|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 110. 01 November 1930 |
|
|
1 2173 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 110 HASTINGS Noema 1, 1930
TE PUKAPUKA TINO RONGONUI O TE AO,
ARA, TE PAIPERA TAPU.
NA C. M. BENNETT (Te Aute College).
Mehemea tatau ka haere ki nga waahi katoa o te ao, ka
kite tatau i nga mea e rongonanuitia ana i to tatau kainga,
kaore ano kia mohiotia ki etahi atu takiwa o te ao: ara. tenei
mea te moto-ka nga tuhituhi a Hakipia, te hiko, me era atu
mea whakamiharo a te pakeha kei te mohiotia ki etahi rohe
noaiho o te whenua. Engari ka kite tatau, tera tetahi puka-
puka kua tae ki nga waahi kaore ano kia taea e te nuinga o
nga tangata: me ki, kua tae ki nga waahi katoa. Te pukapuka
nei ko te Paipera Tapu. Kua tae ia ki nga waahi kaore ano
kia taea e te rori, e te tereina, e nga tangata kimi rawa ranei.
penei me nga mea kimi koura nei. Kua tae te Paipera ki enei
waahi katoa, a he tika te ki nei kaore kau he waahi i te ao
kaore ano ki taea e te Paipera te rapu haere.
Engari, ehara tenei i te ki. kei te ao katoa nga mea o roto
o te Paipera. Ehara i te ki, ka kitea he Paipera i roto i nga
whare o nga "Eskimo, " i roto ranei i nga "kraal" (whare) o
nga mangumangu o Awherika. Kao. Engari te ahuatanga o
tenei kupu penei ke— ka taea e tena iwi, e tena iwi, huri noa
te ao. te titiro i te Paipera i roto i tona ake reo. i te mea kaore
e kore kua tuhia te Paipera ki taua reo—mehemea ehara i te
Paipera topu tonu, ki tetahi waahi, ara ko te Kawenata Hou.
Tenei pukapuka hoki kua whakatokia ki nga waahi katoa o
te ao. Katoa, kotahi rau ma waru nga reo rereke o te ao kua
|
|
2 2174 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Ki te tuku moni mai mo te Pepa me penei na "Te Toa Takitini"
P. O. Box 227, Napier.
Ki te tuku korero mai, reta ranei me penei na "Te Toa Takitini"
Box 300, Hastings.
2174 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
tuhia te Paipera, a, e rima rau nga reo ko tetahi waahi o te
Paipera. Te nuinga o nga kape o te Paipera, o te Kawenata
Hou anake ranei, e tuwhatuwhatia ana ia tau, ia tau, e tae
ana ki te tekau ma wha miriona nuku atu ranei. Ka kite ai
tatau i te tika o te korero nei, ka kaha ia tangata, ia tangata,
ki te titiro i te Paipera i roto i tona ake reo—penei ano me
tatau me te iwi Maori me ta tatau Paipera.
HE AHA TE PUKAPUKA NEI,
Kei te kiia e tatau, "he pukapuka" te Paipera. Ko te
ingoa tika ke mona, ko "Nga Pukapuka, " no te mea e ono
tekau ma ono nga pukapuka kei roto i te Paipera. Nga tu
ahua tuhituhi katoa kei roto i nga pukapuka nei; he waiata,
he pakiwaitara, he waiata-whaiaipo, he kupu whakatauki, kupu
poropiti, a he kupu whakaatu hoki i nga mahi a nga iwi o
mua e kiia nei e te pakeha he "history. "
Enei mea katoa kei roto i te Paipera. Engari, ahakoa
maha nga ahuatanga tuhituhi, maha nga pukapuka, kotahi
ano te mea tino nui kei roto, ara ko te Atua me tona ahua-
tanga. Kotahi tonu te pukapuka o te Paipera katoa, kaore
i whakahua i te ingoa o Te Atua, ko te pukapuka e kiia ra
ko "Ehetere. " Kaore e ea te ingoa o. te Atua i roto i tenei
pukapuka, a kaore ahau. te mohio he aha ra i whakaurua ai
ki roto i te Paipera.
I mea nga Hurai, to ratau whakapono, he mea i whaka-
turia ki waenganui i te Atua me ratau, a ko a ratau tuhituhi
nga hiiri o te mea i whakaturia nei. Ko ia nei i kiia ai enei
tuhituhi, he "Kawenata. " E rua nga wehewehenga o te Pai-
pera, ara, te wehenga tuatahi e kiia nei ko te "Kawenata Ta-
whito, " me te wehenga tuarua, te "Kawenata Hou. "
TE KAWENATA TAWHITO
Ko tenei te wehenga whakaatu i nga mahi a nga iwi o
Ihipa me era atu waahi, ara a nga Hurai, i mua o te Whanau-
tanga o te Karaiti, a i te wa i raro ratau i nga ture a Mohi. E
toru tekau nga pukapuka nei, ara nga pukapuka o te Kawenata
|
|
3 2175 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2175
Tawhito. He maha nga ahuatanga tuhituhi kei roto i tenei
wahanga, ara: —
Tuatahi: He pukapuka ture.
