|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 107. 01 August 1930 |
|
|
1 2113 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 107 HASTINGS Akuhata 1. 1930
HE HOA TATA I NGA RA O TE MATE
Na R. T. K.
1 te mea he maha nga tau i takoto ai te Tiamani mo te
riri, i te timatanga o te whawhai nui i te tau 1914 ano he uru-
hanga te putanga o taana taua. Ko tona whakaaro kia wawe te
titi tana rakau ki te manawa o te Wiwi ara ki tona taone nui
ki Parihi i te mea kaore ano te hoa riri kia korikori noa. Ko
te nui o nga hoia a Ingarangi i taua wa e 25, 000 ano. I wha-
kawhiti tenei matua iti ki Paranihi, ko Tianara Perenihi
I French) te upoko. I te paku o tenei ope ka taunutia e te
Tiamani na konei hoki i huaina ai ko nga Contemptibles ara
ko nga Whakahawea. 1 tutaki te Ingarihi ki te Tiamani ki
Peratiamu otira i te tino nui o te matua a te Tiamani kihai
te Ingarihi i ahei ki te tu heoi ano ra ka timata te hoki.
Ehara tenei i te whati no te mea kei te riri tonu me te hoki
whakamuri. Ko te whakaaro o Tianara Perenihi he pupuri
i te Tiamani kia watea ai te Wiwi ki te whakatakoto mai i
ana taua hei whakaora i Parihi. I te kaha o te riri i te
ruarua o te Ingarihi i te nui o te Tiamani i te kore moe. oki-
ohi hoki, i tino ruwha ratou kua noho tatari kia takahia e te
hoa riri, kia patua otira i tu te Tiamani. I tino miharo te
Ingarihi mo to ratou ora noa.
NGA MANO O TE RANGI
No muri mai ka rangora te take i tu ai nga matua a Tia-
mani. I te mea e whakatakataka ana ki te kokiri ka kitea
atu kua kapi katoa muri o te Ingarihi i te tangata he matua
hou, hei tuara i a ratou. Ko te Ingarihi ia i mohio kaore
kau he matua i muri i a ratou.
|
|
2 2114 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2114 TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
He rongo nui tenei i nga ra o te whawhai. 1 kiia he
mano mano no nga anahera o te rangi i unga mai hei whaka*
ora i te Ingarihi i te ra o te mate, ko te hunga whakapono-
kore ia i ki na te wera, na te ngenge, na te mate, ka po-
rewharewha nga whakaaro, ka matakite. He tika pea me-
hemea ko te Ingarihi i kite i nga mano ko te hunga hoki
i ngenge, i mate, tena koa kite ke ko nga Tiamani.
TE TOKOWHA
Ko tetahi o nga tangata rongo-nui o te Ingarihi ko Ha-
karatana (Shackleton) i runga i tona manawa-nui, ! tana tohe
kia tae ia ki te pito whaka-te-tongo o te ao. E wha ona hae-
renga; no te tuawha ka mate a ka nehua atu ki nga whenua
huka o te tonga. I tae tonu mai tona tinana ki Amerika ki
te Tonga katahi ka ata whakahokia ki te whenua i matea
nuitia nei e ia. I tona haerenga tuatoru ka kutia tona kai-
puke e te huka ka pakaru. No te pakarutanga nei ka rere
ratou i runga o nga poti ki tetahi motu iti. Hei konei ka
mahue etahi o ratou ka eke ko Hakaratana ratou ko etahi
ki te poti ka rere mo te 800 maero ki te tiki kaipuke hei
whakaora i a ratou. I te kino o te moana ka u ratou ka wha-
kawhiti i te whenua ma te waewae, i piki ai, i heke ai, ratou
i nga maunga huka. He iti a ratou kai a i te mea kua roa
rawa ratou e whawhai ana ki te mate kua tino iwi-kore. I
tuhituhia e Hakaratana ki tana pukapuka i a ratou e haere
ana ka kite ia tokowha ke ano hoki ratou I ui ia ki
tetahi o ona hoa me he mea ia i kite i te tokowha ka mea mai
tera, ae, i kite ia. He maha o ratou kitenga i te tokowha.
Kua panuitia tenei korero ki nga pukapuka kura, a he
korero whakamiharo rawa. E ki te tangata whakatoi na te
huri o nga whakaaro i ata rua ai; ki ta Hakaratana whakaaro
ia ko te Karaiti i haere mai ki te whakakaha i a ratou i te
wa o te mate.
Kei te whakau te korero a Hakaratana ratou ko ona hoa
i ta te Paipera. I te panganga ra a Nepukaneka i a Hataraka
i a Mehaka i a Apera-neko ki te omu hahana tonu ka miharo
te kingi ka mea. "He teka ianei tokotoru nga tangata i maka
e tatou ki waenganui o te ahi?...... Nana, tokowha nga ta-
ngata e kitea nei e ahau, kahore he here, e haereere ana i wa-
|
|
3 2115 |
▲back to top |
Akuhata I, 1930 TE TOA TAKITINI 2115
enganui o te ahi. kahore hoki e ahatia; na. te ahua o te toko-
wha kei to te Tama a te Atua. " (Rau. 3. 24
TOKU KOA TINO TATA
1 te mea kua tokomaha nga tangata i rere a-rererangi mai
i Ingarangi ki Ahitereiria ara te roa i tata ki te 12. 000 maero
ara hawhe tonu te huringa i te ao, ka hanga whakaaro tetahi
kohine kia tapa ingoa ia mona. Ko tana whai kia hinga i
a ia a Hinkler i rere mai nei ko ia anake i runga i taua ero
pereina iti noa, (Moth) 15 ano nga ra. Te ingoa o te kohine
nei ko Ami Honehana ko tona waka he pera ano me to Hini-
kera he Motini. I rere puku noa mai ia i te kainga engari
nona ka motu ki te huarahi ka miharo te ao katoa. "E. he
kohine tera kei te ao e rere ana ko ia anake, e ahu ana ko
Ahitereiria. "
Ko te huarahi o te toa nei—-me he mea ra he huarahi
ano to te rangi— mai ingarangi ma Uropi ki Ahia, whaka-
whiti i te koraha onepu ki Pahia, whakawhiti i Inia ka miri
te taha moana ki Hingapoa: i konei ma nga moutere o te
moana ki Hingapoa; i konei ma nga moutere o te moana, i
Timora ka rere i te moana whanui ki Ahitereiria, whakawhiti
i te whenua ki Pohakena. 1 te kaha o te hau onepu ka tau
ia ki te koraha onepu. 1 uru ia ki nga marangai tino kino-
kaore i kitea te ra tata tonu ia ka pa ki te moana i te nui o
te pouri, i tutakina ia e nga maunga tino teitei a i te mea
kua tata te po ka tau ia ki te koraha ki waenganui o nga ma-
ngumangu: i maku ia a rere ana te wai i tona kiri otira tohe
tonu ia. I tana kitenga; atu ka purero ake Ahitereiria i te pae-
moana ka tu ia ka umere. Hei Pirihipane ka pakura tana
waka engari i honea ia.
Kore i rikarika te powhiritanga a te 70, 000 tangata i a
Ami Honehana i tana taenga mai ki Poihakena, me tona toa
mo tona manawa-nui. Me i kore ana te aitua ki tana mihini
i Rangoon me te marangai penei kua hinga i a ia a Hinikera:
he aha koa ra ka mutu te toa.
Ko te take o te toa o tenei kohine, i kore ai e wehi, i
tohe tonu ai kia tutuki tona hiahia na tona whakapono ki te
Atua. I ana whai-korero i ki ia na te Atua ia i tiaki, ko te
Atua tonu tona Hoa tino tata: i tino mohio ia kei tona taha
tonu te Atua.
