TE TOA
  TAKITINI
             Registered at the  G. P. O, as  a Newspaper.
Nama  108              HASTINGS        Hepetema  1. 1930
TE HAERE A TE PIHOPA O AOTEAROA KI

            RAROTONGA.
    No  nga ra timatanga o te marama  ka hori nei ka whaka-
aro te Minita mo  nga Mea  Maori  kia tonoa e ia te Pihopa o
Aotearoa  kia haere ki Rarotonga ki te hararei nui ana. i i, na
roa e oke ana i runga i tona mate nui i takoto ai i roto i te
hohipera i Rotorua, i tapatapahia ai e nga takuta matau, he
tikaro i nga pakiaka o te mato e tupu ana i roto i tona tinana.
He  mahinga nui na te matauranga  ka puta mai ia i roto i era
mahinga  a nga takuta, a ka tika nei kia whakata ia i runga i
tana mahi  nui e whakawhaiti  haere nei ia i nga korero., me
nga tikanga hei whakahaere  i Te  Haahi  Maori, me kore o
tupu matomato  i roto i enei ahua whakawhiwhinga i Te Haahi
Maori ki enei ahuatanga hou  kua timatatia nei.
    He  nui tonu hoki  te ruarua o nga  whakaaro, tautoko.
peehi ranei i taua haere hararei, notemea i tupono tonu ki
roto i te wa kua he mai nei to tatou hoa aroha ara a Takuta
Maui  Pomare, i he  mai ra ki Karewhonia waahi hauauru o
-Amerika. Na reira ahakoa te whakaaro whakata  i te Pihopa.
ko te tahi wahanga ia o te iwi i mahara kia noho tonu mai ia
i enei marae, me tona Iwi Maori, kua  areare ake \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_.
me te ngakau ki te whai haere i ana kupu me tona ahuahanga 
katoa, na reira haere rawa ake\_\_\_ tonu te mahara  me te
ngakau kaiponu, maharahara  hoki akuanei ra pehea ai- Kite
atu ai ano ranei e ora mai una. kaore  ranei. I runga i tenei

          Registered at the G. P. O, as a Newspaper.

  Te Toa  Takitini
              Te Utu mo  te Pepa 10/- i te tau,
  Me  penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2134              TE  TOA  TAKITINI   Hepetema  1, 1930
ahua  tonu te ngakau, ko te rongo rawa ka urutomokia  mai
'"Aue! kua tahuri te waka i Te  Pihopa ara a Tahiti. Ko
etahi i korero "Kua mate to koutou pihopa" i runga i te nga-
kau ahua whakatonga. He pai tonu tera ahuatanga ki te nga-
kau  kararehe, engari kei te he ki te ngakau karaitiana.
    He  maha nga  whakaaro i whakapae  i roto tumanako ai
kia waimarie mai taua hunga, ara rawa ia ko te Pihopa Maori
kia hoki  ora mai  ki te maatua-a-iwi. notemea  he  turanga  i
roto i Te Haahi  i mahia nuitia e nga matauranga  mo te nga-
kau  maori o roto i Te Haahi Mihingare.
    Na te mea ano ka u mai ki te wa kaainga koia ka pakaru
te roimata  me  te ngakau  mamaae   mo  tenei oraititanga.
    No  te Paraire nei ka tae mai  Te Pihopa  ki te kaainga.
I taua ra me Te Ratapu i hui nga morehu o Heretaunga, mahue
ake te ahuatanga ki nga Haahi  ko te koiwi tangata tonu e
kume  ana i tena i tena kia huihui mai ki Te Kohupatiki kia
rere rawa te roimata aroha, te ngunguru koa. te ngakau tuku
whakawhetai, whakamoemiti  ki te Runga  Rawa  mo  ana ma
naakitanga i tenei o tatou Kai-arahi ki nga huarahi o Te Wha-
kapono kua eke nei tenei kupu a Te Matua mo Te Iwi Maori,
ka hui nei matou  ki te pohiri mai i to tatou Matua, i to tatou
hoa, i ta koutou pononga e nga marae maha o te motu. Na
matou nga kupu  pohiri, nga roimata aroha, nga manaakitanga
i taua ra otira na tatou katoa e noho mamae   mai na koe  i
tera wahi i tera wahi.
    Ka ea pea  i a matou to tatou ngakau?
    Na  konei ta koutou pepa e whakaatu nei i tenei ra nui.
ra whakamoemiti, mo  Pihopa  Aotearoa.
    Ko ana kupu  nunui i whakatakoto ai kia puta he kupu
whakamoemiti  ki Te Mea  i Te Waahi  Ngaro mo Ana  mana-
akitanga. "
    Koia enei ko  ana whakamarama   i te ahuatanga o taua
aitua: —
    He  nui tonu nga mea  i korero atu kia ia kia kaua  hei
haere kei pera me Pomare, ka hoki pungarehu  mai. Ko  te

Hepetema  1, 1930 TE  TOA  TAKITINI  \_\_\_\_\_\_\_\_\_     2135


kupu  a tona taina i te mea e poroporoaki atu ana kia ia i
te wapu i Poneke  "Kei te mohio ranei koe koia tenei ko te
haerenga whakamutunga   o Tahiti e totohu ai?

    Ka  rere  te tima nei. tino marama    to ratou kite i te kaha
o te wiri o taua  tima. I tae rawa hoki  ia ki te taha titiro
iho ai, kite tonu ia i te kaha o te ngarue o nga taha, me te
awangawanga  i roto i tona ngakau.
    TE TOTOHUTANGA  O TE TAHITI.

    I to matou rerenga atu i Poneke kaore rawa  i maharatia
tera e pa he raruraru ki to matou  tima ki a te Tahiti. Otira
i ahua mataku  tonu etahi o matou ki te kaha o te wiriwiri o
to matou tima. I patai ano ahau ki tetahi o nga apiha: "he
aha i penei  rawa ai te kaha o  te wiriwiri o te tima nei?"
Ka  utua mai ""Na te inaina o te tima i te kore utanga i pena
ai. "

    He  Turei te ra i rere atu ai matau. Ao  ake he  Wenerei
ko te 13 o Akuhata, ao ake he Wenerei  ano. he 13. kia rite
ai ki nga ra o tera taha o te ao. Engari  kei te hokinga mai
kotahi te ra e mahue   ana, ara peke atu i te Wenerei  ki te
Paraire, kaore he Taite kia eke ai ki nga ra o tenei taha o te
ao.

    No  te ata o te Paraire i te 4: 30 rongo matau i te pakaru-
tanga o te maitai pupuri mai i te hoe i te taha katau o te kei.
Pera tonu te kaha o te wiri o te tima ano he ru whenua. I
muri  tata iho kua mate  katoa nga raiti o te tima, a kua tae
hoki nga tuari ki te whakaara i nga pahihi me te tono atu kia
kakahuria o ratou kakaha me nga poito ka piki ai ki te poroa
o runga. I tera akua kore i ata haere te hikoi a te apiha
a te heramana  he oma  kaha tonu nei. ki tana mahi, ki tana
mahi. Te  pakarutanga o te maitai pupuri mai i te hoe I pro-
peller) kaore i tere te whakamutu  i te huri o te mihini o te
tima. Ka  piua haeretia te wahi o  te maitai nei i mau atu ki
te iniana, ka tapahi haere i raro o te kei. Kaore rawa i roa
kua  tae ki te tekau matahi putu te hohonu o te wai i roto i
te engineroom. I uaua rawa  te katinga i nga tatau arai i te
wai kei uru ki te rahinga atu o te tima. He mea ruku ki roto
i te wai i taea ai. I tenei wa kua maaku nga tainamo (dynamo)
ka  kore he hiko mo  nga  raiti, ka kore hoki he hiko mo  te
waea  takiwa  (wireless). 1 tenei wa ko te mahi a nga  hera-
mana  he utuutu i te wai i roto i nga rua takotoranga taonga
 (hold) nama  3. me te nama  4. kei runga tonu ake o te kei.
He  mea  whakamau  he kaaho  ki te windlass mihini, ka tuku