Tuarua: "History'', ara nga mahi a nga iwi o mua o te Whanau-
tanga.
Tuatoru: He korero whakatauki, poropiti.
Tuawha: He waiata, he patere, he pao.
Nga pukapuka whakaatu ture, ko nga pukapuka e rima a
Mohi, aro ko Kenehi, ko Ekoruhe, ko Rewitikuha. ko Tauanga.
me Tiuteronomi.
Nga pukapuka mai o Hohua tae noa ki a Ehetere, he
pukapuka whakaatu i nga mahi a nga iwi o mua o te Wha-
nautanga, ara he "history. "
A Hopa, nga Waiata, nga Whakatauki, te Kai Kauwhau.
nga Waiata a Horomona, nga Tangi a Heremaia, enei puka-
puka katoa, he pukapuka pao. pukapuka waiata, pukapuka
patere hoki.
Tekau ma ono nga pukapuka kei te toe, a, enei, he puka-
puka kupu poropiti katoa (prophecy). Nga kai-tuhi o nga
pukapuka nei, etahi kei te mohiotia, etahi he mea tapa kuare
noa atu, a etahi, kaore rawa i te mohiotia ko wai ra nga kai-
tuhi. Kei te kiia ko Mohi te kai-tuhi o nga pukapuka tuatahi
e rima o te Kawenata Hou. Engari mehemea ka titiro tatau
ki nga rarangi whakamutunga o Tiuteronomi (ko Mohi te kai-
tuhi), ka kite tatau kei te whakaaturia te matenga o Mohi.
Ka kaha ano ranei a Mohi ki te whakaatu i tona a ke matenga?
I kiia hoki ko Rawiri te kai-tuhi o nga Waiata. I naianei.
kaore i te tino whakaaetia tenei kupu.
TE KAWENATA HOU.
E rua tekau ma whitu nga pukapuka kei roto i te Kawen-
ata Hou. E toru nga ahuatanga tuhituhi ka kitea i roto i nga
pukapuka nei, ara: —
Tuatahi: He pukapuka whakaatu i nga mahi I history. Kei
roto i tenei rohe nga Rongopai e wha me Nga
Mahi a Nga Apotoro.
Tuarua: Nga pukapuka, ara, nga reta.
Tuatoru: Te pukapuka matakite a Hoani e kiia nei ko te
Whakakitenga.
No muri rawa nei i tuhia ai nga Rongopai, ara no muri i
te Kakenga. I mua atu i te tuhinga, nga mahi a Ihowa i mea
korero a-waha tonu. Katahi ka whakaaro nga Apotoro, tera
pea e ngaro etahi waahi o nga mahi a te Karaiti. Tuhia ana
e Maka taana Rongopai. Ko tenei te Rongopai i tuhia tua-
tahitia, a ko ta Hoani te whakamutunga. No muri nei tenei
—nuku mai i te rau tau i muri o te Whanautanga.
|
|
4 2176 |
▲back to top |
2176 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
NGA PUKAPUKA O TE PAIPERA KAORE I TE MOHIOTIA
NGA KAI-TUHI.
Ko enei e whai ake nei nga pukapuka o te Paipera kei
te ngaro nga kai-tuhi. Etahi ano ra o nga pukapuka nei. kei
te whakaaro etahi tangata kei te mohio ratau ki nga kai-tuhi
engari kaore i te whakaae te ao katoa. Etahi kaore rawa i te
mohiotia ki te ao. Ko nga mea i peneitia (: ) nga mea kaore
i te tau nga whakaaro o nga tumuaki, a ko te nuinga, nga puka-
puka kaore rawa i te mohiotia ko wai te kai-tuhi.
TE KAWENATA TAWHITO
(1) Whakariterite......... Hamuera (: )
(2) Rutu................. Kaore i te mohiotia
(3) Hamuera 1 & II...... Kaore i te mohiotia
(4) Nga Kingi I & II..... Kaore i te mohiotia
(5) Nga Whakapapa I & II. Etera (: )
(6) Ehetere.............. Kaore i te mohiotia (: )
(7) Hopa................ Kaore i te tau nga whakaaro. !:
(8) Te Kai Kauwhau..... Kaore i te mohiotia
(9) Nahuma.............. Nahuma (: ) -
TE KAWENATA HOU
(1) Nga Hiperu.......... Kaore i te tau nga whakaaro.