He korero pai enei hei whakaka i to tatou whakapono
Tera pea i te ngoikore o to tatou whakapono, i te whakapono-
kore ranei o tatou hoa ka pohehe tatou he pera katoa te ahua
o te tangata a ko te Atua he korero tito noa na te tangata. E
whakakite te Atua ki te hunga e karanga pono ana ki a ia
i te wa o te mate.
|
|
4 2116 |
▲back to top |
2116 TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
TE INOI A TE KOOTI TIPOKI
Ko te Kooti Tipoki te kai-whakawhitiwhiti tangata i
Waiapu, he awa tino kino. 1 tetahi wa i a Te Kooti e whaka-
whiti ana i Waiapu ka whati tana hoe. e puau ana te wai. e
tu ana te ngaru o te moana. Ka kawhakina e te au te waka
o Te Kooti ki te moana, kua tata ki te ngaru, a kua mohio ia
ko te mate ia. I te kawenga a te mate katahi ia ka mea, "Ho-
o-o-e! E ta tena ra! Hohoro tonu te aranga mai o te ngaru.
ko te waka Ienei o Te Kooti takoto ana i te akau.
WHAKAAROTANGA WHAKANOHO WHENUA
I nga rohe o Ngapuhi a Ta A. T. Ngata i enei ra ka pa-
hure ake nei e tirotiro haere ana i nga whenua kei era wahi
e tapaetia mai ana kia ia hei whakahaere whakanohonoho e
era iwi, taitamariki e rika mai ra kia whakamatauria ratou
ki era tu mahi whakanohonoho ki runga whenua ki te mahi
whakatete kau ki te mahi whakatuputupu ngahere rakau.
pera me Taupo e tiria mai ra e te pakeha ki te rakau.
I tae ki Te Kaeo, ki Kaitaia, ki Whangaroa, a he hui nui
rawa i Matangirau. I whakamarama hoki ia kei te marama
nga huarahi e taea e ia te awhina nga tangata e hiahia ana
ki te timata mahi kau. whakatiri karaihe, hoko kararehe.
hei timata i nga mea kua kitea atu e mahi ana. Tera hoki
e tukua atu e ia tetahi o ana apiha o te Tari hei tirotiro haere
i nga tikanga e hiahiatia ana mo era tu mahi. Heoi te mea e
tino hiahiatia ana he whakamahi i nga whenua e takoto mange-
re noa ana. Kei te mihi ai ki te tu-tamatane o te taitamariki
o Ngapuhi, a ki te nui hoki o te tupu haere o te tamariki.
otira he mea tenei kei te kaha te tirotiro, i te kaha rawa o
tupu o te Iwi Maori, ka iti haere nei te whenua.
Mo runga i te awhina a moni e mahara ana ia he pai ke
te awhina moni mai e te Tari, i te tuku ma waho o Te Tari
te mana pera.
E whakaaro ana hoki te Ropu o Akarana kia huihui ratou
mo te whakatuputupu rakau i roto i nga rohe o Kaeo kei
roto mai o Whangarei me tetahi whenua kei Rangitoto-Tuhu-
a i Waikato. Ko etahi whenua e maharatia ana e ratou kia
tiria ki te rakau ko nga wahi onepu (sand dune country).
Kua marama te pai o te Maori ki te mahi tiri rakau, tiri to-
rori, a ki te mahia enei tu mahi, ka whiwhi te Maori ki te
mahi ma ratou.
Kei te whakahaeretia hoki tetahi komiti e ratou hei ta-
patapa i nga ingoa maori mo nga rori e whakahaerea ana ki
Orakei (Akarana), he awhina i Te Kawanatanga.
Kei te whakahaere hoki ratou kia whai mangai nga
wahine maori i roto i te hui nui a Te Ropu Wahine.
Kei te whakahaere hoki Te Ropu o Heretaunga, kei te
awhina hoki i enei tikanga katoa e korerotia ake nei, otira
kei te whanga atu kia watea mai Te Minita ka karanga atu
ai kia haramai ki te toro mai i Heretaunga nei.
|
|
5 2117 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2117
TE KINGI HORI V.
I te whakamanuhiritanga a Te Arawa i Te Kawana-Tia-
nara, Lord Bledisloe; he nui nga mahi maori i horahia ki
tona aroaro. Nga whaikorero na Mita Taupopoki, na Te
Naera nga kupu whakatau. I whakaatu ratou i te piri pono,
i te whakamihi o Te Iwi Maori ki Te Kingitanga, me nga
kupu mihi mo te painga ake o te Kingi i tona mate. He nu
hoki to ratou mihi mo te Kohiritanga mai he tangata to-
hunga ki nga mahi ahuwhenua hei Kawana-Tianara nao Niu Ti-
reni,, hei arahi hei tohutohu i Te Kawanatanga ki te whaka-
kaha i nga mahi ahuwhenua i roto i Te Iwi Maori kua tima-
tatia nei.
I mihi Te Kawana-Tianara mo nga kupu pohiri atahua
me nga kupu matauranga i puta atu kia raua ko tona hoa
wahine.
I whakaatu ia i te nui o te whakamiharo ki nga korero
kua tuhia mo te Iwi Maori me tona kaha i roto i nga whawhai.
Kaati mo runga i nga taonga kua tapaetia atu kia raua,
kei te whakamihi iho ia, otira kaore he mahinga kua kitea
e tika ai kia kiia, he whakaritenga era taonga mo nga mahi
i mahia. Otira e mahara ana ia, me tahuri raua ko tona hoa
ki te whakarite i era taonga i mua atu o to raua hokinga atu
ki to raua nei kainga.
I whakamarama hoki ia kei te mau tonu te aroha o Te
Kingi, kei te mahana tonu hoki ona whakaaromaharanui ki
Tona Iwi Maori.
Kei te mahara tonu ia (Te Kingi) ki te wa i tae mai ai
ia ki tenei motu i mua atu i tona ekenga ki Te Torona. Kei
te koa hoki ia ki te pikinga o te kaute o te Iwi Maori.
He nui hoki tona mihi mo te manaakitanga i Te Piriniha
e Weeri 1920, me nga manaakitanga i Te Tiuka me Te Tahiti
o Ioka 1927. Kei te mihi hoki Te Kingi mo nga kupu me
nga mahara aroha i a ia e mate ana. I whakaatu ia, he mea
tohutohu mai ia kia whakaputa i tona (Kingi Hori V) wha-
kaaro nui tonu ki tona Iwi Maori e piri pono tonu nei kia ia,
me tana inoi tonu hoki kia tiakina paitia ratou. E tumanako
ana hoki te Kingi kia mau tonu i Te Maori tona ake reo, ana
mahi atahua, ana waiata, ana whakairo, kia heke iho hoki
ki ana tamariki.
Tera ia e whakaatu atu i te nui o tenei manaaki i a raua
ko tona wahine, me tana whakaatu i te piri pono o te Iwi
Maori.
I whakamarama hoki ia e kore rawa to ratou mana ara
Te Tiriti o Waitangi e takahia i te mea e mau nei te Mana
o Ingarangi.
Kei te nui ona mihi mo te taonga whenua i tapaetia nei
e nga kaumatua o Te Arawa ki Te Karauna. He taonga, he
mara nui rawa hoki te whenua i hoatu e T Arawa hei tura-
nga kura, i tu ai Te Rotorua High School. E rite tonu ana
|
|
6 2118 |
▲back to top |
2118 TE TOA TAKITINI Akuhata I, 1930
hoki te teitei o to raua whakamiharo, whakamihi ki Te Iwi
Maori, pera me to Te Kawana-Tianara kua hoki tata atu nei,
ara o Ta me Reira Whekihana, mo te kaha me te rongo toa
i nga wa i whawhai atu ai te pakeha ki te maori, i nga ra
kua huri ki muri, otira i runga i te manaakitanga me te ara-
hitanga a Te Atua, kua noho tahi enei iwi e rua i roto i te
rangimarie me te pai.