2136              TE  TOA TAKITINI   Hepetema 1, 1930
iho ki roto ki te hold ka kukume  ake ka riringi. E rua nga
kaaho, a e 50 karani te rahi o te kaaho kotahi. Koinei te mahi
 nui i nga meneti katoa, i te ao i te po, mai i te pakarutanga
 tae noa ki te mahuetanga o te tima i a matou. Na  te kaha o
 te utuutu o te wai i roa ai e maanu ana to matou tima. Engari
 ahakoa te nui o tenei mahi kei te kaha ke te piki ake o te wai.
 Ko te mute nui rawa i tenei wa ko te korenga o te hiko hei
 whakahaere i te waea takiwa. Kua  kore i taea te whakaatu
 i tenei wa to matou ahuatanga. Otira tera ano tetahi mihini
 pakupaku nei kei runga i te poti whakaora (lifeboat no). Ka
 tahuri nga tangata matau  ki te whakamahi   i tera, a ka ora.
 Na taua mea  pakupaku nei i tae ai he whakaatu ki te tima
 hari taonga a te Norwegian. Ko  te tawhiti o te rere o tenei
 mihini 125 maero. Ko  te tawhiti o te tima o nga Norwegian
 120 maero. Ka  rangona mai e te tima ra to  matou reo tangi
 atu kia whakaorangia   matou  e ia. Huri  tonu  mai tera, a i
 te tekau ma tahi o nga haora o te po o te Hatarei ka tae mai.
 Ko  te kaha o tona haere e ono tonu maero i te haora. Nui
 atu to matou  hari i te taenga mai o taua tima. Katahi ano
 matou ka moe. He  noho tu tonu te ahua i mua atu i te mea
 kua  kiia mai e nga apiha kia noho  mataara tonu matou  mo
 te kupu whakahau  kia eke ki nga pooti. I tenei wa ko nga
 tatau arai i te wai (bulkheads) kua kokoru mai i te kaha e
 te aki mai a te wai, a e tata ana hoki te pakaru. Mehemea
 hoki i pakaru, tere tonu te totohu o te tima.

     I te ata o te Ratapu i te 9 a. m. ka tae mai te whakahau
  kia eke katoa nga pahihi ki nga poti. Kei te here tonu  nga
  poti i runga i te tima ka whakakiia tena poti tena poti, ka
 tukutuku  iho ai ki te wai.

      Kaore rawa he poti i tahuri i raruraru ranei. Ka maanu
  atu o matou poti ki te moana nui a Kiwa ka whanga nei ki te
  tima nui  ki a te Ventura.

  Kotahi haora  o matou  e teretere ana ka kitea atu te tima ra
  e rere mai ana. E  whitu rau e rima tekau nga maero  i rere-
  ngia mai nei e taua tima ki te whakaora i a matou. I tenei
  wa kua kite matou i nga mango e kau haere ana i te taha o
  te Tahiti, ano kua mohio  nga ika nei tera ratou e  whiwhi
  ki etahi kai ma  ratou.

      Ko to matou  waimarie ko te ahua pai o te moana me  te
  ngawari mai o te hau. Ko te marino nei kei a matou  anake,
  inahoki ra ko te Ventura i ruku haere mai i roto i te marangai.
  He huarahi ke to te "Tofua" engari na te nui o te ngaru me
  te hau ka rea e haere mai ana. Ka  pau te 600 maero i a ia
  e rere mai ana ka waeatia atu e te Ventura kua tata mai ia ki
  a matou, a ko te hokinga tenei o te "Tofua".

Hepetema 1, 1930  TE TOA   TAKITINI
    Ka  pikipiki atu matou  i runga i nga  arawhata taura o
te Ventura, tetahi mahi uaua. Na te mea i hereherea he taura
ki nga hope o etahi i eke. atu ai ki runga.
    No  te taenga atu ki te Ventura katahi ano ka pakaru te
roimata o etahi o matou, katahi ano ka rangona  te waha e
aue ana. Aroha  ana te wahine te tamariki. Kaore matou  i
karakia nui i tenei ra i te mate o te tangata. Engari i whaka-
ritea ko te Mane hei Ratapu mo  matou. I te Mane i te tekau
ma  tahi o nga haora ka hui katoa matou nga pahihi me etahi
o nga heramana  me  nga apiha ki te ruuma nui o te Ventura.
Ki katoa te ruuma i te tangata, nohonoho mai ana hoki i nga
pikitanga.

    E  toru enei mea whakamiharo. I. Ko  te waahi i pakaru
nei a te Tahiti ko te ara-moana i hoe mai ai nga waka o tatou
tipuna. 2. Kua  tata tonu te haora hei timatanga ino te kara-
kia ka  tae mai te waea inihi mai ki a matou  a te matua  o te
 Iwi Maori ara a Ta Apirana  Ngata  Panuitia tonutia atu tana
 waea i te reo Maori i te tuatahi, a muri iho ka whakapakeha-
 tia. 3. Ko  te kai-whakahaere  i te karakia whakawhetai mo
 nga iwi katoa i ora mai nei i te totohutanga i Te Tahiti ko
 te Pihopa o te iwi Maori. Ko tetahi wahanga nui o taku kau-
 whau i haere tonu i runga i enei kaupapa. Otira ko te kupu
 nui ano ia ko te ngakau whakawhetai ki te Matua i te wahi
 ngaro mo tenei aroha nui ki a matou, kaore rawa nei he mea
 kotahi o matou  i whara  i tenei aitua.

     Nui  atu te whakamiharotia  o ta matou  karakia. E kore
 rawa pea  taua karakia e wareware i a matou katoa. Ko  nga
 himene na Sir Hugh Alien i whakatangi mai i runga i te piana.
 He  tino tangata whakapono  hoki taua tangata no roto i te
 Hahi. Hoki  mai ana te aroha me te tangi o te ngakau ki a
 koutou e nga  iwi o te motu, he rite no ta matou karakia ki a
 tatou whakahaere  karakia ki a  te Maori ara te ki o te waha
 o te tangata. E te iwi. maranga ana ra te mana o te iwi Maori
 i roto i tenei karakia whakamiharo.

     Kaati  mo  tenei wa. Ki  te Matua i te rangi nga whaka-
 moemiti   me  nga  whakawhetai  mo tenei manaakitanga  nui
  i a matou 5 puta ora katoa ai matou  i roto i tenei parekura.
  E ki ana a Rawiri (Wai 107: 8).

      "Kia whakapaingia  a  ihowa me tona atawhai; mo ana
  mahi  whakamiharo   ki nga tamariki a te tangata. "
    Te  rongoa tuatahi mo  te mare  mo  te matao mo  te puru
 WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.

2138                TE  TOA   TAKITINI Hepetema 1 1930
       TE RERE-A-WAI O TE MONI

               KI NGA  MAHI  NGAHAU.
     1 te kauwhau a te Pihopa o Waiapu, i Paora whare-kara-
 kia. Poneke, i te 7 o Akuhata nei: I whai-kupu te Pihopa mo
 te rere-a-wai o te moni mo nga mahi ngahau, he korekore nei
 mo te toha i te Rongo-Pai ki te ao. Pau puku te whakaaro
 o te tangata ki te takaro, ka meahatia te taha ki te Atua.
     I mua o te paunga o tenei wiki. " ki te ki a te Pihopa, "ka
 eke ki te £50, 000 nga moni i utua mo te haere ki te matakitaki
 i te purei Whutu-paoro a te tiima o Ingarangi e tauwhainga
 haere nei. Ko te moni noa tenei i tangohia i nga keeti. I nga
 tuuru noho, i nga taramu-ka i nga ka. ki te huia ngawaritia
 tena e rima te nukunga ake i te moni keeti — he koata miri-
 ona pauna.
     "Engari he  mea  kotahi tenei. E  whia moni  e whaka-
 paungia ana me  te korowha, tenehi, reihi-hoiho, tupeka, piki-
 tia, haunga ano nga huarahi tika hei whakapaunga i te moni
 E mohio ana ano tatou he miriona me te hawhe e whakapaua
 ana ki te tupeka i te tau. e wha miriona pauna ki te pikitia,
 e wha miriona ki te tango motoka e rua me te hawhe miriona
 ki te tango penehiini. Me ki ko te hawhe o nga ka i riro mai
 mo  nga mahi, ka taea te ki 12 miriona pauna e whakapaua
 ana i te tau mo te ngahau, me  te kari noa.
      O nga tangata o Niu Tireni nei, he 50 i roto o te rau no
 te Hahi o Ingarangi, no reira e pau ana i a tatou mo enei take
 hangahanga  noa i runga ake nei. te 5 miriona i te tau. Pena
 he  akonga pono  tatou na te Karaiti, me whakakahore  tatou
  i a tatou, me amo i o tatou ripeka, ka aru ai i a Ia. Me mana-
 wanui  tatou ki te peehi i o tatou hiahia.
     "Me  ki he 100 herengi e pau ana i a koe mo te ngahau.
  i raro i tetahi o nga whakaupoko  horomiti kua whakaaria
  ake ra, a, kia kotahi herengi e whakamakere   ake mo   a te
  Atua; emi  tata i a tatou te £50. 000 i te tau mo te toha i te
  Rongo-Pai o Ihu Karaiti.
      "Kua  patuki te Poari toha i te Rongo-Pai ki te ao, ka
  £18, 000 ano kua emi  mai. Tana  £12, 000 atu ano kei te toe
  ka tutuki ai te inati ma te Hahi o Niu  Tireni, e taea pai ai
  te pupuri ana mahi kua timataria ki nga wahi huhua o te ao.
  1 mama  noa  te £30. 000. i nga wa ka hori, engari no naianei
  wheuaua  te matara mai o te £18. 000 kua whakahuatia ake ra. "
      Kei te he tatou ki a te Atua, kei te popono i runga i nga
  mahi ngahau ki a tatou anake te painga o a tatou taonga. He
  ture tuturu na te Atua, me 'Hoatu ka Homai. ' Lk. VI. 38.
      Tena  whakatikatika tatou, i ta tatou hoatu mo nga mahi
  a te Atua. Ko  te tikanga, ko tatou hei muri, ko era atu hei