(2) Pita II.............. Kaore i te tau nga whakaaro.
Kei te ki te Hahi ko Pita te kai-tuhi o te pukapuka e kiia
nei ko Te Pukapuka Tuarua a Pita. I mua. kaore i te tino
marama mehemea ko Pita te kai-tuhi, ko wai ranei, engari na
te Hahi i tapa ko Pita hei kai-tuhi.
NGA TAU KEI TE MOHIOTIA E NGA HURAI
Ko ta te Hurai whakaatu, no nga tau nei i mahia ai nga
mea e whai ake nei: —
Te Hanganga o te Rangi
me te Whenua...... E 4000 tau i mua o te Whanautanga
Te Waipuke............ E 3200 tau i mua o te Whanautanga
Te Urunga o Iharaira ki
Ihipa.............. E 1700 tau i mua o te Whanautanga
Te Whakakinotanga o
Parao.............. E 1095 tau i mua o te Whanautanga
Te Whakakinotanga o
Rawiri.............. E 1055 tau i mua o te Whanautanga
Te Whakakingitanga o
Horomona.......... E 1015 tau i mua o te Whanautanga
Te Hinganga o te
Kingitanga o Iharaira-E 722 tau i mua o te Whanautanga
Tera pea enei tau kaore i te tika, engari ko tenei te wha-
kapono a nga Hurai. I mea ai ahau kaore i te tika, na te mea
kei te ki nga roro o te ao o naianei, e nuku noaatu i te wha
mano tau te tawhito o te whenua. Nuku nuku noa atu.
|
|
5 2177 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2177
HE HUIWHAKAPUARETANGA WHARE
KARAKIA.
".... Ko matou ko nga tangata o tenei Takiwa ka tono atu
kia koe, kia whakatapua tenei Whare Karakia, hei whakaho-
nore hei whakakororia ki te Atua a hei tohu whakamahara-
tanga hoki ki o matou Matua Tupuna i puritia ai te Whaka-
pono, ka huaina tona ingoa ko TE HUNGA TAPU. "'
Ka pau katoa i roto i enei korero i runga ake nei nga ahu-
atanga katoa i whakapakari ai era hapu o Te Aupouri, Te
Rarawa, me Ngatikahu, ki te whakaara i to ratou Whare Kara-
kia, ara te hapu nei a Te Patukoraha. He nui te whakamihi
o te hunga i tae ki tenei Hui mo tera Whare Karakia no te
Maori i oti pai te Whare me ona mea katoa o roto, a i noho ea
tenei Whare me ona mea katoa i mua o te whakapuaretanga.
Kia Ora ano koutou Te Patukoraha mo ta koutou Taonga
ataahua, kua whakaarahia na e koutou hei tohu whakamahara-
tanga ki o koutou Matua Tupuna. Na reira mauria, whaka-
whanuitia hoki te Taonga a o koutou Matua Tupuna i roto
i enei ra.
No te Rahoroi te 27 o nga ra o Hepetema, ka eke nga
iwi ki te marae i Kareponia. Ko te marae kei raro kei te ma-
nia, ko te Whare Karakia e tu iho ana i runga i te maunga.
Ao ake i te ratapu, i te haora i whakaritea ai. ka kake nga
iwi katoa ki runga ki te maunga. Tino nui te tangata, kahore
i ahei kia uru ki roto i te Whare Karakia. Ka whakaritea
ko te Karakia Whakatapu me whakahaere ki waho, ka mutu
tera ka hou ai nga tangata tango Hapa ki roto i te Whare, ka
whakatakotoria te Hapa Tapu. Na Kenana Keretene i whaka-
haere te Karakia Whakatapu. Ko nga Minita i reira ko Rev.
Trill, Minita Pakeha o Kaitaia, ko Revs. H. M. Paerata. A.
Paerata, H. W. Kaipo. Mutu Kapa. H. Paraone. H. Taurau.
W. N. Panapa. Ko nga Mangai Reimana ko R. P. Kingi, Pe-
reiha Tauhara. Pene Ngatete. Eru Ihaka. Henare K. Waiaua.
Wairama Maihi. Herepete Rapihana me etahi atu. Ka mutu
te Karakia Whakatapu i waho, ka tomokia te Whare e nga
Minita, nga Mangai Reimana, me nga tangata tango Hapa, a
ka whakatakotoria te Hapa Tapu ma ratou.
