihi ki ia ahua o te tangata. He puiaki ki a ia te
karanga i te tangata kia peka ki tona kainga. Ta te uri ra-
ngatira hanga! Haere e whae. Haere ki tou okiokitanga.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS* GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
7 2099 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_ \_\_\_ 2099
TE MATE KOHI
Na Dr. Wi Repa
'E te iwi! he haukai tenei kei to aroaro, kainga!"' Nga Etita
He whai atu i taku whai-korero mo te putake nei i te hui
i Wai-o-Matatini, i panuitia ra ki te Toa o Mei.
I taku kitenga e mau ana te putake nei ki roto i te puka-
puka whakaatu o nga take hei tirotirohanga ma te hui, ka
tupato au kei tonoa mai maaku e wananga ki te hui. Kei
te mohio hoki a Ta Apirana ko au te tangata porearea atu
ki a ia mo te take nei. Ka maha aku reta ki a ia: tohe kia
timataria e tatou Maori ano tetahi ropu hei whakatete ki te
mate nei. Kaati te tuku atu ma te Pakeha o tatau mate e
tiaki.
Ko te take tenei i tuhia ai e au taku whai-korero: kia kao
ai aku mahara i taua wa, i waenganui i te matotorutanga o
te tangata. Me te titiro atu ano kei te hiakai te hinengaro
o te iwi ki te kupu korero. Ko nga mea kaore i rongo i taku
whai-korero i reira, kei te korero i tenei ra i roto i te Toa
Tera ano etahi tangata torutoru nei i tahuri ki te whaka-
hoihoi. Tena ia ko te hunga whakaaro hohonu. ko nga
mangai whiriwhiri o te iwi, i aata whakarongo.
No te po i muri mai ka kokiritia te motini nei: "Kia tonoa
ki te Minita Maori kia whakaturia tetahi tangata hei toro i
te mate nei i waenganui i te Iwi Maori, i roto hoki i tetahi
rohe whaiti, ka ripoata mai ki te Minita i roto i te kotahi tau. '
I paahitia tenei motini: kaore he kai-whakahe.
Naaku i tohutohu atu kia Taiporutu me pena te whaka-
takoto i te motini. Naana i motini, ka tautokoria e te katoa.
Ko te take i ki atu ai au me penei te motini anei: —
"Take Patu i te Kohi. "
Kua timata etahi ki te whiriwhiri me whakatu he Hohi-
pera Kohi motuhake mo te Maori pera me o te Pakeha. E
rua nga huihui a te Pakeha mo te kohi. He "Dispens-
ary"; he "Sanatorium". Na, ko enei taonga i puta mai i
roto i nga uwiuwinga roa mo te mate nei i waenganui o te
Pakeha. Ka kitea ko ena nga rakau e tika ana ano mo ta
ratau nei tu noho. He rereke ta ratau noho i ta tatau. Aku-
anei pea ia tera atu ano te whakahaere e hangai mo ta tatau
nei tu noho. Me aata tirotiro ta tatau nei tu noho i te tua-
tahi, ka whiriwhiri ai i te patu e tika ana. Ara, me tiki me
toro te hoa-riri: ka kitea tona kaha, ka hanga ai he tuwata-
wata.
Ina hoki ko te "Dispensary. " e tika ana mo nga taone
anake. Kaore tatau nei e noho ana i ro taone. Ko te ''Sana-
torium. " he taonga utu nui tona hanganga, tona whaka-
haere, tona whangai, me ena mea katoa. Kei runga noaatu
i to tatau nei kaha moni.
|
|
8 2100 |
▲back to top |
2100 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
No reira te kupu o te motini, me aata mataki i te tuatahi,
ka kawe mai ai te kupu ki to tatau matua ki te Minita Maori:
e, anei te ahua na; ara te ahua na. Hei reira te tohunga, nga
tohunga ranei, ratau ko te Minita ka waihanga i te kaupapa
e tika ana mo tatau nei ahua.
Mehemea hoki to tatau 67, 000 kei roto i te taone kotahi
e noho ana ka ngawari noaiho te hanga kaupapa. Me tiki
noaatu i te tauwira a te Pakeha. Tena ko tenei, te Rerenga-
wairua ki Murihiku, kotahi mano nga maero: kei kona tatau
e tohatoha haere ana.
No reira ki tooku whakaaro kei te tika te takoto o te
motini. "Ma te Whea Tari?"
Ko te Mate Kohi, he take kei raro i te Tari o te Ora.
Kaore i te tika kia whakakopaia mai ki raro i te Tari o nga
Mea Maori. Ko te korero ngawari tenei. Ko to te Pakeha
whakaaro hoki. Otira ki tooku whakaaro ake he tika ke nga
take Maori motuhake, ahakoa mate, kia whakakopaia mai
ki raro i te Tari Maori. Mehemea ki te riro i te Tari o te
Ora, kua tukua ma te Pakeha e whakahaere, ma te hunga
kaore i te taunga ki nga tini pekanga o te take nei. Titiro
oti ki te Takuta Maori e herea mai ra i Poneke. Ki te riro
tenei whakahaere i te Tari o te Ora ka tapahia mai ki waho
te hunga naana te take. No reira he tika ke ma te Tari Maori
e whakahaere tenei take. He take motuhake hoki. He moni
motuhake tonu a tena Tari mo nga mate o te Maori. Waiho
atu ko nga Neehi hei te Tari o te Ora; ko te Mate Kohi hei
te Tari Maori.