Hepetema  1, 1930 TE TOA   TAKITINI \_   \_  \_      2139

mua. E  taea ai tenei, me peehi nga hihiritanga maha"  o  te
ngakau, kei poaia e nga ngahau  horihori noa ka kore mau,
ka kore  ma  te Atua.

            NGATI-POROU
                    WAHI  IV.
                      Na  R. T. K.
         TE WHAKAPONO   O NGATI-POROU

    I nga  korero a Keesing  mo Ngati-Porou  i te Wananga
i mea ia ko te karakia o Ngati-Porou tetahi mea whakakotahi
i tera iwi. He tika, kotahi ano te karakia o Ngati-Porou  ara
ko te Hahi-Mihingare: kaore he Pikopo, he Weteriana: ko  te
Momona   no muri noa nei. no oku ra nei ano: a ko te Ringa-
tu no nanahi nei tonu.
    Na  te kotahi o te iwi. na te rite o te whakaaro, ka kaha
E  ki ana ko te whakatauki a te Pakeha. "*Ka kotahi taua ka
tu, ka wehewehe ka hinga. "  He  tika te kupu ko te karakia
o  Ngati-Porou tetahi take kaha  o tera iwi. He  tika kei te
ahua o  te whakapono o  te iwi. kei te ahua o to ratou atua.
 te ahua o taua iwi. He mea  te karakia o te iwi hei hiki hei
 pehi ranei i te iwi.
      Na  te ahua o te Hahi  o Ngati-Porou  me  nga kai-kau-
whau  o taua Hahi i whakaikeike nga whakaaro, nga tumanako
 me nga  wawata  a Ngati-Porou. Ahakoa  he  iwi rawa-kore.
 he iwi pae-ra-uta. he iwi mohoao, na tona whakapono ka tau-
 totoro tonu te hinengaro ki nga mea  tiketike: ki te mataura-
 nga, ki te maramatanga, ki te ao hou. Ko te whakapono  teta-
 hi rewena i kake ai a Ngati-Porou.
     I nga taua whakamoti   tangata a Nga-Puhi  ka riro here-
 here tetahi tangata o Ngati-Porou  ko  Piripi Taumata-a-kura
 tona ingoa. I whakaakona  ia e nga Mihinare  ki te whaka-
 pono. I te tau 1833 ka tu mai he kaipuke ki Waiapu, ka eke
 nga Maori ki te hokohoko. I te ahiahi ka hoe ki uta te toko-
 maha  ka noho etahi rangatira ki te kaipuke: ko te Rukuata.
 ko Rangikatia. ko Rangiwhakatamatama. ko  te Whakamara.
 I te po ka puta te hau. ka rere te kaipuke ki Pewhairangi me
 te tokowha nei ano ki runga. E whakaraua  ana e Nga-Puhi
 mei kore ana  nga Mihinare, a te Wiremu  Karu-wha  raua  ko
 tona taina ko Wiremu   Parata. I te mohiotanga  o nga  Mihi-
 nare he rangatira te tokowha nei ka puta to ratou whakaaro
 kia whakahokia aua tangata ki Waiapu. I te haerenga mai o
 Wiremu  Parata me  tana ope ka haere mai  hoki a Taumata-a-
 kura i te tau 1834. T waho o  te Whai-a-Pawa ka  tutaki a
 Fortitude te kaipuke o Wiremu   Parata ki te hau ko  te huri-
 hanga tena Pewhairangi  atu ana. He  maha  nga marama  i

2140             TE  TOA  TAKITINI   Hepetema 1, 1930


muri  mai ka hokia mai  ano, ka u ki te Kawakawa  ara ki te
Araroa inaianei. Ma te waewae mai i te Kawakawa  ki Rangi-
tukia, te pa o Kakatarau. 1 te karakia a Te Wiremu  i konei
kore i rikarika te tangata, na konei hoki ia i ki ai, Ko taku
karakia tenei tino nui te tangata, mai o taku timatanga ki te
kauwhau  ki te Iwi Maori. " Hiki mai  te ope i Rangitukia ka
tau ki Whakawhitira, i konei hoki nga  manomano   o Ngati-
Porou. I  noho huihui  ai a Ngati-Porou ki  Rangitukia, ki
Whakawhitira  he wehi i te Whanau-a Apanui. I te hinganga
ra o Ngati-Porou ki Wharekura   i te tau 1829. i mate ai a Pa-
kura, te papa o Kakatarau  raua ko te taina ko Mokena  Ko-
here, ka whaia  mai na e te Whanau-a-Apanui   kia patua e ia
a Ngati-Porou ki tona ake whenua. I hopi te tangata i te wehi
i te Whanau-a-Apanui. E  kiia ana i te wehi o Ngati-Porou
i noho  ra ki Whakawhitira tiko tonu ai ki te wai inu; ki te
utu wai. ma  te tahaa tonu e whakatahe  te paru-tangata. No
taua tau ano, ara 1834 ka whakaeke  te taua a te Whanau-a-
Apanui  ki Rangitukia, ka hinga na i a Kakatarau kaore i tutu-
ki ki Whakawhitira. Na konei i waihotia ai e te Hapi Haere-
wa  hei whakatenetene mana  ki era hapu i piri ra ki Whaka-
whitira. "Naku  koe  i ora ai, e kai ana koe i to tutae. "
     Ka tae ra a te Wiremu  Parata ki Whakawhitira, ka mata-
kitaki ki te ahua o te whenua, o te tangata, ka ki na ia, "He
whenua  momona   tenei, a he iwi tenei e tino tika ana kia tuku-
na mai he mihinare mo  ratou. " Kua kiia ake ra e au he whenua
whakarihariha  to Ngati-Porou, na te whatu pakeha ke  i kitea
ai he whenua  pai—i na koa i kitea nei e nga whatu o Wiremu
Parata  i te tau 1834. Na i tenei tau, 1930. ki tonu te Tai-ra-
whiti i nga uri o te Karuwha raua ko te taina ko Parata. He
iwi tohunga  hoki a Ngati-Wiremu  ki te titiro whenua, ki te
whakatipu  hipi.
     Ka tae mai  ra nga rangatira o Ngati-Porou  me  Taumata-
a-kura i a te Wiremu  Parata te whakahoki mai  ka hoki tera
ki Pewhairangi  ki a Nga-Puhi. Ko  Taumata-a-kura  tena ka
anga ki te whakaako i a Ngati-Porou ki te Rongo a Ihu Kara-
hi, a ka miharo  a Ngati-Porou. Ahakoa  he aha  te korero a
Taumata-a-kura  i rite tonu ki nga kai-whakarongo, he korero
whakapono  katoa, heoi ano ta ratou ko te amine anake, kaati
i te nui o te tangata ka wawa haere te amine ano he tai e ha-
ruru ana ki te akau. Ka  ki a Taumata-a-kura, "I haere mai au
i Paihia ka ki a Ngati-Porou. "Amine"; "I haere mai  au i
te Kerikeri, Amine": "I kite au i a te Wiremu   Karuwha, "
katahi ka toia te amine inahoki e wha nga karu o tenei "A-
a - a - mi - ne —""                                   '
     Ko  Taumata-a-kura  te apotoro o Ngati-Porou, te tangata
naana tenei iwi i whakatahuri ki te whakapono. Ka tika hoki
te whakaturanga  a Ngati-Porou he whakamaharatanga   ki to
ratou apotoro  i roto i to ratou whare-karakia i Tikitiki