He iwi humarire te Maori, he makoha, he aroha ki te
pai, a kei te awhina tahi nga iwi e rua i nga tikanga e tupu
pai ai Te Emepaea.
I mea ia "Kia kaha ki te whakatupu ake i a koutou tamariki
e tupu ake nei i roto i tenei whenua atahua, kia mahara tonu
ki te ahua o ratou tupuna, kia mau ki te karauna o Inga-
rangi, kia pera ano te whakahaere rangatira me ratou ma,
kia tupu ake he Iwi Rangatira mo Aotearoa, a, kia tupu kaha
ai hoki Te Mana Nui o nga Iwi i raro i Te Maru o Te Eme-
paea, i raro i te whakahaere ture a Ingarangi.
TE INGOA NEI AOTEAROA
E taea ana e au te whakamarama toku mohiotanga ki tenei
ingoa. E hoa ma: aua tatou e tawai, e mea he kuare etahi.
Ko nga korero ano ena i akona e ona kaumatua. E pai ana
ahau me korero tatou i runga i te rangimarie. E tono ana
ahau, tukua mai a koutou whakapapa.
E hoa Wi-Repa, mehemea ko to korero tenei mo te waka
o Turi mo Aotea: i mahue atu i a Tainui, i a te Arawa, i a
Matatua. E hoa, ko tenei waka ko Aotea, ehara i toku waka
e korero nei au. E marama ana taku korero hei raupatu
mau.
Ko Turi, kei nga ra o Kupe. Ko Toroa, ko Hoturoa e
mohio ana ahau ki to raua heke iho i a Kupe raua ko Turi.
I nga ra i a Hoturoa ma. kua mate noa atu a Turi. Ahakoa.
me rapu ona wheua, kua oneone noa atu. Ko te mea tika
tukua mai e koe te whakapapa o Turi, nona nei tenei waka
a Aotea.
E whakaatu ana koe i te korero a Percy Smith mo Kupe
Ka hoki ra a Kupe, ka tomo te waka ki Hokianga. Ka poro-
poroaki ra a Kupe: 'Hei konei ra e te wai marama e kore
ano au e hoki \_\_\_\_\_ mai", ka tohia te ingoa nei ko Ho-
kianga.
Ko te hokinga o Kupe, tae atu, ka korero ki a Turi mo
te Motu nei. Ka haere mai a Turi. runga i nga tohutohu a
Kupe. E hoa Wi-Repa kia tae mai a koutou whakapapa, ka
mohiotia te tika o a koutou korero.
Ko nga waka i muri i a Turi, ko Ngatokimatawhaorua
raua ko Mamari. Ko te kapene o Mamari ko Ruanui. Ko
te kapene o Ngatokimatawhaorua ko Kupe. Engari na te
mokopuna na Nukutawhiti i mau mai; kei Hokinga nei e
|
|
7 2119 |
▲back to top |
Akuhata 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2119
takoto ana. Koia enei nga waka tapu o Nga-Puhi. Taihoa
ahau e whakamarama i te tikanga o enei waka.
Etita ma: e inoi atu ana kia tuhia atu ano oku tupuna.
i mahue i te kai-tuhi i te Toa No. 103. Ko te wahi i mahue.
i waenganui i a Wawai kia Tukitenganahau.
Kua whakatikaia to whakapapa, ina e rapa nei.
Nga Etita
Ko Noa
Ko Hema
Ko Tawhaki
Ko Wahieroa
Ko Ratanui
Ko Tawhakawararo
Ko Whakataupotiki
Ko Ngaremoana
Ko Rakataura
Ko Rarotimu
Ko Rarutake
Ko Poutu
Ko Pouhaere
Ko Powhakataka
Ko Poaniwaniwa
Ko Maheeaatu
Ko Maheaawa
Ko Takahuriwhenua
Ko Murirangawhenua
Ko Taranga =Kauarowahine
I
Maui-Mua Maui-Roto Maui Tikitiki Maui Potiki
Whetuatea Wharuakura
Tokotuatea Uhenga
Maramaatea Poutaua me Motuarika
Toto Whitirangimomoa Rongo-
I whenua )
Kupe ~ Kuramarotini Rongorongo — Turi Kupe Turi
Hina Uenuku
Hinemataea Kauaekarangaranga
Hinenuitepo Mahaae — Hinenuitepo
Hinakaitangata Hinekaitangata
Tamanuiotera
Tiki
Pipii Wawenga
Wawai Hakumanu
Haereorowaru Taiwawe
"Ngaruerue-i-te-whenua Tuputu
Tuputupuwhenua Papa
Tukaika Ruanui II
Tukirenganahau Tarauaua
Maninikura Tauatereanga
Tangitekura Tutangiora
Tokaakuku Teina
Honoterangi Waiho
Ruanui I Rangi
Maihi Te Huhu
Wairama Maihi Te Huhu (Te kai-tuhi)
|
|
8 2120 |
▲back to top |
2120 TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
NGATI-POROU O NGA RA KA HURI
Wahi iii
Na R. T. K.
He tika te mau o Ngati-Porou ki te nuinga o ratou whenua.
te korenga i pau i te pakeha te hoko, i te matara o to ratou
na takiwa i nga huarahi papatau o te pakeha. 1 matakitaki
tonu mai te pakeha i te moana i runga i tana kaipuke ki nga
pari poupou o te Whetumatarau, o Whakarara-nui, o te Kau-
tuku, o Tawhiti, ka anuanu, ka maro te ngongo-hau o tana
kaipuke ki nga wahapu ataahua i Waitemata, i Korora-reka,
i Ahuriri, i Whanganui-a-Tara i Akaroa, ka mahue te taha
kikino a Ngati-Porou kia tu noa ana. I tukuna e nga kauma-
tua ko nga whenua o roto mo te hoko, ko nga whenua ki waho
i puritia. Tae mai ki tenei ra kei te mau Apirana Ngata
ki ienei oha a nga kaumatua: te pupuri i nga whenua o waho,
i nga whenua papai mo te Maori. Ko etahi whenua i rihiitia
ki te pakeha kua hokona e ia kia hoki mai ano ki te Maori.
I runga i nga kupu mo te pupuri i te whenua, ka totoko
tonu ake te ingoa o Te Mokena Kohere, ano he manawa-whe-
nua e pupu tonu ake ana, e kore e taea te puru. He aha oti
kia purua me he mea he korero tika? He korero whanui enei
korero, i tatakitia ki nga nohoanga tangata, ki roto ki nga
kooti whenua. Kahore rawa a Te Mokena i tu ki te aroaro
o te kooti whenua; kahore ia i pai ki te hoko whenua; kahore
ia i pai ki te ruuri ki te kooti; he huarahi hoki enei no te
hoko. Ki te korero a Te Harawira Huriwai, i te huui i tu
ki Wharekahika i tonoa ai a Kanara Poata raua ko Rapata
Wahawaha kia hokona te whenua ka whai kupu a Te Mokena
ki a Wi Wanoa raua ko Te Matauru kia mau ki te whenua
"hei takarotanga mo koutou me a koutou uri i muri i a kou-
tou. " (N. C. L., Puka, 39. p. 15) Ina ra e takaro nei, e ahuwhe-
nua nei a Ngati-Porou i enei ra. I te whakaarahanga o te
whare kooti tuatahi ki te rohe o Ngati-Porou ara ki Wai-o-
Matatini ka kiia e Te Mokena kia tumataria ki te ahi, ko
tana tikanga hoki he here katoa i nga whenua o Ngati-Porou
—nga whenua i whakaorangia ra e ia i te muru a te Kawana-
tanga. 1 ki a Paratene Ngata no te mataratanga o taua here
ki te Tonga o te awa o Waiapu ka herea e Te Mokena ko te
taha ki te raki, a ko te whenua whakamutunga a te pakeha
he pou ruuri ki Puke-kiore ka turakina e te mokopuna a
Te Mokena. e Te Kahaki ratou ko etahi atu i runga ano i te
kupu a taua kaumatua. Ko te hara tenei i mau ai te hunga
nei ki te herehere. Ko tetahi ora tenei o Ngati-Porou he
herenga no nga whenua ka roa te kootitanga, ka roa hoki
te hoko me te riihi ki te pakeha.