I te toru o nga haora i te ahiahi, ka hui katoa ano nga
Minita me nga Mangai Reimana ki te Whare Karakia, a e rua
nga tangata i raihanatia hei Kai-karakia mo te Takiwa o Oru-
ru. Ka mutu te karakia o te po. ka tono nga iwi kia whaka-
haerea nga Mahi a Te Komiti Tumuaki i taua po. I tirohia
e te Tumuaki o te Komiti ko te mea mama ki nga iwi. he mea
hoki kua hinga katoa Te Aupouri, a Te Rarawa, a Ngatikahu
ki te mahi i o ratou whenua i roto i enei ra. Ka noho te Hui
a Te Komiti Tumuaki i tenei po.
|
|
6 2178 |
▲back to top |
2178 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
TE RIPOATA O TE HUI A TE KOMITI I NOHO KI KARE-
PONIA I TE 28 O NGA RA O OKETOPA, 1930.
NGA MEMA I TAE MAI:
Rev. Canon W. H. Keretene (Tumuaki).
Rev. W. N. Panapa, (Hekeretari).
Rev. H. Taurau.
H. K. Waiaua Esq.
NGA TANGATA RIIWHI I NGA MEMA I NGARO: Rev. H.
Paraone, R. P. Kingi, Eru Ihaka. I WHAKAURUA MO TENEI
NOHO: Rev. M. P. Kapa, Hoori Herepete. Aporo Waaka.
KA PANUITIA NGA MENETI. Paahitia ana.
KA PANUITIA TE KAUTE O NGA MONI. Paahitia aria.
(1). HE PATAI Rev. M. P. Kapa): E pehea ana te
whakaaro o Te Komiti mo te tikanga karakia huihui a nga
hahi karaitiana e whakahaerea nei i roto i enei rohe?
WHAKAUTU: Kei te pai. Kei te pena hoki nga mea
katoa i roto i te wa nei, ara, nga iwi, nga mana nunui o te ao,
tae mai hoki ki nga hahi, kei te whakamatau me kore ratou
e kotahi. I mea te inoi a Te Karaiti: "... Kia kotahi ai ratou.
me Taua nei!"
NGA MOTINI I PAAHITIA.
(1). Kia whakaaetia te pariha o Oturu kia whakaititia iho
te awhina i te Tahua i a ratou e whakaaro nei i tetahi Whare
Karakia mo ratou.
(2). I runga i te whakaaro kia whakahoutia te ahuatanga o
nga Kaumatua o enei iwi i roto i nga ra e huihui ana ratou
katoa ki Kaitaia karakia ai; a hei tohu whakamaharatanga
hoki i roto i enei ra kia ratou ki te hunga mate e takoto mai
ra i raro i te Whare Karakia i te Wahi Tapu o Kaitaia, e tono
ana ki Te Komiti Tumuaki:
A. Kia whakatuturutia tetahi ratapu i roto i nga tau katoa,
i etahi wa ranei o te tau, hei ra Karakia Nui mo enei
iwi mo Te Rarawa, Te Aupouri. Ngatikahu, ki roto
ki te Whare Karakia o Kaitaia.
B. Kia whakaritea te Ratapu tuatahi o te Haerenga Mai,
te 30 o Noema, hei ra timatanga i enei karakia huihui.
C. Kia riro hoki ma te hunga e tata ana e whakarite te-
tahi wa i roto i te tau hei whakapai i te wahi tapu.
(3). E tono ana enei iwi a Te Rarawa, Te Aupouri, Ngatikahu,
kia whakahokia ano a Reweti Pomare Kingi hei Kai-karakia
i roto i te Takiwa o Paihia.
(4). E tono ana kia whakaaetia, a kia riro hoki ma Te Komiti
Tumuaki e tohu tetahi Minita hei Chaplain mo te Ope Tama-
riki Mahi Paamu, a te wa e haere ai ki te Tai-Rawhiti.
|
|
7 2179 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2179
(5). E tono ana enei iwi kia whakahokia ano a Hoera Kanara
hei Kaikarakia i roto te Takiwa o Parenga.
(6). A. Kia whakapumautia te Tau i roto i nga whakahaere
a te Komiti i a Hanuere 1st ki a Tihema 31st.
B. Ite mea kotahi atu ano nohoanga o Te Komiti mo te-
nei tau, kia whakaputaina ki ia Minita te hawhe o
nga Moni Tahua o tona takiwa kei te ringa o Te Ko-
miti.
(7). Kia puta te whakaaro o Te Komiti mo te Whare Karakia
o Kareponia, a kia tangohia mai te moni e rite ana i roto i
nga moni awhina.
(8). Kia whakaputaina te awhina a te Komiti i te Marae.
(9). Kia whakaputaina te mihi a te Komiti ki te iwi kainga
mo te kaha ki te awhina i te komiti, ki te manaaki hoki i nga
iwi katoa i eke ki tenei hui.