"Te Reta mai a te Minita o te Ora. "
"Kua homai e taku hoa e te Minita Maori to reta ki a
ia mo te take Mate Kohi o te Maori. Kua rangona whanuitia,
kei te whakapau koe i tou hinengaro ki te rapu tikanga mo
te Mate Kohi o te Maori; e tika ana hoki o whiriwhiri, me
o tohutohu kia manakohia atu e te Tari. E tata ana te pu-
take nei te whiriwhiritia whanuitia; a, kia rongo mai hoki
koe, ka aata tirohia e te Tari te huarahi hangai mo nga tau-
maha o tena mate e motuhake ana ki te Iwi Maori. '*
"He Reo Minita. "
Kaua tatau hei kaha te tumanako, me te whakawhiri-
naki ki te kupu o te reta nei. He reo Minita. He korihi na
te manu i te ata-hapara. E whanga tatau. Ka pewhea ra te
toro a te Pakeha i o tatau taumaha motuhake. Ko tatau anake
nei kei te mohio. Mehemea te Minita nei ma te takuta Pa-
keha e whakahaere, ka panaia mai ano tatau hei kai-mata-
kitaki noa. ki te whanga nei tu atu ai.
Heoi ano hoki te ngahautanga o te mahi nei ki te Pa-
keha ko nga herengi maana kei roto. Tena ki te Maori he
nui ke atu te whakaora i tona iwi. E mea ana ahau kaua te
|
|
9 2101 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2101
Minita Maori hei tuku parapara i tenei putake ki tona hoa
o te Tari o te Ora.
"Nga Kaunihera Maori. "
Taku mahi he rapa he aha te take o nga Kaunihera Maori
nei. Ina hoki ra ko nga mana katoa kua hoatu e te Ture
Nui ki nga Ropu Takiwa, penei i nga Kaute Kaunihera, me
nga Poari Hohipera. No reira ka mana kore nga Kaunihera
Maori. Ko nga "Paere"' a nga Kaunihera Maori ko nga
"Paero" ano a nga Kauute Kaunihera. Ahakoa kei hea te
takiwa Maori, kei roto i te mana Kaute Kaunihera, Poari
Hohipera ranei. Kaore he mahi i toe ma nga Kaunihera
Maori. Ki tooku whakaaro, me tuku e te Ture ko te Mate
Kohi nei hei mahi ma aua Kaunihera. Me whakawhanau
hou ratau e te Ture, ka tapae atu i tenei mahi ma ratau, i
raro i te arahi a tetahi, a etahi takuta Maori ranei. Ki te
whakawhiwhia enei Kaunihera ki te mahi e hangai ana ka
tipu hou ratau, ka eke ki runga i te wawata nei—Kia noho
aua Kaunihera hei matua mo te Iwi.
TE "TEERIMANA"
Ka kaha nei te tupu haere o tenei mahi o te miraka kau
i waenganui i te iwi maori, he mea tika kia ata akona nga
tohu o te kau tera e hua mai ona pai ki te 'Teerimana'. Tena
tangata, tena wahine, tena tamaiti kua timata nei ki tenei
mahi nui. kaore nei ona ra whakatatanga a kia mutu ra ano
te rere o te miraka, kia maumahara tonu ki tana kau pai me
te titiro ki te ahua o te nui o te miraka, ki te ahua ranei o te
ata tu, humarire, te miringa i te tinana, te tuara, te puku, nga
mata, te kaki, me te ahua o te tawewe o nga u.
Ko te tangata hoki e tino kaha ana tona wawata ki te
whakatupu i tetahi momo atahua, whai hua ranei, e tika ana
ia kia ata titiro ki nga tohu o te kau pai hei whakaekeeke i
ana kau papai ki nga puuru totika, notemea ko te timatata-
nga atu te mea e tere ai te pai. te kaha o te maapu kau mi-
raka.
Na runga i tenei ahua ka tika kia mataara tonu te 'Teeri-
mana ki te titiro ki enei ahuatanga o te kau o te puuru ranei
e hiahiatia ana hei whaea, hei papa ranei mo tau maapu
mo tau maapu.
E ki ana tetahi tangata matau koia enei nga tohu mo nga
kau papai:
Mo te kau pai: —
1. Ata tirohia tona ahua katoa
2. Kia tu ngawari, kia kitea atu te ahua miraka mai.
3. Kia ora te tinana, kia whaiti, kia pai.
4. Kaua te kau tinana potopoto, tu timu.
5. Te kaki kia roa, kia mama, kia whakatatare
|
|
10 2102 |
▲back to top |
2102 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
6. Kia roa a waenganui i te pokihiwi me te ngawaritanga o
te takapu.
7. Kia kaha te roa i waenganui o te ngawaritanga me te hiore
(te take).
8. Kaua e tino papaku, ara tautau te puku, e tino teitei ranei.
9. Ka marama te atahua o te kau ina tu mai i tou aroaro.
10 Kia tamawahine, atahua tonu te upoko, kia marama te
kimonga.
11 Kia ngawari te tikohu o te rae, i te taha o nga whatu.
12 Kaua hei tino whanui te mata, hei tino parehe ranei.
13 Kaua te kau i kaha rawa te whaiti o te mata, he tutua tena.
Te ahua o Te Kau (Jersey cow) tino pai o Te Ao.