Hepetema 1, 1930 TE TOA  TAKITINI              2141


                   TOKA-A-KUKU
    1 a Pakura e patua ana i Whare-kura ka  karanga na ia,
ka rongo a te Horua raua ko Kakatarau, te tama a Pakura, ka
ki a te Horua, '"Ka aroha te reo o to taua papa e karanga ra;
haere taua kia mate tahi me  ia. " Ka pupuri a Kakatarau  i a
te Horua  ka mea  atu. "E. kia ora ko taua hei ngaki i tona
mate. "  Ko  te pikaunga tenei i utaina ki runga ki nga paki-
hiwi o Kakatarau a i u tana whakawaha. I te hinganga ra
o te Whanau-a-Apanui  ki  Rangitukia ka noho  te whakaaro
i a ia kua taka te wa e haere ai ia ki te Kaha-nui-a-Tiki ki te
whakarite i tana oati mo  te ranga i te mate o  tona papa. I
tukuna  he karere ki nga iwi katoa  mai  i Whare-kahika ki
Wairarapa   kia whikiti. kia mau  ki te patu, a, e ai te korero i
tae tonu a Kakatarau ki Nukutaurua ki te whakataka ope ma-
ana. Kaore   he rangatira i ngaro  o  te Tai-ra-whiti, i haere
katoa ki Toka-a-Kuku i te tau 1836. E ono marama i whaka-
paea ai te pa, ka hoki te ope he kore kai. Ahakoa  kaore a
Toka-a-Kuku  i horo engari he nui te hinanga o te Whanau-a-
Apanui  i nga tutatakitanga ki waho o te pa. I whakairiiritia
nga tupapaku  ki runga i nga whata.
    Ko  te puta ki Toka-a-Kuku te riri whakamutunga  i wae-
nganui  i a Ngati-Porou me te Whanau-a-Apanui, a ko te riri
tuatahi hoki tenei o te Tai-ra-whiti ki te uru nga tikanga wha-
kapono. I tohutohu a Taumata-a-kura  ki te ope. "Whaka-
rerea rawatia atu nga atua maori, kia kotahi he Atua mo taua.
E  hinga te tangata i te kokiri, i te parekura ranei, kaua rawa
e taona, e kainga; kaua rawa e tangohia, waiho atu maana e
tiki mai ona tupapaku: he mea kanga na te Atua. " E kiia ana
ko  nga tangata o te ope i mate he takahanga i nga kupu a
Taumata-a-kura. T  tau te wehi ki te ope. a i karanga hoki
tangata whenua: —   Te wharau, e. whenua i waiho, ka ngaro
 te tangata i te waewae, i te Atua o Kakatarau. "
    I horapa  te whakapono  ki te Tai-ra-whiti: i noho a te
Wiremu   Parata ki Turanga, a i noho  hoki he  mihinare ki
 Rangitukia. I rewenatia a Ngati-Porou ki te whakapono. I
 hanga e te Mokena   Kohere ki  Rangitukia te whare-karakia
 tuatahi o Ngati-Porou, ko Hoani  te ingoa, i mua noa  atu o
 te whawhai.
    T te tau 1861 ka whakatapua ko Tipene ki te Kawakawa.
 1 te kawanga o Tipene  ka whakatakotoria te kaupapa o te
 tahua oranga mo  te pihopa e £257. Koia  nei tetahi take, apiti
 atu ki te kaha o te whakapono o Ngati-Porou i huaina ai te
 pihopa ko te Pihopa o Waiapu. I te hui i tu ki Turanga i
 te tau 1836 ka kohia e £332 mo te tahua pihopa. Ko te Wire-
 mu  Parata te pihopa tuatahi o Waiapu.
     He oha na  nga kaumatua, na nga rangatira, o Ngati-Porou
 tenei mea te whakapono  me  te Hahi  Mihinare. I nga ra i

2142             TE  TOA  TAKITINI   Hepetema 1, 1930


noho  ai a te Kihirini ki te Kawakawa tae noa mai ki a Rota
Waitoa kaore a te lharaiara Houkamau i pai ki te whakapono
otira i te manawanui o Rota  ka huri ia ki te whakapono, a,
hei tohu  mo  tona ripeneta tu ana ko ia hei kai-tahi mo Ti-
pene, hei kai-patu pere  hoki, I nga ra i tana tamaiti i a te
Hatiwira ka  puta te Momona   ki te Kawakawa, ka tupikitia
e te Hati. I te putanga o te rongo  e whakatu  hui Ringa-tu
ana a te Wereta ki te takiwa o te Kawakawa ka  whakahaua
e te Houkamau  kia whitiki kia mau pu tona iwi. I ona ra ko
te Mokena  Kohere tonu te pou o te Hahi. I mea a Pihopa
Wiremu   i tana pukapuka (wharangi 353): — "I haere tahi
matou  ko Rota Waitoa, ko Mokena Kohere  —  ko te tino ranga-
tira tenei o Ngati-Porou. Io matou taenga ki Maketu ka korero
a Mokena  Kohere  ki a te Arawa kia hanga whare-karakia mo
ratou' Nga mangai reimana o te Hahi o mua ko  nga rangatira
tonu. I tarahae a Paratene Ngata ki te ropu o Tutekohi, ki
te Ringatu, kei whakatu  hui  ki roto o Waiapu, a mate  noa
atu ia. I kite nga kaumatua i te kotahitanga o te whakapono
o Ngati-Porou, i te hekenga o te toto i runga i te hurihanga
o tetahi wahanga nui o te iwi ki te Hauhau: kia ratou he oha
te Hahi na konei i te muanga he whakaakoranga hou e wha-
kahe  ana i te Hahi  o ratou matua, ka mamae   ratou. Ko  te
mate o te ao i naianei he nui rawa no nga hahi, he kotahi tonu
no  te Atua. (Taria te roanga)

   (Ko  te hiahia o te kai-tuhi kia takoto tika nga korero, na
reira mehe mea  he korero e he ana me whakaatu a mehe  mea
ki te tika waiho kia tika ana. —R. T. K. )
          TA TATOU PEPA

    Ki te hunga tango i ta taou pepa i te Toa Takitini: E hoa
 ma. kua whakahaua  mai  maua e te Tari o te Pihopatanga.
kia whakaatu  i enei ahuatanga e whai ake nei: \_
 1. E mihi ana te Tari ki te hunga tango i te pepa, mo te u
     ki te manaaki i tenei taonga o te Motu.
2. E mihi ana te Tari ki te hunga tuku korero mai, i tikanga-
     tia ai ta tatou pepa ki o tatou takiwa maha.
3. Ko  te tumanako o te Tari kia tokomaha te hunga tango i
     te pepa kia taea ai te utu ona raruraru.
4. E whakaatu ana te Tari: he tokomaha tonu te hunga kaore
     ano kia maharahara ki te utu mai i a ratou pepa. Ko  te
     tumanako  kia kakama  mai tatou ki te tuku oranga mai
     mo  te pepa.
5. Ko  te whakaaro o te Tari, ki te £2 te nama a te tangata mo
    te pepa me  whakamutu   te rere atu o te pepa.
                                                    Nga  Etita.