HE WHAKAATU KI NGA TAKIWA.
(1). Nga moni i whakaputaina ki nga Minita, ara te hawhe o
nga Honi Tahua a ia Takiwa i te runga o te Komiti: Canon
Keretene £3/15/-; Rev Kaipo £3 15/-: Rev. Paerata £4; Rev.
Kapa £4/10/-; Rev. H. Paraone £6/18/-; Rev. Poata £3/4/-;
Rev. Te Hau £3/15/-; Rev. Panapa £6/5/-; Rev. Harawira
£3/15/-; Rev. Taurau £3/15/-; Rev. Karaka £3/15/-: Rev. W.
Matene £3/15/-.
(2). E whakamahara atu ana ki nga Takiwa, ka noho ano te
komiti a Tihema, te hui whakamutunga mo tenei tau. Na
reira kia rapopoto mai a koutou Moni Tahua, ara te moni
katoa kua rite i a koutou mo tenei tau. hei tapiri i te oranga
o koutou Minita.
(3). E tono atu ana ki nga Takiwa, ki nga tangata ranei ka-
hore ano i tae mai a ratou moni mo Te Tahua Oranga o te
Pihopa Maori, kia whakaaro mai i roto i enei ra.
NGA WHENUA MAORI.
i a Ta Apirana Ngata e kokiri ana i te Ture Whakatika-
tika Whenua me nga Kereeme Maori ara i te Pire Horoi ki
te Whare, i mea ia: Kei te nanatu marika te whakatatu haere
i nga Taitara o te Iwi Maori ki o ratou paanga whenua. Kei
etahi waahi ano kua tino tatu nga taitara pera i ta te Pakeha
e tumanako nei. Ko nga mahi a te Kawanatanga o te Kooti
kei te takina ano e tenei Kawangatanga ara ko te whakatopu
paanga i waenganui i nga hapu. Ko te kaupapa o tenei whaka-
topu taitara kia ahei ai te Maori ki te whakamahi i tona
whenua ki te aha ranei, i taana i pai ai.
Kua whakaaetia e matou nga whenua kaore nei e whai-
painga ki te Maori kia tumataria ki te ahi. Ko nga waahi kaore
e hokona e te Karauna ka tukua ki etahi atu. Ko etahi waahi
|
|
8 2180 |
▲back to top |
2180 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
o Taupo e 4/6 te wariu Kawangatanga i hokona ki nga Kamu-
pene Tiri Rakau mo te 30/- mo te eka. Kaore tenei te rau-
patu i nga tikanga i hanga e te Whare no te mea kei te whai-
painga ki te hunga no ratou te whenua.
Ko Tau Henare: Ko te Minita Maori e tino matau ana
ki nga mea e matea ana e te Iwi Maori, no reira ka inoi ia ki
te Whare kia tino tautokona te Minita Maori ona mahi e
awhina nei i tona iwi. E tino tika ana kia awhinatia te Iwi
Maori kei toe ana he whenua. Ma te awhina moni a te Kawa-
ngatanga me te manawanui tena e taea e te Maori te tu tahi
me tona hoa Pakeha whawha tahi ai i nga mahi a te Motu.
Ko Tuiti Makitanara: E whakamihi ana ia ki te Minita
Maori mo te kaha ki te whakatinana i nga 'kupu whakaari' o
nga tau ki muri. E tumanako ana ia i raro i te tikanga Wha-
katopu paanga tena e whaipainga a Ngai-Tahu i ona whenua
papa-tipu e takoto rauroha tonu mai na.
Ko te Kooti: E awangawanga ana ia mo nga moni i wha-
kapaua hei whakapai i nga whenua Maori, kei kore e taea e
nga Maori te whakautu. He tokomaha tonu nga Maori kei
te ruarua ki te whawha mahi i runga i te wehi kei kore e
taea te whakautu nga moni a te Kawangatanga. Na reira e
tono ana ia ki te Minita Maori kia kaua e akiakina te Maori
kia tere te utu i ta te Kawangatanga. Waiho atu kia aata ma-
mau marika te Maori ki tana mahi. Kia manawanui te Kawa-
ngatanga ki te Maori. E tono ana ia ki te Minita Maori kia
whakaturia he Komihana hei uiui i nga raru o te Iwi Maori.
E tika ana hoki kia puta he mihi ki te Minita Maori e mahi
uaua nei mo tona iwi.
Ko Ta Apirana Ngata: E tika ana kia kaha te tupato ki
ki nga moni e whakapaua ana ki te taha Maori kei tahuri mai
hei kawenga taumaha ki te Maori. E tautoko ana ia i ta te
Kooti; mana e uaki ki te Kawangatanga kia whakatungia he
Komihana hei tirotiro i nga raru o te Iwi Maori.