E tika pea tenei kupu: Ko te take nui i mau ai nga
whenua o Ngati-Porou na te koha tangata. Ahakoa nui noa
te whenua, momona ranei, ki te he te iwi no ratou nga whenua
|
|
9 2121 |
▲back to top |
Akuhata 1. 1930 TE TOA TAKITINI\_\_ 2121
ki te mangere ki te kuware, ki te puhoi, ki te maumau taonga
ki te kore awhina, ka mate te whenua, ka riro i te pakeha.
Ko te tu o te tangata o Ngati-Porou. he ngaio he pakari. Kaore
• > Ngati-Porou tangata tetere. I penei ai te whakatupu o te
tangata na te taikaha o te ahua o te whenua: ma te kori
ratou ko tana whanau ki te kai ki te pueru, i tino tika mo
Ngati-Porou te kupu ma te heke o te kakawa i te mata ka
kite ai te tangata i te kai. Ko te whenua o te Kotimana he
tino titohea na konei i kaha ai tera iwi ki te mahi, i tohunga
ai ki te penapena te taonga. Kei te mau tonu te hihiko, te
mataara o Ngati-Porou inaianei, a ko etahi o nga taitamariki
tonu, ma te kakama, ma te mamahi, ka whiwhi ai te tangata
kei te mau tonu te matakana. 1 te karanga o te riri he nui
te ope o Ngati-Porou, a tokorua ona apiha e tiraha mai ra i
te whenua: ko Rewheteneti Henare Kohere, mokopuna a
Te Mokena Kohere raua ko tona iramutu ko Kapene Pekama
Kaa. He iwi piri-pono Ngati-Porou engari mei puta te hia-
hia muru o te Kawanatanga, e rite ano tenei iwi ki Taranaki
ki Waikato.
Ko tetahi lake ano i piki ai. i kaha ai a Ngati-Porou na
te ngakau nuui ki tenei taonga nui a te pakeha ki te matau-
ranga. Ko nga iwi nunui katoa o te ao. ko nga iwi kaha.
he iwi matau. Kaore he painga o te poauau ahakoa pakari
te tinana.
I nga tau i a au i Te Aute nui noa ake nga tamariki o
Ngati-Porou i te kareti i o Heretaunga ahakoa kei Heretaunga
tonu a Te Aute. 1 era ra i te kino. i te pakeke o nga huarahi.
me mahi nui to Ngati-Porou tamaiti ka tae ki Te Aute. Ma
te hoiho i Waiapu ki Turanga, ma te tima atu i reira ki Nepia.
Ha te kaipuke heera ranei ki Turanga. 1 ki Apirana Ngata
i to ratou na haerenga ki te Aute tata pau te rua-wiki ka tae
ratou. I enei ra he tamariki o Ngati-Porou kei nga kareti
nunui o Niu Tireni ara kei te university, kei nga kareti ahu-
whenua i Hawkesbury (Ahitereira) i Lincoln. Kua tu ona
tamariki hei roia, hei takuta, hei kai-whakaako kura, hei
kai-ununiho, hei Tiei Pi. hei kaunihera kauti, hei menetia
kamupene hokohoko hei hekeretari hei ripoata nupepa pa-
keha, he tokomaha he kai-whakamaori, tokotoru o ona mi-
nita kua puta i te turanga tuawha, he neehi, he tokomaha
kei nga tari, he kai-tangotango mihini, he tohunga tirotiro
kirimi he menetia teihana hipi, he kai-hokohoko toa. he
parakimete, he tui-tera. he kamura. Ko etahi o nga tama-
riki i tae ki te kareti ako mahi i Ahitere ira kua whiwhi ki
nga tohu H. D. A.. H. D. D.. mo nga tikanga e pa ana ki te ahu-
whenua; kua whiwhi etahi ki te LL. B., he tohu roia: ko Api-
rana Ngata raua ko Waipaina te Awarau kua whiwhi ki te
tohu M. A. Heoi ano nga Maori kua whiwhi ki tenei tohu nui
o te matauranga. Mea ake nei pea ka whiwhi Apirana Ngata
|
|
10 2122 |
▲back to top |
2122 TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
ki te tohu Litt. D.; e kiia ai ia he "'Doctor" ara he tohunga
matauranga.
He iwi tino whakaaro nui Ngati-Porou ki tenei taonga
ki te matauranga. Ko te hiahia o ia tangata o ia wahine kia
tae tana tamaiti ki te kareti. I titiro whakamua ki nga tau
maha nga kaumatua nga rangatira o Ngati-Porou, ki nga tau
e pipiri ai. e taututetute ai te Maori me te pakeha—ki nga
rau tau i kiia ra e Tamahau Mahupuku no nga tamariki. Kua
rupeke atu ratou ki te po engari ko te whakatutukitanga o
a ratou wawata ienei ra kei te purerorero ake.
Kapiti tonu nga rohe o Ngati-Porou i te kura. E toru
nga whare nunui o nga kainga o Ngati-Porou: he whare
runanga, he whare karakia, he whare-kura. Kei Wai-o-Ma-
tatini kua apititia atu he hooro. Apopo pea ka waihotia
hei tauwira ma etahi atu marae. Inahoki i te rohe whaiti
ake o Ngati-Porou ara i te riu o Waiapu, mai i te ngutu-awa
ki Pauaoruku. e toru nga kura nunui: ko Rangitukia, ko
Tikitiki, ko Wai-o-Matatini. Kaore i toru maero te matara
o enei kura: o Rangitukia i Tikitiki i Wai-o-Matatini. E
whakaturia ana e te Kawanatanga he kareti ki waenganui
o Tikitiki o Rangitukia: iia Neho Kopuka I tuku te whenua.
e 20 nga eka. E 130 nga tamariki o Rangitukia. e 160 o
Tikitiki, e 80 o Wai-o-Matatini.
Ko te kura tuatahi o Ngati-Porou i tu ki Te Hatepe.
otira i te tutu o nga tamariki ka wehi te kai-whakaako, ka
tutakina te kura. I tikina mai te mahita e Rapata Wahawaha.
mauria ana ki Wai-o-Matatini. Ko te whare tuatahi o te
kura ko te whare-kooti. I puta mai i tenei kura a Te Wata-
rawi Paipa raua ko Te Warihi Puha. T tu enei tangata hei
kai-whakaaka mo te Aute engari tokorua kua mate katoa.
i mate tonu ki Te Aute. E ahei pea au te ki ko Te Watarawi
raua ko Te Warihi nga mataika o Ngati-Porou ki Te Aute.