Hepetema 1, 1930 TE TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_        2143

           TE NEHUNGA
                TA MAUI  POMARE.
    No  te 25 o Akuhata nei i u mai ai a Reri Pomare me nga
pungarehu o tona hoa taane o Ta Maui Pomare ki Poneke. I
Poneke, ka riro ma te Pihopa o Poneke  e whakahaere etahi
tikanga karakia tapu ki runga ki te tupapaku.
    No  te taite 28 ka manuku  mai he  tereina motuhake hei
kawe  i te tupapaku ki Taranaki. T rupeke katoa mai  nga
tangata nunui o Poneke. Mema Paremeta. Apiha Kawanatanga
i te tira nei. No  te ata o  te Paraire ka u  ki Waitara, ka  tae
hoki ki te marae  ki Manukorihi. Ka  tangi na hoki a Tara-
naki ki tona tangata. I whakapaua  a te Maori tikanga tangi
ki runga  i a Pomare. Te  tangata kaore i arikarika. Ki te
whakaarotia  i nuku atu i te 3000 i hui mai ki te kawe mai i
te aroha.
     Na te Kapinga ratou ko ona hoa  rangatira i whakatau te
tira kawe atu i a Pomare. Mutu  rawa te tuku mihi ki nga
 pungarehu me  Reri Pomare ka ahu nga whakatau  ki te ma-
 ngai o te Kawana  ki a Lieut. T. L. Elsworthy. I reira ano a
 Hon. O. Nelson ratou ko  ana tamahine. I tukua e Nelson
 ana taonga tohu o tenei mea o te pouri, o tona kainga mai o
 Hamoa, ki  te marae.
     I te 2. 30 p. m. ka timataria te karakia nehu. Ka  amohia
 atu hoki te pouaka o nga pungarehu ki te rua he mea hanga
 ki te raima. I te hahi Mihinare te taahu o te mahi. Ahakoa
 ano i whai wahi ano era atu minita o nga hahi. Ko nga mini-
 ta ko Canon  K. Karaka. Atirikona G. L. Gavin. Rev. R. T.
 Haddon, Atirikona Raiti, Canon Wiremu. Rev. K. Harawira.
 Ko  te koea o Wanganui  ki te arataki i te waiatatanga o nga
 himene. E kiia ana ko tetahi nehunga tupapaku tenei e kore
 e tere te warewaretia. Haunga ano te tokomaha  o te tangata
 engari ko te mea tauhou ki te Pakeha, ko te whakauru o te
 reo uhunga i te wa e whakahaeretia ana te karakia nehu.
     Te aroha nui o Hamoa kia Ta Maui mo runga i ana kupu
 nunui i whawhaitia ai e ia tona ake kawanatanga me te iu i
 pakeha nui tonu i roto i te korerotanga mo te ahua o te kawa-
 natanga mo  Hamoa, i mea  ai ia, i te wa i a Maahi e pirimia
 ana. tae mai hoki ki te wa o Te Kooti.
         "Ko  Hamoa  Whenua   mo  Hamoa  Tangata. "'
     Na  nga  raruraru whakaeteete  mana  i Hamoa, ka tutea
 mai tetahi ona upoko  ariki ara a Hon. O. Nelson ki wahike
 nei noho ai mo  tetahi wa. ! te ra ka nehua nei a Maui, ka
 tae ake ratou ko ana tamahine  ki te kawe ake i te roimata
 o Hamoa  katoa ki te aroaro o nga hapu  me nga iwi o tenei
 tangata whakaaro  aroha kia Hamoa.
     Kia ora Nerehana  me te aroha o tou Iwi Nui Tonu.
                                                     Nga  Etita.

2144\_\_\_\_\_\_\_\_     TE TOA  TAKITINI Hepetema 1, 1930
     TE MEMA MO TE TAIHAUAURU.

    Kua  nui rawa te paaha haere i te whakatu mema  mo  te
Taihauauru, kua puare  nei i te matenga o Ta Maui.
    Te  korero tuatahi mo  te tononga i te matamua  a Maui
kia tu hei mema e ai ki nga korero ko tana kupu: —
    '"Mehemea  e whakaaro  nui ana koutou ki nga  mahi  e
taku  matua, me  whakaae  mai koutou  maaku  e noho  taua
tuuru  atu inaianei tae noa ki te mutunga  mai o tenei manei
memanga. Engari kaua hei whakateteka. Kia pau  enei ra.
katahi ka tuku  atu kia koutou!  He whakaaro  marama   ene!
 no tenei  tamaiti.
    No  te whutupooro  a nga  Maori kia Ingarangi, ko ta
 Te Taite Tomo whakaaro  i mea ai "Kua whakaingoatia ahau
e Te Kooti, i runga ano i nga kupu ohaki ake a Maui ko ahau
 hei mema    i muri  i a ia. "
   I puta hoki i a Kingi Topia he kupu: — '"Kei te whakaaro
 hoki te iwi morehu ki te whakaara mema, engari kei te whanga
 kia watea te wa. " Kaati i temea kua watea nei. na kua  puta
 ake nga whakaaro whakatu mema  a tena ropu a tena ropu.
     Kua  whakaingoa a Te  Amokeiha  Mete  i a ia. a Henare
 Maiho  kua  pera. Ano  nei rite katoa o ratou whakaaro   kia
 riro ratou ma te morehu  e awhina. Ina ra nga rongo kua
 tae katoa ratou ki te pa tono ai kia pootitia.
     Kua  puta ano hoki nga  rongo kei te whakaaratia hoki
 a P. Jones mo te taha kawanga tanga.
     He turanga nui rawa Ienei nga mahi me nga tikanga hei
 tiakitanga, nga whenua raupatu, te mana  kai-tiaki o Te Tai-
 hauauru, nga whakaaro  nunui  mo  Te Tiriti o Waitangi me
 nga  mana  i raro i taua tiriti, he mea tino tika kia kaha te
 whawha  mai a Te  Taihauauru ki te whakatu i tetahi tangata
 marama, pakari, kia kaha atu i a Maui, hei hapai i enei tika-
 nga nunui, kua kaha rawa nei te uhi o te mana me  te ture
 pakeha  ki runga, te ringa me te whakaaro pakeha hoki kei
 runga e whaka  ranu haere ana ki te hua pai ki te hua kino.
 ki te mea   marama, ki te mea  pouri. Na  reira i mahara   ai
 kia whakaatu  i enei whakaarotanga ake a te ngakau koingo
 noatu, kia paarea ake te whakaura ki te whanaungatanga, ki
 te hoatakanga  tahi, engari kia tirohia atu i roto i nga kupu
 poropiti a Te  Whiti a Tohu, a  Hikirangi, a Te Wherowhero.
 mehemea   kua marama  te puawaitanga ake o era whakaatura-
 nga, tu-tinana  ana  i roto i enei ra. whakatutukitia  a  ratou
 kupu, o ratou matakite, ko koutou ano enei ko nga mokopuna
 tuatahi ka hupeke nei te waewae, he whakaaro  ki te ohaaki
 a o koutou  tupuna no ratou nei te torona i tata rawatu ki to
 te Runga Rawa.

Hepetema  1, 1930  TE TOA TAKITINI   2145


    Rapua, ka kitea. Patukia. ka huakina. Inoia ka homai.
    Haere  e  aku Toa  Takitini. Kia  kaha.. Kia maia.. Kia
Toa.. Kotahi ano  ia ma ana te utu whakahonore.
        NGA RETA TUKU MAI