Ko te Kooti: Ko tetahi tino take e tumanako ana ia, kia
kaua e tere te utu reiti o nga whenua e whakamahia ana e te
Maori. Kia mama ra nga taumaha, a kia kitea atu kua timata
te puta mai he painga ki te hunga nona te whenua, katahi ka
utu reiti ai. E tumanako ana ia ki nga Ropu Takiwa—Kauti
Kaunihera—Poari Hohipera—Poari Awa me era atu kia aata
whakaaro mo tenei taha.
Ko Ta Apirana Ngata: Kua whakamohiotia ano nga Ropu
Takiwa ko enei tu momo whenua e whai ake nei kia kaua e
utu reiti. (1) Nga waahi harotoroto me nga tihi o nga maunga.
(2) Nga papa-kainga me nga urupa. (3) Ko nga whenua e
whakamahia ana hei te toru o nga tau whakaeke ai he reiti.
(4) Ko nga waahi hoki kaore e taea te whakamahi, kaore hoki
e puta ana he painga hei aha hoki kia reititia.
|
|
9 2181 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_2181
NGA RETA TUKU MAI
Ki te Toa. kia ora mai ano. E tino tautoko ana ahau i
nga take a R. T. K, e wha i whakautua e Ratana i te Toa o
Akuhata.
1. E ki ana a R. T. K, kei te ora te Tiriti o Waitangi: Kia ora
koe.
2. E ki ana a R. T. K, ma te mahi ahu-whenua e ora ai te Iwi
Maori: Kia ora ano koe.
3. E ki ana a R. T. K, ko te mahi a Ratana he whakatu i a ia
hei kingi: kia tino ora koe.
4. E ki ana a R. T. K, kei te pau nga moni a nga iwi e haere
ana ki Ratana Pa i nga tau katoa, me nga moni kohi a
nga iwi hei haere mo Ratana ki te ao.
Kia ora rawa koe e hea e R. T. K, kei te tautoko katoa ahau
i enei take e wha. Kei te tino tika tau. Koia na hoki te take
i puta ai au ki waho i to matou Kotahitanga. Patai mai iana:
maku e whakamarama. E te Morehu e kau ki uta! Kia ora
te Iwi Maori. Reweti P. Kingi.
Ki te Toa. tena koe. Tenei kua rongo ki etahi o nga apo-
toro a Ratana: kua piri pono a Wiremu Ratana ki te Kawa-
natanga e tu mai nei i naianei. Kaati e whakaatu ana te
Whetu Marama i nga kaupapa a Ratana hei poa tangata kia
pooti ki taana taina: —(1) Ko te Tiriti (2 ) Ko te Mana Maori
Motuhake &c. E tama ma: e rua enei take he take pakanga
anake ki te Kawanatanga: ka pewhea ai te piri pono e rango-
na ake nei? Akuanei pea he poapoa noa i te iwi kia awhina
i taana mema. Ahakoa kua hipa te pooti, kua tu ko te Tomo
te mema engari kaha rawa te hau o nga rongo o nga take i
runga ake nei ki to matou nei pito o to tatou ao. I titiro iho
ano au. me te uwi te whakaaro.
H. P. Pukeroa, Hangatiki.
NGATI-POROU
WAHI VI
Na R. T. K.
Tera ano tetahi huarahi ahuwhenua ara huarahi rapu
oranga a Ngati-Porou i mua atu o te whawhai Hauhu i te tau
1865 ara he Patu Tohora.
PATU TOHORA
He mahi nui tenei i era ra a he mahi whakawhiwhi i te
tangata ki te moni. T kite te Maori i nga kaipuke patu tohora
o te pakeha a e kiia ana ko Pekama Waikare raua ko Tahanga
o Ngati-Porou tangata i eke ki runga kaipuke patu tohora;
ko Pekama i tae rawa ki Ingarangi—ko to Ngati-Porou tangata
tuatahi tera te tae ki Ingarangi—ko Tahanga i ngaro tonu atu.
e ai te korero i mate ki te Waipounamu.
|
|
10 2182 |
▲back to top |
2182 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
Ko te puna o te pakake ko te Mahia, ko Waikokopu; i
kaha te patu o te tohora ki reira na konei hoki he whakawaha
noa na te tangata i te kakahu ka kiia e haere ana ki Waikokopu,
engari ko nga tino awa ara "waapu" o Ngati-Porou i patua ai
te pakake he nui. To te Whanau-a-Rua ki Tokomaru ko Te
Mawhai, no Henare Potae raua ko te tuakana ko Arapeta tenei
awa. Kei raro atu i te Mawhai, e tata ana ki Tuparoa ko Kai-
moho, ko te tangata rongonui o tenei awa ko Mita te Hape.