Ko Wai-o-Matatini te kura nana i popo Apirana Ngata me
te tokomaha noaiho. I haere paku tonu Apirana ki Te Aute
i nga ra i a Te Watarawi Paipa. A. kaore noa pea he he o
taku whakahua e ono nga marama i kura ai te kai-tuhi ki
Wai-o-Matatini i ako ia i tana Ei. Pi. Hi. ki konei, i whawha
tuatahi oi ia ki te matau-ranga o te pakeha.
|
|
11 2123 |
▲back to top |
Akuhata 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2123
NGA RETA TUKU MAI
Kia marama ano kaore te Toa Takitini o whai waahi
ki nga whiu kupu taumaha a te hunga tuku Reta mai.
—Nga Etita
Ki te Toa. tena koe. Tukua atu enei korero ruarua nei
hei titiro iho ma etahi. (1) E mihi ana au ki a Paraire To-
moana mo tona maia ki te tu i roto o nga mano i Ratana Pa.
Ae. he tino pakanga taana ki te mangai o te atua o te tangata.
Kia ora koe. e hoa Tomoana, mo te tika o au korero, me to
kaha ki te tautoko i te iwi kaore i haina Pitihana.
(2) He whakahoki naaku i nga patai a Kapua Rangataua
mo aku korero e mau nei i te Toa No. 102. wharangi 1998. E
toru aku kaupapa korero — (a) Te Ikaroa a Maui. — (b)
Tokarau, — (c) Awatearoa. Ko enei ingoa na oku matua
ake i korero ki a au. na Wi Kaipo raua ko Hepuruna Kaipo.
Enei kaumatua i kite ngatahi ahau. Na raua aku korero. Ina
koa, ka kiia nei e Rangataua: he korero hurirapa. Hei raro
noa nei tenei whakapapa timata ai: —
More-te-Korohunga — — Te Awa
Kohinei — = Te Ikanui ='— Tihe
Awarua =|= Mai Tupuni ==|— Kura
Mohutu =l= Kaipo
W. me H. Kaipo
Akuanei pea a te Kapua ka ki he tatai whakawiri ke tenei
kaore ia i rongo. Ina hoki, aku korero: he korero tauhou
rawa: he korero whakawiri rawa. E hoa Kapua, na nga
Kaipo o te whakapapa e rapa na aku korero kua mau na ki
te Toa. Kaati e ki ana a Pirato. "Ko taku i tuhituhi ai. kua
tuhituhia. "
Ina ano tetahi o nga korero a nga kaumatua nei, I mea
raua ko te Ika a Maui: e rua nga kanohi. He kanohi Waitai
tetahi kei Poneke, he kanohi waimaori tetahi kei Wairarapa.
Ki te he ahau mo enei korero, e pai ana: i he ahau mo nga
korero a oku kaumatua tonu: na o raua waha tonu nei i ko-
rero ki au: ehara i te mea tiki ki Wharekura. Engari, e ki
ana ahau, mehemea kei te aroaro o te Kooti a tatou korero
e whiriwhiri ana: e takoto pai ana taku keehi.
E, Kapu, kia ora ra. Nau hoki i uwi, na reira ka maha
nga korero. E mea ana koe: kaore au e kite i te Waiata, i te
pepeha, i te karakia maori e whakahua ana -- Awatearoa.
Katahi ano hoki au ka rongo ki a koe. ma te pepeha rawa.
ma te waiata: katahi ka inana ai nga korero katoa a te tangata.
Kaore he pepeha, he waiata mo te Tiriti o Waitangi. I mana
ai, he mea haina. No reira, na Turi taana: naku, taku—Awa-
tearoa. Kaati, ko te "roa" anake pea kaore e kitea, engari te
Awatea. Hurahia a Kenehi 1: 5 14: 16- 18. He kupu Maori
: me timata i enei kupu: — "E tutehua ana koa te moe a te
kuia i te po. Po, po. koi rarua ai! Ka he te manawa i te
|
|
12 2124 |
▲back to top |
2124- TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
ao; e papakitu ana te tai ki te reinga. Kao, kao, ka awatea!"
Ki nga rongo: e tutehua ana te kuia nei ki ana mahi o tetahi
ake ra, ara, kia wawe te awatea. Penei hoki te ngakau o
Turi: i tutehua, i tatari, i tumanako kia awe ia te tae mai
ki te Whenua Whakaari—Awatearoa. Ko te ingoa tuarua
tenei o tenei Motu. Kaati tena.
E mohio katoa ana nga iwi o te Motu nei, he waka a Ao-
tea. Kaore i Aotearoa. E mea ana o whakamarama: aotea
he ngakau pai no te tangata. I aotearoa ai. na te roa e heke
iho ana te ngakau pai nei i nga whakatipuranga tae mai nei
ki naianei. Katahi hoki te whakamarama parori ke.
Titiro iho ana ki nga korero a Paraire Tomoana i te Toa
No. 100, wharangi 1935—1944. E korero ana ia i te aha?: i
te ngakau aotearoa ranei o nga iwi. Ki au nei, i te ngakau
kino, kuare, pohehe.
Kei Taranaki na tenei pa a Pahoka. I haere mai nga
iwi o Taupo, me nga taura hei herehere tangata, me nga ipu.
No te wa tonu o te whakapono nei tenei korero, kei te mohio
koe. Ka tae mai te taua, ka awhitia te pa. Ko te pa kei te
karakia. Ko Matakatea te tohunga karakia. Ka korerotia
kia Matakatea: kua whakaekena te pa. Ka ki a Matakatea:
"Kei te pai; ma Ihowa te riri whakamutunga. Ka ki nei a
Matakatea me unu ia me tona iwi ki waho. Ka tawhiti rawa,
ka hokia mai e Matakatea ratou ko tona iwi. E korerotia
ana, tata kore te morehu o tena taua. He ngakau aotearoa
ranei tenei mahi ki tera iwi ki au nei. he kino. Kei te mo-
hio taua e hoa e Kapu, he Motu ngau tangata tenei. No te wa
rawa i nga Mihingare nei. katahi ano ka eke ki to kupu ki te
"ngakau aotea. " Ara. ka tika ai te ki: no naia tata ake nei
i tapa ai te ingoa o te Motu nei kia Aotea Waka. Ehara i nga
tipuna mai. i
I te Toa No. 96, wharangi 1037 e mea ana koe: no te
taenga mai o nga waka ki tenei motu, ka tohia te ingoa (Ao-
tearoa) e nga kaumatua. I tetahi atu e ki ana koe: na
Kuramarotini i hua atu i konei ki te ingoa o tona waka kia
Aotearoa kei Hawaiki ra ano. Kei hea ra te tuturutanga o
enei korero? Nawai ra i hua Aotearoa ki tenei Motu?
Ko nga waka katoa i huaina mai nga ingoa ki Hawaiki.
Kaore rawa tetahi i tapa ki te Motu nei. No reira, kaore au
e kite ana i tetahi take nui. i tika ai kia huaina te Motu nei
ki a Aotea Waka. Kaore.
Kei Aotea Waka ahau. Kei te whakapapa a Wairama
Maihi Te Huhu kua puta nei i te Toa. Ko Tuwhenuaroa te
taina o Tarauaua. Ka heke au i a Tuwhenuaroa. Kia ora.
H. W. Kaipo. Te Kao.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
13 2125 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2125
Ki nga Etita: e hoa ma. kia ora mai ano. Tenei te hanga.
te aroha ki nga aitua o te Motu. Kia ora mo enei ahuatanga.
Kia nui hoki nga ora ki te Pihopa o Aotearoa e whawhai
mai nei ki tona mate. Tenei te tumanako nei, kia tino piki
rawa te ora ki to tatou Pihopa. Ma Ihowa ra ia e tiaki "i
tona haerenga atu, i tona haerenga mai" Amine.
Wi-Repa: tena koe. He pai ke to ki penei mai. kaore
koe e whakaae ki taku. Me mutu i reira. Kaua e hanga
korero ke atu. Noreira, i runga i te nui o au kupu taikaha:
e tono ana ano koe kia korero au. Engari ra. ahakoa korero
au i te mea tika; e kore koutou e whakaae. Kaore hoki
au e mutu ki taku.