    Ki  nga Etita, tena korua. Ae. ehara i te whakama, i te
timutimu  ranei i kore ai e tuku  mahara  atu kia panuitia e
te Toa. Kaore, engari kia pupu  ake he whakaaro, na ka
tuku atu. E tuku atu ana ahau i aku mihi aroha ki oku hoa
kura i Tipene 1906—1908. ki nga mea kua  mate, me nga mea
 kei te takiora. Ko ahau  tenei ko to koutou hoa i tera wa. i
 ahau nei te ingoa nui o te Motu mo te peke titoko i taua wa
 11 ft, and; 1/4inch. He maunga-a-ringa  ano  tenei taonga na te
 Pakeha, ara na to tatou Kuini Wikitoria i tera ra. He taonga
 pai tonu e kara ma  mehemea  i piri he matauranga hei hoa.
     No te tau 1876 ahau i whanau  ai. He  ingoa ke toku i
 taua wa. No  te 1902 ka mohio ahau ki toku papa, me toku
 papa ki au. Ka  whakaotia te mohiotanga  o maua  ko toku
 matua  ki te marena   rehita oku  ki te wahine  tuatahi kia
 Marae Smith  o Whakatane. Me  marena  hoki nga uri i naia-
 nei ka kiia he potiki whai matua. Ata!  e he ana  pea tenei
 takoto korero. Kua  whai  matua noa  atu pea  te potiki i te
 wa o te iriiringa ki te Ingoa o te Matua. Tama. Wairua Tapu.
 He ahakoa  ra kei te mau tonu te ingoa kore matua o te potiki
 ina tino kore he papa.
     No  te tau  1840 te Tiriti o Waitangi, ko  te maunga-rongo
 tenei ki te ao maori. No  taua wa ano ko  te Hahi Mihinare.
 Katorika, me  etahi atu huhi o Ingarangi. Kaore  te wahine
 Maori  i mohio  ki te ture Marena, ki te Kooti  hara ranei. I
 tae mai tena kore mohio, ara kuare ki nga wa  o te pakanga
 Hauhau   i a te Kooti nei. No  reira kuare tonu te whaea o te
 potiki ki te whiu ki te lure kia mohiotia te papa o tana potiki.
 Haunga  ano  hoki te poriro he mea rapu atu nei ki ta tetahi
 atu wahine. Note kuaretanga  enei mahi, no te pohehetanga.
     Na e kara ma  kua neke ke atu te pohehetanga i naianei.
 Kua  rongo ahau kua  nui ke ata te hawhe-kaihe hainamana.
 Ina hoki etahi kei a matou  nei. kei nga mahi whakatiputipu
 rakau. He  aha ra te hahi o enei kotiro i te Motu nei?
     Me  mihi  ahau ki te hahi Ringatu  o Ruatoki puta  noa.
 Koia nei ke te hahi hei kuare ki te pai raua ko te kino. Tena
 ko o taua hahi pakeha huhua nei. kua ngahue noa mai nga
 tu-momo  ahua  tangata katoa. Kaore  nga matua i te pupuri
 pai i te tapu o te marena. Kaore  hoki i te tohutohu ki nga
 uri kia kaua e tuku noa i a ratou ki nga kaipahua.

2146\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA TAKITINI  Hepetema 1, 1930


    E  mihi ake ana kia Ta  Apirana Ngata e kaha  nei ki te
kimi i te ora mo te Iwi Maori: e whakarapopoto nei i a taua
i te Maori kia huri ki te mahi ahu-whenua. Minamina  atu
ana hoki ahau kia whiwhi  ahau ki tetahi paamu maku.
    Ka  pai au ki a koe e Toa. e toha nei i nga korero o te
Motu, e kawe  atu nei hoki i nga kupu mihi ki nga whanau-
nga, ki nga hoa. Kia  ora Tuhitaare korua ko Rangiaho nga
morehu   kaumatua  o Matatua. I kite ai au i nga ko-teihana
 me nga whakapapa  o tena waka  o tatou. He  aha i kore ai
 e whakaputa iho i a Puhaorangi kia Tamatekapua  raua ko
 Ngatoroirangi i tena taha o tatou?  Kia  ora hoki  Wairama
 Te Huhu, me  tau whakapapa. Nau  rawa i mohiotia ai ko
 taua ko  te Maori  te matamua   katoa ki  te ao. Kia  ora te
 Pihopa o Aotearoa.
     Na e koa ana ahau e kore rawa aku kotiro e riro hei pono-
 nga ma te Hainamana.
                                   Hori W. Hemukini,
                                     Ngongotaha  5/8/30.
     Kia kaha ki enei whakaaro manaaki  i a tatou tamaahine
 —Ae  tukutukua  atu ki nga marae e tika ana. He aroha ra
 tena ki te toto maori ka hanumi nei. Nga Etita.

   Ki nga Etita: Tena korua. I roto i te perehitanga o te nama
 100, wharangi  1964, o te Toa  Takitini—*'I whanau  a  Atiri-
 kona Paraone ki Ranana  i te 23 onga ra o Oketopa 1840. " I
 kite katoa iho te hunga  matau  ki taua tapepatanga, kaore
 he  mea i kuare  ko te Kai-tuku korero, i mea  me  waiho  i
 runga i ta te Kai-kauhau e ki ra, —"Ko  te ra o te matenga,
 he nui ke atu. i te ra o te whanautanga' Kihai i waiho e te
 Kai-tuku  korero, hei mea nui  te tau i whanau  ai a  te Pa-
 raone, no reira kaore i tukua atu he whakatikatika. I te kaha
 o  H. W. Kaipo  ki te aki mai. no  reira ka hoatu. Ko te tau
 i whanau  ai a te Paraone 1804, ka kite marama tonu iho te
 hunga  matau, he  taka-huri-kau-noatanga no nga whika  o te
 perehitanga, penei tonu hoki me wa tatau kupu-maori e hu-
  rirapa nei i etahi perehitanga. Te putaka nui rawa i roto i
 nga  korero mo te Paraone, ko nga kupu whakapae  a te ma-
  ori, mo nga whenua i murua e te Paraone i roto o Tauranga.
  Kei te waiho  e te tangata Maori hei  korero a ngutu  i nga
  wa katoa Atirikona Paraone muru  whenua. Kua  kawea  aua
  korero whakapae  ki te aroaro o nga kai-whakawa, kitea ana
  kei te he nga Maori. Kai  te marama  tonu te taha kia  te Pa-
  raone.
      Mene  —   Kua oti te tatau e te Atua.
      Tekere —  Kua oti koe te Pauna, kua kitea to koha.
      Uparahini —  Kua  oti te Kingitanga te wahi kua  hoatu
                    ki nga Meri, ki nga Pahi.
                                              E. M. E. T. T,

Hepetema 1, 1930 TE TOA TAKITINI  \_\_       \_   2147


            NA TE TOA
            TE UAUA O NGA WA  NEI
    Kua  puta noa  atu te reo whakatupato i a taua. E! kia
tupato, tapiki! he wa hauaitu kei te haere mai. Ka  nuku
atu i te 18  marama  tenei whakatupato. He  torutoru nei i
whai taringa, ko te tokomaha ia heoi ano. No te ekenga tonu
ki te poro  o te ihu ka  tau noa. Ka  takawhitiwhiti, ka pe-
whea?   Kua  tae ke mai. Kei  te aue te Pakeha, ko te Maori
kei te koera.
    I te whakamotitanga  a te Whawhai  Nui  i nga taonga o
te ao. ka piki na te wariu o nga mea katoa. Mai o te whawhai
ki naia tata ake nei. he hanga parekareka nga utu o nga tao-
nga: ki te tango mai. ki te hoko atu. Puku  mahi  atu te ta-
ngata, hao atu hoki te ngakau. Ko  te penapena pea kaore.
i te pohehe tena e pai tonu te wa.
    Ko  te koroka tenei o te Maahi ka uhia ki a te Kooti: ko
te kawanatanga  tenei o te Kooti, ara o te hunga whai moni.
o nga  rangatira. Ka mawhera  noaiho  nga putea a te hunga
whai  moni, ka nui ra hoki te moni mu te katoa. Ka  rawe ra
hoki  te utu o nga mea katoa. Ka  rawe ra hoki te tumata a
 te tangata i te moni mo nga mea  tika, mo nga mea  pohehe.
    Tera ano ia tetahi wahanga o te Pakeha, nga mea murere.
 te aata mehua mai  ra i te wa. Ka mahia  mai  nga mihini, kia
 kotahi ai tangata hei tango i te mahi a te hunga tokoono. Ka
 whakakiia mai nga pataka nunui, kia ki puhake i te wuuru.
 i te pata me era atu taonga. Ko te whakahau  mai  i naianei:
 kua ki aku whare, ko ena e mahia na e koe a taihoa kia hia-
 hia ahau, engari maku e whakahua  atu te utu. kaore i tau e
 ki mai ai. Ka makere  i konei te utu o nga taonga, ka makere
 hoki te tangata ki te mahi i nga mahi ka riro i te mihini.
     Ko  te Waari   tenei me  tona  whitu-tekau  miriona. Ka
 ponana  te Motu i te rongo o te moni. I te hiahia o te Motu
 kia ngahuru  tonu te wa. ka akina atu a te Waari  me  tona
 Ropu  hei kawanatanga. Ka  makere mai  a te Kooti me te
 hunga whai  moni. Ko nga putea ra hoki e hamama   noa ra,
 ka tahi ka kutia iho. te! Ka uaua te takahuri a te moni. Ka
 paheke iho nga  miriona a te Waari ki te tekau miriona i te
 tau. Kaati, i naianei ki te rima miriona, engari me  whaka-
 taka tonu taua moni i konei hei whakapiki  nga mahi. Ko
 nga taake nei enei. Ka  male roto nga tumanako  a te hunga
 i kite i nga painga o nga wa tata ka huri. Kua  kore i wha-
 kaaro ki te mahi moni, kua  awangawanga  ke me  pehea e
 rite ai nga take.
     Kua  korekore  te moni. Ko  te nuinga o te moni kei te
 maringi ki waho  o te Tominiona. Kei  te utu i nga nama mo