Ko te nui o ona miraka i te tau 2l, 631\\lbs. < pauna weeti. )
14 Kia pai kia ngawari, kia roa te korokoro.
15 Kia tata tonu te rainatanga mai i te whiore ki runga o te
pokihiwi ki te kaki.
16 Te Pongaiho kia whanui, kia marama te wananga.
17 Kia pango te pito o te ihu. me te arero.
18 Kia whaiti nga haona, kaua hei roroa rawa, hei potopoto
rawa ranei.
19 Kaua nga taringa hei nui te huruhuru roroa.
20 Kia marama tonu nga kanohi, kia humarire.
21 Kia kaha te tuheratanga ake o nga rara i te iwi tuara.
22 Kia whanui nga papa, kia totika tonu hoki te ahuatanga
o muri tata.
|
|
11 2103 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2103
23 Kia roa tonu te waero, kia piata nga huruhuru o te pito
rawa.
24 Ina tirohia atu i muri, kia whanui tonu nga u, kia roa atu
ki mua.
25 Nga ara miraka kia kaha te toro whakamua atu, ki raro i
te puku.
26 Kia takoto wharoro, whanui nga u, engari kaua hei ta-
wewe rawa.
27 Kia riterite tonu te rarahi o nga titi, engari kaua hei piri-
piri.
28 Kia tawewe totika tonu iho ki raro, kia ata toro atu ranei
ki mua nga titi.
29 Kia potopoto nga huruhuru, kia piata, kia wereweti ina
wania.
30 Kia koura te ahua o te kara o te kau, he mea atahua ki
te kanohi o 'Te Teerimana" o 'Te Whaama' ranei kua
tohungatia ki tenei mahi.
NGATI-POROU
O NGA RA KA HURI
Na R. T. K.
Ehara i te mea ko te whakatupu hipi anake te mahi ahu-
whenua a Ngati-Porou i mua atu o te riri hauhau o te tau
1865; ko tetahi mahi nui ano ko te whakatupu i te witi, pera
me etahi atu iwi engari kaore i rite rawa ki ta Waikato mahi;
notemea i tae rawa hoki a Waikato paraoa ki Merepana ki
Kareponia i nga ra o te kari koura.
I tino kaha te mahi a Ngati-Porou i te witi. I witi katoa
nga raorao, a tae rawa atu ki nga harapaki. I ki a Paratene
Ngata "Ura tonu te whenua i te witi. "
Kaore o era ra hoiho, kaore he parau, engari ho tonu ai
ki te kaheru. Na konei hoki i tupeha ai a Haami Te Rapu,
he rangatira no Ngati-Porou, i te hui a Te Kotahitanga o
Te Aute i itu ki Kariaka. i te putanga o nga korero mo te
oranga minita, i kiia ai me tapiri te tahua oranga a nga kau-
matua. Ka tu a Haami. ka tupeha, ka ki na: —
"Kore au e whakaae. Waiho ano ta te ko tahua i pirori
ai kia ata wehe ana. Engari e mahi te hoiho puuru kaata
raua ko te tapara parau i ta raua na tahua: kei waihotia ta
te ko tahua hei whakarurutanga mo te ao hou"
I tupeke haere a Haami i roto i te whare, hei te taenga
ki te kupu pirori, ka tu ia, ka hiki te waewae katau ka pirori
ano me te mea nei kei te takahi i te ko.
I nga ra mahi witi o Ngati-Porou, na te maori ano i
huri te witi hei paraoa. E ki ana nga rata ko te paraoa pai tera,
kaore tahi hoki he rongoa o roto. Ko nga mira na te tangata
na te hoiho i huri. I whai ano a Mokena Kohere kia hangaia
|
|
12 2104 |
▲back to top |
2104 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
he mira huri paraoa ki Waikaka, rokohanga e te whawhai
hauhau kaore i oti, ko te potatutatutanga tena o nga mea
katoa.
Ko te nuinga o te witi kaore i hurihia hei paraoa, engari
i haria ki Akarana hei hoko ki te pakeha, ko nga kaipuke
i taria ai no nga maori ano, ko Mereana, ko Purehe, ko Ihi
Keepa, ko Kingi Paerata ko te Mawhai.
Kotahi te kaipuke kaore i oti, e hanga tonu ana, ka
tanuku te whenua, ka tapuketia te kaipuke ra me nga kai-
hanga. Ko era atu kaipuke ia, he mea hoko mai i te pakeha
he witi te utu. Ko Mereana no Mokena Kohere, no te rerenga
whakamutunga ki Akaranga, he Ngapuhi te kapene; i o Nga-
ti-Porou tangata i te taone ka kahakina te kaipuke nei e te
kapene ratou ko ona hoa, ngaro atu.
Ko Purehe no Huripuku; ko Te Mawhai no te Whanau-
a-rua ki Tokomaru. Ko Kingi Paerata i totohu ki waho o Tu-
paroa. I whakahoroa tonutia te witi ki roto i te riu, no te
putanga o te uruhanga tonga, totohu tonu iho i te taumaha
o te witi.
Ko Te Kingi Paerata te kaipuke o Te Ra-ka-hurumai
i peka nei ki Harataunga (Hauraki). Ko te take tena o te
noho o Ngati-Porou i noho ai ki tera wahi, ara, Kei runga i
te tuku a Paoro Te Putu kia Te-Ra-ka-hurumai.