Mo te kupu mo te Rangihiroa. He aha ia? Koiana te
mohio, kia haere ki te kihi mohiotanga i runga i nga iwi ke?
a. mana au e whakahe, ma taku mokopuna nei? Kaati tena.
Ko ehea korero a nga kaumatua, ko ehea e hara i nga
kaumatua? Ko au korero, he mea tiki e koe he mea kimi
i nga korero Pakeha. Ko aku. he kawenata i toua ki te nga-
kau o nga tupuna, matua, tae mai ki a matou i tenei ra. Ina.
e mohio nei matou ko Aotea te waka tuatahi mai ki tenei
Motu. Ko Tainui te tuarua. No muri katoa atu era atu waka.
Kei au ano nga whakamarama. No reira, ko Aotea te waka.
na Kuramarotini i tapa ki tenei Motu. I tangohia mai i te
Ika-roa a Maui, koia ka Aotearoa. Na te ariki o te waka i
tapa, na te tamahine a Toto. Ehara i tetahi atu tangata ke
i tapa. Kaati tena.
Kua oti te whakamarama e au, i te Pepa o te Pepuere o
te tau nei: no te wa i tae mai ai a Kupe raua ko taana wahine
ki tenei Motu, ka tohia te ingoa nei e Kuramarotini ki tenei
Motu. No muri mai ko nga waka. Kia aata marama ai koe
e Wi-Repa, ka kore he korero, he pai ke te noho puku. Te-
tahi he pai ke te tohupatai mai kia mohio ai ki tona tikanga.
Tetahi, ko a koutou whakapapa, kaore he mea tika: he katoa.
Kaati tena.
Tuhitaare Heemi: kia ora koe. Kua whakahengia e an
o korero mo te tohinga o te ingoa nei. Ka tohe tonu koe.
Kaua e whakahua noaiho i nga uri tuturu a Maui. Kei wha-
kahua noaiho koe e he ana tau whakapapa. Penei i taku
e kite iho nei i to whakapapa. No te Karaipiture ke to
whakapapa. Ko Rameka. ko Noa. ko Hema no te Karaipiture
—no mua ke i te Waipuke. Ko te Hema naana nei a Tawhi-
ki. no muru ke i te Waipuke. Ko tau Hema kei mua ke. Ka
he katoa atu ai au whakapapa katoa i tenei.
Kotahi tonu te tangata i ahua tika taana whakaheke iho
i a Rangi, no Whaitiri-matakataka. Ka he tona whakamoe, i
puta ai a Hema. Engari ake tenei, a Paora Rangiaho. He
|
|
14 2126 |
▲back to top |
2126 TE TOA TAKITINI Akuhata 1. 1930
taha iti hoki kua tika. E hoa ma: kaore he huarahi i te ngaro
o nga waka katoa e takoto nei.
Kapua Rangataua Kepa
Purangi.
Ki nga Etita o Te Toa-Takitini— E hoa ma tena korua,
nga kai tuku korero hei matakitaki iho ma te iti raua ko
te rahi kei runga i enei Moutere e toru ara i Aotearoa, Te
Waipounamu whiti atu ki Whare Kauri.
Tenei kua kite iho ahau i nga kupu korero a taku hoa
a R. T. K, he whakaputanga nana i ona mamaoa, i taangia nei
e korua ki roto i ''Te Toa-Takitini" o te 1 o nga ra o Mei
1930. No reira ahau, ka tono atu ki a korua, kia tukua atu
aku whakautu i nga kupu a R. T. K., kia kite iho ai hoki ia
i aku nei whakautu mo ana kupu.
TUATAHI. "E hoa e R. T. K., kei te mihi ahau kia koe
mo nga kupu i tukua nei e koe ki roto i Te Toa, kia haere
i runga i tenei Motu. Otira, te waahi tuatahi e ki ana koe.
kei te ora tonu Te Tiriti o Waitangi, a he maumau pukapuku,
mangumangu, a taima hoki nga Pitihana i haere nei i runga
i Te Motu. E taku hoa, mehemea he Tauiwi koe. kei te tau-
toko ahau i to kupu e ki nei kei te ora ano Te Tiriti, otira
mehema he Maori koe, maaku e ki, he porangi, he wairangi
tenei korero nau, a he wairangi hoki koe. E ki ana ahau.
kua mate Te Tiriti o Waitangi. E hoa mehema kei te ora
ano Te Tiriti, he aha te take kia hamenetia ahau, mo aku
Tio, mo aku Ika, mo nga Kereru, me nga kirikiri o nga awa,
i homai nei te mana o aku kai ake, i raro i Te Tiriti o Wai-
tangi, a he aha te take ka hamenetia ahau, mo aku ake kai?
TUARUA. E ki ana koe, ma te mahi whenua anake te
ora mo te Iwi Maori. Kia ora koe mo tenei kupu. E hoa
heoi ano taku he powhiri atu i a koe, kia haere mai koe ki
konei, whakaako ai i ahau ki te mahi ahu whenua, akuanei
e taku hoa, heoi ano tau he korero, otira ko to whawha ki
nga mahi whenua, kahore ano. Noreira e hoa, mehemea
he korero kau tenei nau. kahore ano i whawha ki nga mahi,
maaku atu he porangi, he pohehe tenei korero.
TUATORU. E ki ana ano koe. heoi ano te mahi a Ra-
tana, he whakatu i a ia hei Kingi mo te Motu. E hoa ka-
tahi te korero porangi, pohehe hoki ko tenei. Ae, e hoa me-
hemea e tu ana ko ahau hei kiingi mo te Motu, ka hopukia
e ahau nga tangata whakatoi, pena i a koe. ki te whare here-
here, kia utua mai ra ano te patene whakamutunga, hei reira
tuku mai ai. ki Ratana Pa, ki Ratana Station, ki Ratana Farm,
ki Ratana Post Office, a ki Ratana Money Order Office, a ki
a WIREMU RATANA.
TUAWHA. E ki ana koe. kei te pau nga Moni a nga ta-
ngata i te haerenga mai ki konei, a kei te pau hoki i oku
haerenga ki te Ao, me Amerika, a i aku haerenga ano hoki
|
|
15 2127 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2127
i runga i tenei Motu. E R. T. K, mehemea he moni au, a
tetahi atu ranei, kua pau i ahau, haria mai nga rihiiti o aua
moni, kia kite iho ahau. Otira maaku e ki atu kia koe, ka-
hore rawa he Moni a te tangata i ahau, a i pau ranei i ahau
a i pau ranei i aku haere. Noreira ahau, ka tino mohio, ko
koe te tangata kei raro i tenei rarangi na, "He porangi, he
pohehe, he wairangi, a he tino Kuare Rawa. "
Na T. W. Ratana,
Whare Marama,
Ratana Pa,
Hune 5th, 1930
TE HUI RATANA KI TE HAROTO
I W. H. Nikera)
No Hune te 22 o nga ra 1930 ka hui nga morehu Ratana
ki te Haroto mo nga lake e rua (, 1) Te Kawanga o Te Whare
Manuhiri (2) Hurahanga Kohatu.
Nga iwi i hui mai. Te Wairoa. Mohaka. Wairarapa. Te
Arawa. Te Manuhiri-tu-a-rangi ko W. T. Ratana me tona ropu
morehu mai o Te Tai-hauauru.
Kanui nga manaaki a te marae i nga manuhiri.
Ka tae ki te haora hei whakapuaretanga i te Whare.
ka panuitia te pohiri me nga kupu mihi a nga morehu o te
marae, koia enei:
Te Mangai,
Tena koe! tena koe! tena koe!