To Ngati-Porou tuturu tona awa ko Tuhimata, e tata ana ki
Te Awanui, ko Karaitiana Pakura tetahi tangata o tenei awa.
To te Whanau-a-Tuhaka-iri-ora awa ko te Wharariki. He
kainga nui tenei i era ra. Kei te ungutu-awa o Awatere ko te
Waipao. He pakeha te tino tangata nona tenei awa, ko Piri
Karokaro. Ko nga uri awhekaihe a tenei pekeha he toa katoa
mo te rere moana. I Tikirau, ko te awa ko te Whaiti.
I manu atu i Te Whaiti te poti o te Naera Tikimapu ratou
ko ona hoa pakeha, ko te Naera te tauihu o te poti. No te
maunga ki te tohora ka kawhakina te poti ki tawhiti, ngaro
atu kahore i kitea e nga poti i aru i muri. I akina te poti e
te hiku o te tohora, ka titore, mai i te ihu ki te kei. I mate
katoa nga tangata ko te Naera anake te morehu, nana ano i
kau ki uta. I tona unga ki uta ka ngoki ki roto i te ana takoto
ai. Kitea rawatia ake kua tata ke te mate, i kitea mai i te
moana e takoto ana.
He nui nga kupu a Ngati-Porou he kupu pakeha, i ahu mai
i nga mahi patu tohora engari kei te pohehetia e etahi tangata
he kupu Maori. Me whakahua ake etahi Kuuru (school, crew)
matere (masthead), weku (wake*, pauta (spout), E hi pauta!
(there he spouts), rati (lance), puruki (fluke), taraipata
(tripod or trying pot), kauna kawhe (cow and calf), hira
(hill), raina (line), pahi (fast), waapu (wharf), weera (whale)
Kaati i enei engari tera atu ano etahi.
I oku ra ano ara i a au e tamariki ana i patu tohora ano
a Ngati-Porou engari kaore i rite te kaha ki te mahi o mua.
Tetahi kua ruarua te tohora kua iti hoki te utu o te hinu. I
enei ra kua kore rawa te tohora e kitea. I eke rawa au ki te
poti patu tohora, ko toku nohoanga i kiia he awheroa.
He reo ano to te iwi patu pakake, he reo whakamiharo, he
reo pukukata. Ko te reo tino rere ke no te kapene, ko ana kupu
whakahauhau i te mea e whai ana i te pakake, e whakaeke
ana ranei i te poti. Kaati ake nga korero o tenei mahi a Nga-
ti-Porou, me huri taua inaianei ki te mahi i hau ai nga rongo
o tenei iwi ara ki te Whakatipu hipi.
[Ko te Wahi VII, ara ko nga korero mo nga mahi whaka-
tipu hipi a Ngati-Porou me whakatarewa kia watea ai au ki
te kohikohi, ki te whakakaupapa i nga korero; kia okioki hoki
tatou katoa, kei hoha; a, kia puta ai hoki etahi atu korero. —
Kia ora! —R. T. K. ]
|
|
11 2183 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2183
E REWETI PITA KINGI E KAU KI UTA
He whakautu mo te panui a Reweti P. Kingi,
o Otiria, takiwa o Ngapuhi i puta i roto i
Te Toa Takitini. Akuhata 1st, 1930.
"Tenei ahau ka whakautu i nga kupu a Reweti Pita
Kingi, o Otiria, i panuitia i roto i Te Toa Takitini. Akuhata
1st, 1930.
''E Reweti Pita Kingi, he mea atu tenei ki a koe. kia
tere to Kau mai ki uta.
1. E kii ana koe kei te takahia e ahau Te Paipera.
2. E kii ana koe he mahi tohunga taku mahi.
3. E kii ana koe he mahi moni, he mahi tinihanga taku
mahi.
4. E kii ana koe e £40. 000 kua pau i ahau.
5. E kii ana koe kei ahau te whenua o Te Kotahitanga.
6. E kii ana koe kei au Te Pa o Ratana.
"Koia nei e Pita Kingi, nga kai nunui o roto i to panui
koia ahau ka mea atu nei ki a koe, e hoa e Pita, kia tere te
kau ki uta. i runga ano i enei kaupapa kua panuitia nei o
koe. Ae ra, kia mohio ano koe. he Ture ano kei runga i te
motu, mo te whakapae.