Na Hori Mahue te korero, i te tuunga o te kaipuke o
Mokena Kohere ki Waiheke, ka tukuna tena moutere kia Mo-
kena, engari no muri mai ka whakahokia e Mokena ki te iwi
kaainga.
I te hotoke, i te mea kaore he mahi ma nga kaipuke,
ka tu i roto o Awatere, herea ai ki te pohutukawa; e tu mai
na ano taua pohutukawa inaianei; kei te taha ki Whakaea.
Ko Huripuku te kaitiaki o nga kaipuke ina tau ki Awatere;
he hohonu hoki a Awatere i aua ra.
I konei a Ihi Keepa e tau ana, ka riro nei i te waipuke,
ka paea ki te waha o Rerekohu.
He maori tonu ki te whakatere i o ratou kaipuke, ehara
i te pakeha.
Ko te Mokena tonu te kapene o tona, he koroua toa hoki
ki te rere moana, ki te whakatere poti hoki i runga i nga
ngaru.
Tera ano etahi take, haunga ano ia te takoto o te whenua
o Ngati-Porou, i mau tonu ai nga whenua o tenei iwi. Ahakoa
te matara o te whenua i nga putahi o te pakeha, e riro i te
kawanatanga i runga i nga raupatu. I te taenga o nga karere
a te hauhau i te tau 1865 ara a Patara o Te Wiwini i huri
te nuinga o Ngati-Porou, a mura ana te ahi o te pakanga ki
roto o Waiapu; ka hinga te tangata. Ko Mokena Kohere
ratou ko ona hoa torutoru nei i whakapaea e te hauhau ki
|
|
13 2105 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ \_\_\_\_\_ \_ \_2105
roto o Te Hatepe, a tera e mate mei kore ana e tukua mai
he hoia pakeha e Te Makarini hei whakaahuru.
Ko te riri whakamutunga ko Hungahunga-toroa, i mate
ai te hauhau.
He korero whanui tenei, e patua ana e Te Matauru a
Ngati-Porou hauhau ki Te Pito, i runga ano ra i te tikanga
ito, mei kore ana a Mokena Kohere hei whakaora.
I mauria e Mokena Kohere nga herehere ki Te Hatepe
oati ai kia piri pono kia Kuini Wikitoria, hohou ai i te rongo
i puaki ai enei kupu i a ia: —
"E hoki ia hapu ki te tahu i tana ahi i tana ahi. "
Ko te mutunga tenei o te riri ki roto o Waiapu, i ora ai
te tangata i ora ai hoki te whenua.
Na Mokena Kohere noa tona whakaaro ki te muru noa
i te hara i runga ia Ngati-Porou.
Ko te Kawanatanga ia kaore i whakaae. I takoto rawa te
rohe a Te Kawanatanga mo te whenua hei murunga mo
taua hara. I takoto hoki te moni ki te aroaro o te Mokena hei
utu mo nga hoia Maori. Tena ia koia i whakaaro tupato
rawa; i mahara hoki ia he niho mo nga whenua rawa aua
moni. Koia tenei ko te kupu a Te Mokena: —
"Mauria to moni; naku tonu, na te Maori taku riri: Ehara
i a koe i te pakeha'
Ahakoa te tawhiti o te whenua o Ngati-Porou, ahakoa
te kore huarahi atu, e mau te ringa kaha te ringa roa o te
ture mei kore ana he reo rangatira he reo mana hei aruaru
atu, hei whakangawari i te hiahia o te Kawanatanga.
O nga iwi katoa, i whawhai nei ki te Kawanatanga, kore
rawa he whenua i murua.
I te whaikorero a William Heslop o Nepia. '"I oati a Mo-
kena Kohere ki te Kawanatanga ka whakapau ia i tona kaha
ki te tiaki i a Ngati-Porou kia noho pai. Koianei te putake
i whakatarewatia ai e ia etahi hapu kia noho tuturu tonu i
raro i a ia.
Kaore noa pea he tangata e hoha ki enei korero. He pai
tonu te whakapukapuka kei wareware, notemea e ki ana ko
te pepeha: —
"He taonga tonu te wareware! Tino wareware aata
wareware ranei,
I wareware tonutia a Mokena Kohere, inahoki kaore
rawa he whakamaharatanga a Ngati-Porou o te Kawanatanga
ranei mo ana mahi nunui, mahi aroha ranei. Engari te Kawa-
|
|
14 2106 |
▲back to top |
2106 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
natanga o ona ra i whakanui, i aroha kia Te Mokena. I whaka
whiwhia ia e Kuini Wikitoria ki te hoari.
I te tau 1872 ka karangatia raua ko Wi Tako Ngatata ki
te Whare Ariki. Ko raua nga Maori tuatahi i tae ki tera
taumata. Engari pea a Wi Tako i whai timutimu rawa a
te Kawanatanga hei whakaatu i te waahi i takoto ai ia!
I waiatatia tetahi tianara nui o te Ingarihi (Sir John
Moore) I hinga ki te whenua, enei kupu: —
"Slowly and sadly we laid him down,
From the field of his fame fresh and gory;
We carved not a line, and we raised not a stone. —
But we left him alone with his glory. "...