Tena koe te aka—tupuni o enei kupu e toru—Te Tuma-
nako. Te Whakapono. Te Aroha. O enei ia e toru ko Te
Aroha te mea tino nui rawa atu.
Haere mai i runga i te aroha ki te Iwi Morehu, kua pai
heretia nei e koe ki raro i te maru o Te Haahi Ratana, i
runga ano ra i nga kupu i kiia ra-—'Ko Ahau Te Arepa, me
Te Omeka: te timatanga me te whakamutunga.
I te mea kua tatu mai nei koe. haere mai! haere mai!
haere mai! Tena koe e whakawaha nei i te ture wairua me
te ture tangata.
Otira kua paenga, kua whaiti i a koe te ture wairua: e
tu mai ra te Temepara o Te Iwi Morehu.
I te mihi, kei te mihi. a. mihi ake nei enei morehu mo
tera maramatanga.
Mo te taha ki te ture tangata; ina te Tiriti o Waitangi i
kiia ai i nga ra kua huri ki muri kua pirau. Kaati no nga ra
rawa i a Piri Wiri Tua ka mohiotia, a. ka rongo te turi, ka
kite te kaapo—'E kei te ora tonu ia.
Tena korua ko te Whaea: ta korua whanau, tae atu ki te
ropu morehu.
|
|
16 2128 |
▲back to top |
2128 TE TOA TAKITINI \_ Akuhata 1, 1930
Tena koe na ana nei i taki iho te ha o Te Runga Rawa
ki runga i tenei maramatanga i tiaho ai ki nga topito e wha
o Te Ao.
Haere mai i runga i enei ingoa e toru i runga i te pohiri
a enei morehu.
Kei a koe nga kupu a Te Mangai, te reo hoki o Piri
Wiri Tua hei poito whakataanga manawa mo Te Iwi Morehu
i tenei ra.
Haere mai! Haere mai!! Haere mai!!
No muri tata iho, ka whakapuaretia Te Whare e W. T.
Ratana. Ko te inoi, ko nga himene, tuatahi na Te Koea o
Ratana, tuarua na Te Koea o Moteo, ka reka nga waiata.
Ka iriiritia te ingoa o te Whare ko Piri Wiri Tua, a he mea
whakahonore rawa te tapanga i tenei ingoa ki to ratou Whare
notemea e ki ana a Ngati Hineuru he tangata nui rawa no ona
tenei ingoa, a kei te whaka moemiti rawa ratou mo tenei
honore.
1 muri i tenei ko te hurahanga kohatu. I tapaetia tenei
e Kaiana ma nga Apotoro ara ma Taketake Tipene raua ko
Pera Hohepa.
TE HAKARI NGA MAHI
Te kaihaukai, i wania ki nga rau kawakawa, ki nga rau
tawhiri, nga taonga o Te Wao-nui-a-Tane.
He rau kawakawa ra ata parea ake
He rau tawhiri., whiria mai roto e au.
He rau ruanuku ra kei manukanuka.
He rau ake, rau tangi kei roto nei e au.
He rau tutu e Piri tuturu taua
Tupunitia ki te aka-tauroa e au.
Horahia ana e Ngati Hineuru i te ra e whiti ana tena mea
a te kai.
Te kai whakapeke o te ngahere, te huahua, te manu, te
aruhe, te pikopiko tae atu ki te pepe kimoa iho ana e Tama-
nui-te-ra.
Te ika. te mataitai, nga taniwha o Tangitu, pae ana i te
akauroa.
"'Ka whakairi ki te tvhakarua koia!!!"
Ahakoa i kinitia mai i roto i nga tauaraitanga a te ture
tangata, otira i tenei ra, ano tona rite he whakaaranga no o
koutou tupuna no o koutou maatua i te po, e iri nei i te ngutu
o te tangai a te koha a ratou ma i mahue ake nei i roto i Te
Tiriti o Waitangi, i rahuitia ai, ata wehe marika, nga mana.
nga rangatira, ki nga tahere, ki nga parumoana. ara ki te
'HINU ki te 'MATAITAI' e korerotia ra i roto i te whaka-
tauki a to koutou tupuna a Tataramoa he whakautu ki te
|
|
17 2129 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ \_ 2129
patai a Te Whatuiapiti mo te kai ma tona wahine: — Ko Mau-
ngahaaruru ki uta! ko Tangitu ki te moana!.
Kai ana te iti. Kai ana te rahi. Ano tona ahua, he kai
whakapeke na te hakoro, na te hakui, ma Rangi-a-ku. Mehe-
mea nei i penapenatia mai i a ratou ra ano. i roto i nga pata-
ka whakatapu, kia tae ai ki te aroaro o te manuhiri-tu-a-
rangi i matohutia e Rikirangi ma, i ma-rototia mai nei i nga
reo wehiwehi o te po: — "Meake te ra, tu ana he Manuhiri-
tu-a-rangi ki o koutou aroaro!"
I roto i tenei ra, kua eke mai ki to koutou marae e Ngati
Hineuru, te tinana, te wairua me te kupu e kiia ra —
"Ko Ahau Te Arepa me Te Omeka! Te Timatanga me
Te Whakamutunga. "
Ka paenga enei mahi, katahi ka whakamarama a Ratana
kei te whakatakotoria nga take i whakahaeretia ra nga haina-
tanga pitihana mo Te Tiriti o Waitangi ki roto i tenei turanga
Paremata.
Na te patai "Tena mehemea ki te kore e whakaaetia mai,
ka pehea? Katahi a Ratana ka patai 'E hoa e Mohi (Te Ako-
nga ! pehea te kupu?
Ka whakautua e Te Akonga i te reo pakeha 'Geneeva!
(Hiehie boy) ka hoki te patai.
Katahi ka uia e tetahi atu 'Tena mehemea ki te kore e
whakaaetia mai i reira, ka pehea? Te whakautu a Ratana'
Kei a taua tena.
Koia tenei tetahi o nga taonga nui i taua hui ara ko te
haka he mea ngeri.
(W. H. N. ) Huihuia! huihuia Ratana o iwi ki raro ki a
koe kia rite, pakia.
.. A ue! Haere atu!
Te Iwi Hoki mai ano.
(W. H. N. ) Aue! Haere atu!
Te Iwi Hoki mai ano.
(W. H. N. ) Ko te "take o te Tiriti
Te Iwi E tu nei!
(W. H. N. ) E tu nei! E tu nei!
Te Iwi E tu nei te tikanga kua takoto ki Te Ao i aue!
Ka mutu nei ra nga kupu korero o tenei o a tatou hui-a-
iwi.
Ahakoa hoki e ra-roto ana te taahu o enei korero, e Te
Toa Takitini, e Te Marohirohi, tapaetia atu ki nga marae
maha, ki te iwi. hei pai. hei kino. i te hanga ka mana i ahau
to reo e karanga nei iia marama iia marama: — E aku Toa
Takitini! whakatangata! Kia Kaha!
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
18 2130 |
▲back to top |
2130. TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
E TE IWI MOREHU E KAU KI UTA
Na Reweti P. Kingi.
Na te Apotoro. Erika Akuhata ahau i whakarongo ki nga
lake e whai ake nei. 1 paahitia enei take katoa hei ture mo
I Morehu e te Komiti o Ratana.
1. Kia kaua rawa te taro a te Morehu e hoatu ki te Rawaho.
Ko taua taro ko tenei: ki te hiahia mai tetahi Rawaho ki te
Naahi o te Morehu kia whakapikitia te ora ki a ia; ahakoa
ko taana tane, whaea, whanaunga ranei, he waho nei, kaua
rawa e whakapikitia atu te ora.