2118\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA  TAKITINI  Hepetema  1, 1930


te whawhai; kei te utu i nga moni  paro; i nga moto-ka, ma
te Merikana e toru miriona i te tau; i nga mihini korero haere-
ere. Ko  te hunga whai  moni kei te noho kikii, kia ea ai nga
take huhua, me te tiaki i te toenga o a ratou taonga. Kua
heke  te wariu o te wuuru me te kiriimi ki to te wa ra ano i
mua  o te whawhai. Ki  te heke o enei, e tika ana kia heke
o  era atu katoa, 110 te mea  ko  te iwi-tuara tenei o te Motu.
Engari  kaore i te pera. Kei  te mau  tonu  mai te utu  o te
rohi i te 7 kapa, a tena e 9 kapa a nga rangi ake nei. He tohu
tenei he taru noa tenei mo te wa poto. Kaore hoki  i orite
te hoki o nga inoka e rua. o te hoko atu o te tango mai.
    E ki ana nga tohunga o te Pakeha he ture whanui tonu
ienei no te ao. Hei  ia tekau tau e momona   ana te utu  o
nga  taonga ka makere  iho ano ki te utu iti. Na ka piki atu
ano.
     1 te mea kua  raro te utu o nga taonga me  te moni, ka
 raro hoki te oranga mo  te tangata. Kaore pea taua te Maori
e tino whara nui i ienei. Ka ora noa atu taua i nga kai maori
 i te tuna, i te watakarihi i te taewa. Ko te Pakeha ia tino
nui te tarautanga. Ko  te mahi  a te Pakeha tona whenua.
 tona oranga. Ka  kore nei he moni, ka kore hoki he  mahi.
 He tokomaha  kei te unu wai hupa i nga taone nunui.
     Ko te rongoa  mo tenei mate  ko te penapena, me  te tu-
 pato. Pehia  nga hiahia maha  e korerotia ra i te kauwhau a
 te Pihopa o Waiapu.

                  "AOTEAROA"
     Me  pewhea  ra e tau pai ai te take e tautohetia nei, mo te
 ingoa nei Aotearoa? Ahakoa  kua  whakapuputa  nga waka
 nei i tana i mohio  ai mo  tenei take, engari kaore tetahi e
 whakaae  ki te whakamarama   a tetahi. Te  aronga nei kua
 pau nga whakamarama   e mohiotia ana mo  tenei take. Tena
 ranei itiiti nei a te Wairama kei te toe ka kopi te taha ki a ia.
     E whakaaro ana te Toa, pena e taea nga kai-korero o tenei
 take te karanga  kia whaiti ki tetahi wahi  aata-korero ai mo
 tenei take, tena pea e oti he tatutanga pai mo tenei take. Me
 ata whakarite hoki he  tiati me ona ateha, ara he komiti hei
 aata whiriwhiri, wananga, uiui, i nga korero a nga kai-korero.
 Ko  te mea nui ke ia, ko te oti o tetahi korero rite mo te Motu.
 Ma  te peneitia e mau ai ki roto i nga pukapuka he korero oti.
 ara he kupu kotahi hei taonga mo nga whakareanga  e heke
 iho nei.
     Ko  tetahi hui pai hei whakahaerenga i tenei take ko te
 Hui Tenehi ka  tu nei ki Akarana a te Maehe e heke iho nei.
 Ka  rupeke  nga tamariki matau  o te Motu  ki taua hui. Ka
 ngawari hoki te utu mo  te tereina. Ki te taea e nga morehu

Hepetema  1. 1930  TE TOA   TAKITINI        \_\_\_\_\_2149


kaumatua  pu-korero  mo tenei take te tae ki taua hui. tetahi
mea  atahua. Ko  nga tamariki ki a ratou tu momo mahi, ko
nga pakeke  ki te wananga mo tenei lake. Tena  tonu hoki
e taea te whiriwhiri ko te Minita  Maori tonu  me tonu ropu
hei whiriwhiri, hei whakatau  i ienei take.

                  NGA  MAHI TAKARO
    He  Iwi piranga  te Maori ki nga  mahi  takaro. He  toa
tonu hoki. He  aha  te takaro he hiahia katoa te Maori. Ki
te taea, ka nukuhia atu e te Maori taana takaro ki ko atu i
nga ruuri e tika ana. A. ka korero whakatu  ai te Maori mo
tona toa ki  ia mahi.
    Na  te mea  pea kaore ano kia tino roa te mutunga  atu o
te wa kai tangata: ko te takaro tino pai ki te Maori kia whaka-
nanu  tonu na te puehu whero, a ka pai. Ki te tu ona kau-
 matua ki te tohutohu mo te toa ki te takaro, ka putaina ra
 ano nga kai-pakanga. a. kia pera  te toa.
     Ahakoa te toa o te Maori, engari he manawa  poto. Ina
 ano ia ki te whakaritea atu ki ta te Pakeha  rahurahu i te
 takaro. Ka mahi te Maori he aha te takaro ka taka ki waenga-
 nui e piki haere ana te kaha, ka pahuhu iho. ka hoha, ka
 mahue.
     He torutoru nei o taua o te Maori i manawanui  ki te u
 ki tana takaro i waingohia ai. a eke atu ki te karamata. Ko
 Hori Nepia  tera: tetahi o nga whuru-peeke  toa o te ao. Ko
 Tareha; i riro i a ia te toa mo  te purei korowha  mo Niu
 Tireni. Ko  Rapana: i riro i a ia te toa mo te mamau  o Niu
 Tireni me  Poihakena. Ko  Hiroa, te N. Z. Fern  tuatahi mo
 te toa ki te Whutu-paoro. Ko  Hemi  Kapa  tera mo te peke
 titoko (vaulting) ko Te Rangihiroa  tera mo te peke kotahi
 ( broad jump*. Ka  mutu  pea o taua i waingohia  ki te whai
 karangatanga i roto i nga mahi  takaro.
     Ko  te Whutu-paoro  te takaro tino rawe  atu ki te Maori.
 I te wa e aata pureitia ana i nga ture tawhito, ahua papaki
 marie  nei. ka pai ki te  Maori. Otira i te tapiritanga o  nga
 ture hou. ko te horo ki te oma te mea  nui. ka tahangoi mai
 te Maori. Tena  ano pea te wa e hopu  nui ai te Maori ki
 te momo   purei o enei wa.
     Te Tenehi, ae. Kei te rahurahu nui taua ki tenei takaro.
 He  takaro pai i tona wa ano. Ko te poa i roto i tenei takaro
 ko te kukume atu i a taua ki nga taumata atahua o te Pakeha.
     Ko  te hooki he takaro hou ki a  tana. Kanui  hoki te
 kaha o te tipu o Ienei takaro. I kaha ai pea te tipu i naianei.
 na te mahi tahi o nga tamariki tane, me nga tamariki wahine.
 Tetahi pea na te horo o te tuku inana a te Uniana whakahaere
 o  tenei ngahau ki nga  Maori. Kua  riro ma  te Maori  tonu

2150          \_    TE TOA TAKITINI       Hepetema   1, 1930

ana whakataetae hooki e whakahaere, i raro i ona apiha ake.
He  mea  pai  tenei ki te Maori.
    E  rua  etahi taonga  nunui  kei te Tai-ra-whiti nei hei
whakataetae ma  tenei momo  takaro ma te hooki. Ko te kapu
o  Reri Arihia Ngata me  te him  mo  Taranaki  Te  Ua. Kei
Heretaunga  nei te whakataetae whanui tuatahi mo enei taonga
a te takurua o te tau e heke iho nei. Te aronga tena e toha
whanui  te whakataetae nei ki te Motu. He mea  pai tonu  a
tatou takaro hei whakahuihui  i a taua i te Motu. I nga wa
ka  huri, taki-wawa ai te tutataki o te Motu, engari i naianei
e toru i te tau: ma te whutu paoro, tenehi, hooki. Ano  nei
ra. kua rarata te Motu, a, kua paku  haere to tatou ao maori.
    Tetahi mea  pai kua  kitea ake ki te mahi hooki nei ko
te puku  mahi  o nga tai-tamariki ki te pupuri i nga tikanga
 maori. Ka  aata akonga tena ropu hooki ki ana mahi  maori.
hei rakau  inaana ki nga whakataetae. He  hanga atahua te
kite i nga  whakareanga  o naianei e pupuri  ana i o  tatou
 taonga maori. Te  haka, te poi. nga waiata maori, pakeha, me
 era atu tu kanikani a te maori, a te pakeha. Kua takoto hoki
 i a Turi Kara mo he kapu  mo Timi  Kara me  Taraipine. Ka
 apititia ma nga take nunui o te motu ki taua ra. He  ra nui
 tenei.