Pouri tonu ta matou whakatakoto i a iu;
I te papa o te toto i puta nei tona rongo;
Kore rawa he tuhituhi, he kohatu ranei i tu,
Mahue noa ia me tona kororia.
Otira! Engaringari ano a Mokena Kohere he pohatu tona,
na ona tamariki me ana mokopuna i whakatu.
E ki ana ko te Karaipiture: —
"Na, ka poka ake he kingitanga hou mo Ihipa,
kihai i mohio kia Hohepa" (Ekoruhe 1—8)
Waihoki, i poka ake he Kawanatanga hou mo Niu Ti-
reni, kihai i mohio kia Mokena Kohere.
TE PIHOPA O AOTEAROA
I te mutunga o te Hui Timuaki a te Atirikonatanga o
Tauranga, me te Mihana ka hoki mai Te Pihopa raua ko te
Wiremu i Ruatoki, i te 25 o Mei nei: ka raua atu te Pihopa
ki te Hohipera i Rotorua. I kitea e nga rata he tapahi te
mea e tika ana. Ka tapahia.
He nui te ongaonga i pa ki te katoa mo tenei rongo. Aha-
koa ra, i manawanui te Pihopa, a, waingohia iho nga raweke
a nga rata ki a ia.
He maha nga ripoata kua tae mai. E whakaatu mai ana
kei te piki haere tonu te pai haere o te Pihopa. Ka pai ra,
he rongo pai tena. Ko nga takahoa e mea ana tena e puta
mai i te Hohipera i te paunga o nga ra o Hune.
E mohio ana te Toa. he tokomaha o te Pihopatanga o
Aotearoa kei te hari mo te waimarie o te Pihopa ki te pai
ake i tona mate. Kia ora te Pihopa, me tona Matua i te waahi
ngaro, mo te whakahokinga mai i tenei reo hari ki te Kahui.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te pura
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
15 2107 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2107
TOKA-A-KUKU
(Na T. Wi Repa)
He pa tenei kei Te Kaha i te takiwa o Te Whanau-a-apa-
nui. Ko te whenua kei runga te pa e tu ana, he koi e toro
whaka-te-raki ana ki te moana. Ko te tuawhenua kei te taha
tonga o te pa. He moana kei te taha hauauru, kei te taha
rawhiti. Tata tonu te pa nei ka motu. Ko te hanga i te pa
nei, he mea kari he awa ki te tuawhenua, ara ki te tonga o
te koi nei. T tata ki te tekau eka te whenua ki te kao mai
ki roto i te pa. Timata atu i te pito hauauauru o te maioro
(he hotera kei reira e tu ana inaianei) tae atu ki te matamata.
huri noa ki te pito rawhiti o te maioro, he haupapa kohatu
katoa. Ko te "'Raupa* tera e waiatatia ra i te waiata Nama
110: —
I waho Te Raupa kia whakamau koe nga kohu e tatao,
etc., etc. "
Kaore te waka e tata mai ki te pa i nga haupapa kohatu
nei. Kei runga te pa kei raro te moana. He tiketike te mairo
o te pa. I kite au i tona painga. E ruatekau putu te whanui
o tona awa kari, tekau ma ono putu te teitei o te maioro. Ko
te tuawhenua kei te taha tonga o te pa. he raorao nui 1700
nga eka, e tupuria ana e te rarauhe, e te tutu, e te raupo, e
te tumatakuru i taua wa.
Ko Toka-a-Kuku tena, te pa rongo nui nei. Kei te taha
hauauru-ma-tonga o te pa nui o Toka-a-Kuku, he pa iti nei
ko 'Te Koau" te ingoa. Na te manga, na Te Waihirere i wehe
atu tenei pa i te tuawhenua, i waho tata mai o Toka-a-Kuku.
Kei te taha hauauru o tena pa, tetahi atu pa ano ko Ounuka-
hukura te ingoa, he urupa i tenei ra no te Whanau-a-Te Ihutu.
He pa tawhito enei i Toka-a-Kuku.
Kei te taha rawhiti o Toka-a-Kuku. e toru maero te tawhi-
ti ) ko wharekura, he pa. te wahi i mate ai a Parura Hoia
raua ko te Pori-o-Te Rangi o Ngati-Porou i te tau 1829.
He ngaki i to raua mate tetahi wahi o Te Amiowhenua.
ki Toka-a-Kuku i te tau 1836.
Kei te pito ki te rawhiti o te maioro o te pa nei. engari
kei tatahi te toka nei a 'Takore' E rangona nuitia ana tenei
ingoa ki Te Tai Rawhiti i runga i te pepeha a Tamahae ki
tona hoa kia Konohi: — "Ka tu te pohatu i Takore; ka taka
te pohatu i Wahakino" I Taihoa te korero roa mo enei ta-
ngata, waiho ake tenei mo Toka-a-Kuku).
No te tau 1836, ka haoa a Toka-a-Kuku e tetahi ope nui
o Ngati-Porou, Te Aitanga-a-Hauiti, o Rongowhakaata, o Te
Aitanga-a-Mahaki, o Ngati Kahungunu ki Te Wairoa ki Here-
taunga ki Wairarapa me Ngapuhi i raro i a Te Wera Hauraki
e noho ana i Nukutaurua: ara i Te Mahia.
|
|
16 2108 |
▲back to top |
2108 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
Te korero a nga pakeke o Te Wairoa ki au ko Tiakiwai
anake ratou ko tona hapu ko 'Kahu' kaore i haere i te amio
whenua. Na tona atua i arai koi haere. Tera hoki tetahi
ope kei te haere mai ki te patu i nga tangata o Te Wairoa, !
koi taha nga toa. ka haeretia mai ka patua noatia nga tangata
i muri nei. Koira i araitia ai e te atua o Tiakiwai kia kaua hei
haere.