2. Ki te hiahia tetahi kotiro, taane ranei, no te Morehu ki
te marena ki te waho, ma te Morehu e marena. Ki te kore
e whakaae te waho, a. ka riro ma tetahi Haahi ke e marena;
kaore tena marena e tika. Ki te turi te Morehu, ahakoa taane
wahine ranei, a. ka riro ke ma tetahi atu Haahi e marena;
ka akiritia te Morehu e te Komiti o Ratana.
3. Kaua nga Morehu e mahi tahi me nga Rawaho.
4. Ki te tae ki nga hui. ki te tukua e te waho te karakia
ki te Morehu, kaua e hoatu taua taro ki nga waho, ara. ki
te karakia te Morehu me penei ta ratou karakia; Matua, Tama
Wairua Tapu me nga Anahera pono, me te mangai—nga wha-
kakororia, nga whakamoemiti kia koutou aianei, a ake ake
ake. Amine. Na i tenei inoi, kaore te taro i titaria atu ki te
waho.
E ki ana te apotoro nei, tenei ake nga ra ka whakakorea
atu te Paipera. Ko tenei mahi a te Morehu, he whakatiki i
te waho, i nga mea katoa, taha tinana, taha wairua. Me wha-
katiki ra ano. e mohio ai te waho, ae, kei te Morehu te mana,
me te kaha o Ihowa. Waiho atu te waho i kona pohehe ai;
kua tino tata nei te tau iho ai nga manaakitanga ki te Mo-
rehu.
Kaati, e te iwi Morehu! ko ahau e panui atu nei, he tino
apotoro i nga wa ka huri. I taku kitenga, i taku mohiotanga
he tangata teka, hianga, whakawai, whakararu a Ratana, ka
puta ahau ki waho o te mahi a Ratana. No reira e te Iwi
Morehu, ka inoi atu ahau kia koutou katoa kia puta ki waho.
Kanui toku aroha kia koutou. E kau ki uta.
Kaore ano koutou kia kite noa i te pohehe o nga ako-
ranga? He pohehe atu i te mahi Tohunga Maori. He tino
he whakaharahara, ina hoki, e whakakorea ana te Paipera.
Ka raupatu i te Paipera; e raupatu ana hoki i te Atua, ara,
i te Matua. Taina. Wairua Tapu. No te Ha nei hoki o te
Atua nga Karaipiture Tapu.
E te waho, kia kaha ki te inoi mo ou whanaunga mehe-
mea kei roto i enei akoranga pohehe, kia whakaputaia e te
Atua ki waho. Kua taka tenei ki waho o te whakapono.
|
|
19 2131 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2131
Tera ke atu te mahi a Ratana. He moni ke te mutunga
o enei mahi. I au ano i roto o te Hatana, koni atu nga moni
i te £40, 000, kua pau, ara, kua ngaro; kaore i mohiotia i ahu
kihea. Ko te whenua i hokoa mai e te Kotahitanga o te
Morehu i whakawhitia ki a Ratana tonu. Kaore ki te iwi.
Ko te pa o nga Morehu, kei reira nei e tu ana nga whare nu-
nui o nga iwi, kei a Ratana tonu te whenu. a Ki te tikanga
o te Ture ko Ratana e whiwhi ki nga taonga a nga iwi i po-
hehe nei ki ana mahi whakawai. E nga Morehu e kau ki uta.
Mehemea he tangata whakaaro a Ratana kua hurihia e
ia enei mea katoa ki te Kotahitanga o te Morehu, ara kia
whaipainga ano te iwi naana nei nga moni i kohi. Tena
ko tenei, kia kore atu. Koia ahau i mea ai, he moni a muri
atu o te mahi a Ratana. E te iwi e kau ki uta.
Titiro! e te iwi e mauria ana koutou ki waenganui moana,
ka tuku atu ai kia horomia oratia e te Waha o te Parata. Hoi
e te iwi Morehu e tu titiro ki enei mea katoa. E kau ki uta!
NGAURE
Ki nga Etita: E hoa ma tenei etahi korero whakamara-
ma mo te Kainui. Kei te whakamihi ahau ki a Wi-Repa, mo
ana whakaatu mo te matenga o Ngaure. Kei te Pepa o Hune
nei, enei pa e rua, a te Huia a Taumata-Kahawai. Kei te
mohio atu ki nga korero.
He tokomaha nga tangata me nga rangatira i riro iho
i a Nga-Puhi i taua wa. Maku etahi e whakaatu kia mohiotia ai.
Ko tenei tangata ko Ngaure, he toa, he horo hoki ki te
oma. He tangata poto, engari he nui te tinana. Ka kara-
piti ra raua ko tena toa ko Kainui. He toa tetahi, me tetahi.
Ka roa raua e kawe ana, na ka mamau. Kei runga tetahi,
kei raro tetahi. He whawhai roa. No tenei wa tonu, ka
puta mai tetahi o nga tangata a te Kainui; katahi ka peke
mai i muri, ka poua mai taana tao ki a Ngaure puta rawa.
I konei ka peke a Ngaure, me te huri o te tinana, kia whati
ai te tao. Whati atu tena tao. kei a koe te rapa. Ko te patu
a te Kainui, he toki, he patiti, he rakau na te Pakeha.
Me whakahoki atu etahi korero maku ki Omaio. No
kona tetahi tangata rangatira ina ake nei i mate ai. ko Paora
Ngamoki te ingoa. Na te taina, na te tuakana raua. Ko te
ingoa o tenei ko Renata Komene Paora. Kei tenei tangata te
hawhe o te papa-kainga o Omaio. He taina tenei tangata ki
au. Ina te whakapapa: —
|
|
20 2132 |
▲back to top |
2132 TE TOA TAKITINI Akuhata 1, 1930
Ngamotu
Hauangiangi Ko te Tahi
/
Pehiriri Tute — Amomai
/
Wi Kaire Mahia = Tiopira
i
Hohepa Ani Mamu
M. H. Kaire Kanata K. Paora
Ko te Tahi: he tangata toa. I kona ia i nga ope a te
Wera.
Amomai: he wahine rangatira. No aua ope i riro mai ai.
Tiopira: he tangata rangatira no te Whanau-a-Apanui.
No aua wa ano i riro mai ai.
Kaati, kei te whakaae ahau ki nga korero a oku matua
mo te mate o Ngaure. Ki au, kia Nga-Puhi: e kore e tukua
tetahi toa kia pahure i mua i tona aroaro. Kaati, ki a koe,
ka tukua kia ora. Ina toku whakapapa: —
Kaitara
Kohukohu
Ngaure
Kawahe
Ngawati
Takutai
M. H. Kaire (Te kai-tuhi)
Ko tenei tangata ko Ngaure he maha ona uri kei te
Motu katoa nei.
Moteatea H. Kaire
Taiamai 2/7/30
PITOPITO KORERO
Kua puta mai te Pihopa o Aotearoa i te Hohipera o
Rotorua, a kei tona kainga i Heretaunga e whakamanawa
ana. I te mea kaore e tino kaha wehe rawa te mate, ka kore
te Pihopa e ahei ki te whakamana i te tono a te Minita Maori
kia haere raua ki nga Moutere whakataki haere ai i tona mate.
Ki te rongo ake, tena e uhia e te University o Niu Tireni
te D. Litt., ki runga i a Ta Apirana Ngata. He tohu honore
tenei mo tona tohungatanga ki te tuhi i nga korero o nehe, i
nga waiata, i nga pepeha e rapa nei i te Toa me te Wananga.
Kua whakaaria e te Reform Party—Ropu o te Kooti, ko
te Taite Te Tomo, taana mema, hei tango i te turanga o Ta
Maui Pomare.