      TE HUI I PUTAHI (WAIROA)
     No te lekau-ma-ono o Akuhata nei ka timata te whakaeke
 o nga manuhiri ki Te Putahi i runga i te karanga mai a nga
 tangata nei a Te Hata Tipoki a Te Rito me  Turi Kara  ratou
 ko nga  taitamariki o era wahi kia huihui  atu. Ko  te mahi
 e hui nei he whakataetae hooki timata mai  Ngatiporou, Rongo-
 whakaata  me  Heretaunga. Ko  nga  kapu e  pureitia nei ko
 Timi  Kara. Taraipine. Hokimate  me  Irimana. Whakauru  i
 roto ko te wreathe o Timi he tohu honore mo  te toa mo te
 ngahau, ahakoa  he aha  te ngakau i whakaritea i taua ra
 (August  20th). Whakauru   mai  ki roto i tenei hui, ko te
 whakawhaititanga  i nga morehu  tamariki a te pakanga  nui
 ka hori ake nei. me te whakawhanui i te ahuatanga mo nga
 hohipera tu takiwa me te iwi maori i raro i te tikanga whaka-
 haere kua  tauiratia mai nei kei roto o Te Wairoa   i raro i te
 whakahaere  a Te Ropu  o Kahungunu  ki Te Wairoa, tae atu
 hoki ki nga korero paremata  me  te reo o te wa.
     Kaati  i runga i te tomuri rawa mai  o tenei ra ki roto i
 nga ra whanau  o nga taonga 'Teerimana" ka ngaro a Ngatiporou
 me  Rongowhakaata.
   Mo  te mare o te Tamariki whangaia  ki WOODS'   GREAT
 PEPPERMINT CURE.

Hepetema  1, 1930 TE TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2151


     Koia enei ko nga pureitanga: —
 Te Manurere  Shield (Ropu  kowhiro  Wairoa)  ladies
         Wairoa   v. Tamatea  3—2.
 Timi Kara me: Irimana Cup. Matariki (Heretaunga) me  Tai-
         hoa  (Wairoa)  11—II.
 Te honore mo  te Carroll Wreathe. Matariki I Heretaunga) me
         Taihoa  (Wairoa).
 Taraipine me Hokimate Cup (wahine) Kahuranaki me Y. M. P.
         (Heretaunga)  II—II.
Whakataetae  Manuhiri  v. Tangata whenua  (tane) Tamatea 7
         Wairoa   3.
Whakataetae  Haka  Cup. Te Huia  (Omahu)  90. Tamaterangi
          (Wairoa)  82
Kaore-he-take Cup  Tatau! Tatau! (Wairoa)
    Kanui  te mihi  ki te marae  me  ona  hoia katoa, mai  i
runga ki raro.
: runga i tenei reo patai "He aha te hua o a koutou hui?
na  reira ka tukua atu ki nga matauranga o te motu  kia wha-
kaatu mai  i te hua o enei mahi huihui ngahau noa iho. E
hoa ma. tena he aha te hua?
                                     Na  Nga  Etita.


               TOKA-A-KUKU
    Kaore  aku hiahia kia nui rawa aku  korero mo tenei take
na konei e kore an e whai i te nuinga o nga korero a T. Wi.
Repa, ahakoa  te nui o ana korero. Kaore noaiho he take e
kumekumea   ai nga korero o Toka-a-Kuku, no  te mea ko  te
taahu o nga korero kua takoto noa atu i a Mohi Turei: i tuhi-
tuhia ai e ia ehara i te mea  hei tautohe, engari hei whaka-
wareware  noa i te mamae, i te takoto mate hoki ia i taua wa.
    I rereke nga korero a T. Wi-Repa i a Mohi Turei. Ki ta
T. Wi-Repa hei Hawai ano ka rohea mai nga hapu i hui mai
ki Toka-a-Kuku; ki ta Mohi raua ko  te Mete i tae ra ano ki
Whakatane. Ki ta T. Wi-Repa  kaore he tangata o roto i te
pa i mate: ki ta Mohi i puta he ope o te pa ki waho, a i hinga
Mo  te korero a te Whanau-a-Apanui  ko  te Wera te rangatira
o te ope. he korero pohehe tenei. Ko te Wera  na Kakatarau
i whakataka hei hoia mana. Kei a Ngati-Porou e mohio  ana
ko wai te upoko o te ope: ara e whakahuatia ra e te Waiata:
                         Ka pau  te whakatute  atu
                        E  te ope. nau ra  e Pape.
    Kua  whakamaramatia   e Apirana  Ngata  ko Kakatarau  a
Pape, a ko  te haere ki Toka-a-Kuku he  ngaki i te mate o

 2152             TE  TOA TAKITINI   Hepetema  1, 1930


 Pakura, papa  o Kakatarau. Kaore  te Waiata i penei: —
                     Ka  pau  te whakatute  atu
                       E  te ope, nau ra e Pape, e  te Kani.
                             E  te Wera  e!
     Ki te korero a Nepia Pohuhu, he pu-korero no Wairarapa.
 ko te haere ki Toka-a-Kuku "he  ngaki i te mate a Pakura-
 hoia he rangatira no Ngati-Porou. "
     Mehemea  he ngaki i te mate o Pakura te take o te haere
 ki Toka-a-Kuku  e tino marama   ana ko  Kakatarau, tama  a
 Pakura, te upoko o te ope. E rua nga  pa i piri ai a Ngati-
 Porou  i te wehi i te Whanau-a-Apanui, ko Rangitukia, ko
 Whakawhitira: e kiia ana i te nui o te mataku  o te tangata
 o Whakawhitira  ka tikotikona te wai inu a ma te taha tonu
 e whakatahe  te paru tangata. I hinga  te Whanau-a-Apanui
 i a Kakatarau ki Rangitukia, kaore i tae ki Whakawhitira—i
 moumou  tikotiko wai noa nga hapu o roto o Waiapu. No  te
 tau 1834 te riri ki Rangitukia, no te tau 1836 te haere ki Toka-
 a-Kuku. Ka  marama  noa  ka  mutu  ano te tangata tika hei
"tianara" mo  te ope ko  Kakatarau  anake, ko  te toa. ko te
kirimate. He  aha te wahi  ki a te Wera  kia tu ko ia hei "tia-
nara": No  Nga-Puhi ke ia.
    Kaore aku hiahia ki te tuhituhi whakapapa hei whakaatu
i te kawai o Kakatarau, engari me  whakapoto noa. Na  Tu-
Whakairiora  ko  Tuterangiwhiu  naana  ko Te  Moahiraia  te
tamahine raua ko Te Hukarere  te taina. Kei  runga a Kaka-
terau raua ko tona taina ko Mokena Kohere  i a Te Moahira- •
ia: ko te tatai whanui o Te Kani-a-Takirau, o Te Potae-aute.
o Te  Houkama. kei runga i a Te Hukarere, haunga ia nga
tuhonotanga o nga kawai. Na. ka marama  ano he  tika tonu
a  Kakatarau  hei  'tianara. Kaore   nga  ingoa o  te Kani-a-
Takirau raua  ko te Houkamau  i te Tiriti o Waitangi engari o
Te  Potae-aute raua ko Kakatarau.
\_\_\_\_\_\_
    Ki toku whakaaro  ka poto nga  korero o Toka-a-Kuku.
hei  apiti ki nga korero a Te Mete  raua ko  Mohi  Turei, hei
Matakitaki ma  nga whakatipuranga  kei te po tonu  atu.
    Kia ora nga kai-korero me  nga kai-tautohe puta atu hoki
ki nga Etita. Na  R. T. K.