KAORE RA A TOKA-A-KUKU I HORO
Kaore tonu hoki e horo. Kua whakaaturia ake nei hoki
nga ahuatanga o te pa nei; te moana; te kahupapa kohatu;
te manga; te ngahere ururua; te maioro; te ahanoa; te ahanoa.
Ma te tianara pera anake me Hongi Hika ra pea e taea
ai, ina hoki i taea ai a Matitaki. a Mokoia. a whea ake pa, a
whea ake o nga pa kaha o tera takiwa.
TE PUPURI O TE PA
Ko nga kai pupuri o te pa ko nga hapu katoa o Te Wha-
nau-a-apanui i waenganui o Haparapara awa me Tikirau: Ti-
mata i Tikirau koianei aua hapu: —
Te Whanau-a-pararaki. Te Whanau-a-Maruhaeremuri, Te
Whanau-a-Kahurautao. Te Whanau-a Kaiaio, Te Whanau-a-
Te Ihutu, Te Whanau-a-Te Uuanga me Te Whanau-a-Hine-
tekahu. I raro enei hapu i o ratou na rangatira.
Nga hapu katoa e noho mai nei i waenganui o Tikirau
me Haparapara awa i tenei ra he uri katoa no nga tupuna
i roto o Toka-a-Kuku i te tau 1836. Ko Te Whanau-a-Apanui
o Haparapara ki Hawai, kaore i tae ki roto i te pa. Ko nga
rangatira whakahaere i te iwi i taua wa ko Wharau (na Te
Ngahue-o-Te Rangi) ko Whatau-karangahuaona te waiata nama
110) ko Tawatihitihi, ko Te Ao Pururangi, ko Tapaharakeke
ko Te Kainui. ko Te Matenga, ko Te Paretiti. ko Tamatama-
rangi. ko Te Mangokaitipua. ko Te Koha, ko Paratene Te
Whare-tatarakau, me etahi atu.
Kaore a te Whanau-a-apanui o te taha hauauru o Hapara-
para awa. tae ki Hawai i whakaae ki tenei kaupapa, ina ra
ki te huihui mai ki roto i te pa. Ko te whangai ia i ahu tonu
mai i reira.
TE PAREKURA O TE WHANAU-A-APANUI.
I mua tata atu o te taenga o te taua ki Toka-a-Kuku, ka
haere tetahi ope o Te Whanau-a-apanui ki Turanga, ko Tu-
teranginoti te rangatira me te toa o taua ope. Kei Te Mu-
hunga (Ormond) ka hinga i a ratou te iwi kaainga, o te Aitanga
a-Mahaki, e kiia nei ko 'Te puta i Te Muhunga. '
Te Hokinga ki te kaainga, ka kiia atu e te tiaki kaainga
he ope to Ngapuhi i tae mai ki te patu tangata i Maraenui. Ko
Tarapatiki te rangatira o tena ope. Ka pepeha a Te Rangi-
|
|
17 2109 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2109
noti—"Mehemea ahau i konei, kaore he patiki mo uta, kaore
mo te moana. "
Kei werawera tonu hoki tona taonga i Te Muhunga. No
tena wa, ka tae te rongo o te kupu a Wharau ki Maraenui. E
whiriwhiri tonu ana i tena kupu kua tae atu te rongo kua wha-
kau nga waka o nga taua kei Toka-a-Kuku, ara kei te one o
Hariki kei te taha hauauru-ma-tonga o te pa, e wha maero
te tawhiti. Heoi ano kua kore e whakarongona te kupu a
Te Wharau ratou ko ona tamariki. Kei te nganangana tonu
ra hoki i te taonga i Te Muhunga. Ka whakataua e tenei
wahanga o te iwi kia kokiritia ma uta kia riro ai i a ratou
anake nga waka o te taua.
Kei hea mai nei te whakaaro tohunga mei kotahi te wha-
kaaro, ka hoatu ki te pa kia kotahi te kokiritanga, penei kua
kotahi te karapoitanga i te taua ki waenganui, e nga matua
i ahu mai i Omaio. i Maraenui. i Hawai.
Kaati haramai rawa Te Hokowhitu o Te Whanau-a-apa-
nui ko Te Amiowhenua e noho atu ana i Hariki. Heiaha ma
te toa whakapiri tonu ki te hoariri. E kiia ana na Tarapatiki
tonu a Tuteranginoti i pupuhi. Koianei te parekura o Te
Whanau-a-Apanui. Ko Te Apanui i roto i te pa kaore i raku-
hia. kaore i aha. Ko nga mea i mau mai o nga rangatira he
mea tarewa te patunga. No te ahiahi ka tukutukua ki raro.
Kaore a Taumata-a-kura i whakaae kia kainga. Ko te whaka-
mutunga tenei i te kai tangata ki Te Tairawhiti. I whakata-
pua taua wahi i whakairia nei aua tangata a tae noa mai ki
tenei ra.
Nawai te whakataka i Toka-a-Kuku?
Kaore au i rongo ki tetahi taha oku ara kia Te Whanau-
a-apanui na wai te whakataka nei. Kaore hoki au i rongo i
te ingoa o Pareihe e whakahuatia ana. Engari he tika i reira
ia. Nooku e tamariki ana i Te Aute Kareti, Heretaunga, ka
rongo au kia Puhara i reira tona papa a Hawaikirangi. I
rongo ano ahau kia Paora Ropiha o Waipawa, Heretaunga, i
reira ano ia. I haere atu ratou i runga waka ki Toka-a-Kuku.
Ko Renata Kawepo i haere tamariki. Ko Tiakitai tetahi o
nga rangatira o Heretaunga i haere. Ina te waiata a Te wahine
o Ngati-Porou: —
"'Takoto ai te marino, horahia i waho ra!"
"Kaupapa haerenga nou e Tiakitai e!"
Ko tenei waiata mo Tiakitai, i te haerenga ki Toka-a-
Kuku.
Otira heoi ano te ingoa e rongo ana ahau ki oku pakeke
ko Te Wera o Ngapuhi I ngaro katoa nga ingoa o etahi atu
rangatira ki raro i tena.
|
|
18 2110 |
▲back to top |
2110 TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
Mo te taha ki te whakataka nei, ka noho nui au ki tooku
taha kia Ngati-Porou, (he takawaenga hoki oku tupuna) ka
rongo au ki enei pakeke na Kakatarau te ope i whakataka
hei ngaki i te mate o tona papa o Pakura raua ko Te Pori-o-
Te Rangi i mate ki Puketapu. E hangai ana tenei ki runga
i nga kupu o te waiata: — "Ka pau te whakatute atu e te ope. "
"Nau ra e Pape e!"
Ko Pape he ingoa iti no Kakatarau. He ingoa pakeha
tenei ara ko Bob. Ko tenei tangata he tuakana no Te Moke-
na Kohere, tupuna o R. T. K, e tuhituhi korero nei mo Te
Toa Takitini; ara o Reweti Kohere ratou ko ona taaina.
Ko te take pea tena o te whakataka i te upoko o te Ika.
Engari ko Ngati-Porou i wana ai ki taua haere, mo runga i
o ratou mate huhua noatu. Ko nga mea nei o Te Whanau-a-
Tuwhakairiora i haerea ai a Toka-a-Kuku e nga kaumatua.
Ko Hoturangi i kohurutia ki te moana i waho o Mataka
oa, ko Te Tarawa te tauranga. Rokohanga mai e te taua a Te
Whanau-a-apanui e hi ika ana i Tarawa a Te Kanga-a-poharu
(tooku tupuna tuarua o tooku taha Ngati-Porou) ratou ko ona
iramutu, ko Waipauhu taina o Whakakataha, papa o Te Hou-
kamau (pakeke) ko Tarawhanui taina o Tikitiki-o-rangi pa-
pa o Te Matauru, te Kakatuauru, iramutu kia Hoturangi- ka
kohurutia nei i a ratou e hi ika ana i roto i to ratou nei moana
i Matakaoa.
Etahi tangata i mate ki Toka-a-Kuku ko te Whatu Kara-
ngahua i tu i te mata rere noa. Mona te waiata tangi nama
110— "Tera Matariki, huihui ana mai., etc. etc"
Ko Paratene Kamura-Te-Rangi papa o Wi Pahura, ranga-
tira o Wharekahika. I roto tenei i te taua. He taina ia kia
Te Houkamua pakeke. No te po raua ka haere ki te whaka-
puta mai i to raua tuahine i roto i te pa ara i a Rangihaere.
Koia tenei te wahine a Te Aopururangi. Ka puhia mai a
Paratene, ka tu-a-kiko. He roa ia e takoto ana i te kaainga
a ka mate. Koia te tangata tuatahi ki te takoto i te taha o te
whare karakia i Te Kawakawa.
Tetahi tangata ko Marino te ingoa no te ope o Te Wera
I te Ratapu ka kuhu i ona kakahu atahua katahi ka tu mai
i runga i nga parepare ara i te tukuwaru o te pa o Te Koau.
Takoto atu te pu a Te Koha raua ko Paratene Te Wharetata-
rakau, ka mate tangata ra. E kiia ana kotahi tonu te paku-
tangata o nga pu a tokorua nei. He taina tetahi me tetahi no
Te Whanau-a-Kahurautao.
TOKA-A-KUKU ME KAIUKU
Kua kiia ake ra e au kaore a Toka-a-Kuku e taea e nga
taua o tera wa. Heoi anake te mea e taea ai ma te pu repo
anake e pupuhi mai i te moana. Kaore ano hoki e taea te
whakamiere e wai taua. Otira tera tetahi tangata e ki ka
taea, pera me Kaiuku, i Te Mahia. He rite tonu enei pa te
|
|
19 2111 |
▲back to top |
Hurae 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2111
tata ki te moana, me to raua haonga e te Amiowhenua, Engari
kotahi tonu te moana o Kaiuku kei te raki anake. Ma reira
mai hoki nga waka taua, i taea ai taua pa. He tuawhenua, he
maunga te taha tonga, tetahi he pa iti noa hoki a Kaiuku.
na reira ngawari noa te potaetanga atu a te taua i a ia.
Tena ko Toka-a-Kuku, he moana kei te hauauru, kei
te hauraki, kei te rawhiti. Na te pa tonu i arai atu te taha
hauauru i te taha rawhiti. Kei te taha hauauru te taua, kei
te rawhiti e watea noa ana ki te tiki kai i Hawai ranei i Rau-
kokore ranei. Ko Kaiuku kei runga motu. Ka taea te kati
te huarahi atu i te tuawhenua ki te pa. Ko te one i te Puke-
nui te ara atu o nga taua awhina i te pa. Kei te tino marama
tena ara ki te Amiowhenua. Ko te moana he whaiti noa. Ko
Kahutara kei waho, ko te awa i Oraka kei te tuawhenua. E
wha maero pea te tawhiti o ena rohe. Ko te roa tena o te
moana e pa ana ki Kaiuku. Ko nga waka haere ki te tiki
kai i Turanga i Whareongaonga ka ma-roto atu i tenei wha
maero whaiti. Kaore e ngaro i te taua e hao ra i te pa. Na
konei i taea ai te whakatiki o Kaiuku.
ETAHI WHAKAAROARO
Ki taaku mahara mehemea kaore a Te Whanau-a-apanui
ki Omaio, ki Maraenui. ki Hawai kaore he tangata e mate:
tera te taua e noho noa a ka rongopaitia. Ko te take ahau
i mahara penei ai. ko te nuinga o nga rangatira o Ngati-Porou
i roto i te Amiowhenua nei, he whanaunga katoa ki Te Wha-
nau-a-apanui.
E ki ana a Wipere a Tawheo o Rongowhakaata i tahuri ki te
arai i ona whanaunga. He uri no Te Hukaipu. tupuna ranga-
tira o Rongowhakaata a Te Wharau ratou ko ana tamariki
ara te nuinga o ana tamariki. Ko te Kani-a-Takirau na Te
Whanau-a-apanui tetahi taha ona. He tangata arai riri tenei.
Ko Tamaiwhakanehua raua ko tona tamaiti ko Te Potae-
Aute no Te Whanau-a-Kaiairo o Te Whanau-a-apanui. I rongo
au i haere ena ki te arai i o raua whanaunga. Ko te Houka-
mau no Te Whanau-a-apanui ake tena tangata. Ahakoa hoki
mo tona tupuna mo Te Pori tetahi wahi nui o tona haere.
tena tonu ia e whakarongo ki te Kukume a te taha whanaunga
Ko Uenuku rangatira o Waiapu he tangata rangimarie tena.
Tetahi mea hei titiro, kaore te taua nei i raro i te mana o te
tianara kotahi. I raro tonu iia hapu i tona rangatira i tona
rangatira.
He iwi tauhou a Ngati Kahungunu ki te piri kiia Ngati-
Porou, i nga haere ki te riri. Tetahi, e kore a Ngatiporou e
pai ki te tuku i ona whanaunga kia patua e tangatake. Me-
hemea na rauana tonu ta raua riri engari tena. Ta raua mahi
tonu hoki tena. He riri whanau tena.
''He kohete na wahine-a-Tumoana-Kotore mo ta raua tane*
|
|
20 2112 |
▲back to top |
2112\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI Hurae 1, 1930
HE KAUPAPA WAIATA
Te kaupapa o enei kupu maori i whakahaeretia i runga
o te ahua o te rangi i tuhia ai tenei 'music'
Whakamarama: -—
Ka tupu te aroha, te tumanako, te whakapono i waenganui
i a raua, tona teitei, tona hohonu, i tino mohio i tino rongo
hoki raua, rokohanga ka wehea raua e te mate, ka haere
atu tetahi i mua, ka mahue ake tetahi ki muri. Otira koingo
tonu tetahi ki tetahi. Ka tangi a-tinana tetahi, ka tangi a-
wairua tetahi. He rehunga kanohi, moe rawa iho kua piri
tahi ano raua, kua tangi tahi, kua korero tahi. Ka oho
ake to tenei ao "'Aue! he moemoea noa ia. " Koianei a raua
korero: —
"AHAU E WHANGA ATU NEI"
Te whakamaoritanga i te Rangi 'Garden of Dreams. '
*( Na P. H. Tomoana)
Te tangata: — Te tangata: —
I moea iho ki te po Tenei ahau ka oho mai
Ko to wairua ka piri mai, Auel he moemoea,
E awhi ana mai ki au, Tenei ahau te tangi nei'
E tangi wairua ana mai \_ \_..
Te Wairua: —
\_
Te Wairua: —
E! haere mai ra ki ahau Te tangata: —
E taaku e aroha nei Hotu noa taku manutea
Tenei ahau te tangi nei He aroha noa ki te hoa
Ahau e whanga atu nei. Homai ra he whakangawari
Mo te ngakau tangi nei
I moea iho, etc.
Te tangata me te wairua: — I moea iho ki te po
Aue te mamae Ko to wairua ka piri mai,
Peehi kino rawa E awhi ana mai ki au,
He roimata E tangi wairua ana mai
E toko ake
No roto rawa E! haere mai ra ki ahau
I te manawa E taaku e aroha nei
He aroha! Tenei ahau te tangi nei
Naaku tonu koe! Ahau e whanga ahu nei.