"Ki te kore koe e kau ki uta. ka hopukia koe e te Pirihi-
mana, a ma te Pirihimana koe hei tuku ki te Kai Whakawa,
maana ki Te Katipa, ma te Katipa koe e tuku ki nga rire o
te Moana-nui-a-Kiwa, kia utua ra ano e koe Te Pene Mutunga,
ko reira, koe tukua mai ai kia kau mai ki uta. E karanga
nei koe ki nga Morehu ki i kau mai ki uta, kahore e Pita Kingi
e hara i te mea ko nga Morehu kei roto i te Wai. engari ko
koe kei roto i te Wai. no reira ko koe ko Reweti Pita Kingi
hei kau mai ki uta.
"E nga Iwi. e titiro ana i tenei Niu Pepa, kei te whakaae
ahau ki te kupu a Reweti P. Kingi e kii nei. he Apotoro a ia
no roto i te Haahi Ratana.
"Ae e nga Iwi. he Apotoro Rehita tuturu a ia no roto i
tenei Haahi, waihoki, e toru ona tau e kauwhau ana i tenei
Maramatanga. Waihoki tino kaha tenei tangata ki te kau-
whau, me te mea nei tona kaha, ko Te Karaiti tonu a ia e
kauwhau mai ra. Tahuri atu ana ia ki te kauwhau, ki te
whakahe i te Haahi Ingarangi i whakarerea atu ra e ia, a,
tu ana hoki a ia ki roto o Ngati-Kahungunu kauwhau haere
ai, ka mohio mai ai koutou e nga Iwi, he tangata tino kaha
tenei ki te kauwhau.
"I te tau 1928. ka tohe a Reweti Pita Kingi, kia tu a ia
hei Mema mo Te Tai-Tokerau, I runga i tana tohe, katahi
ahau ka mohio, kua kore te tangata nei e whakaaro ki tana
turanga Apotoro, kua whai ke ki te turanga Mema. Waihoki
|
|
12 2184 |
▲back to top |
2184 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
kii atu ana ahau ki a Reweti Pita Kingi, e hoa he turanga ano
tou, otira kore rawa i whakarongo.
"No te taenga ki te wa hei tohu i tetahi tangata mo Te
Tai-Tokerau mo te Pooti Mema, tohungia ana e ahau ko Pa-
raire Paikea. Ko te riringa tenei o Pita Kingi ki ahau. Wai-
hoki ko te pekenga tenei o Pita Kingi, tau rawa atu ki runga
o te kauri, te takanga iho i runga o te kauri, tata tonu ka
hemo. Ko te tino hokinga tenei o Reweti P. Kingi, ka taka-
noninoni ano i roto i nga paru i whakarerea atu ra e ia i
mua atu i tona urunga mai ki tenei Maramatanga.
"Koia ahau ka mea atu nei ki a koe e Reweti Pita Kingi
kau mai ki uta, kei ngaro koe ki roto i te paruparu me te
wai-tote.
''No reira kaumai ki uta, ki te u mai koe ki uta. katahi
koe ka pootingia e Ngapuhi nui tonu, mo te Pootitanga o
1931, a, ko reira ano hoki koe whiwhi ai ki nga moni a te
Kawanatanga, e tangihia nei e koe. '"
"No reira e nga Iwi o te motu kia kaha ano te titiro i
nga kupu tika me nga kupu pohehe, rorirori, wairangi ano
hoki, penei me nga kupu wairangi a Reweti Pita Kingi. "
Heoi ano, T. W. RATANA. Ratana Pa.
NGA RUANUKU O TE HOHONU
(R. T. K. )
"Kei reira nga kaipuke e teretere ana kei reira taua
rewiatana i hanga e koe hei takaro ki reira. " Waiata 104, 26.
I au e tamariki ana, he tino mahi na Te Tairawhiti te
patu pakake ara tohora, a, e nui ana hoki te pakake i era nga
ra. Kei te takurua ka huri whakararo te haere a te pakeha;
hei te raumati ka huri whakarunga. I enei ra ia kua kore e
kitea te pakake, a, ui ai te ngakau he ahara i kore ai. Kua
torutoru rawa pea, he kore kai ranei no nga moana mahana,
a, ka ahu ki nga moana huka o te pu o te tonga, koia hoki
te wao o te tohora, te wahi nui te kai.
He moana mokemoke nga moana huka o te tonga i nga
tau maha ka huri, tena i enei ra kua huhua rawa nga kaipuke
patu tohora ki reira. I te raumati ka huri nei e wha rawa nga
tima nunui ko tetahi 17, 000 tana te nui, a ko nga kamupene
patu tohora kei te whai ki nga tima nunui ake Kei tera taha
atu o te ao ko etahi kamupene me o ratou na kaipuke. Hui
katoa nga pakeha kei te patu tohore i nga moana huka o te
tonga e 8, 000. Ko nga tangata na raua i panui te nui o te
tohora ki era moana ko Kapene Kooti (Captain Scott) raua
ko Hakaratana (Shackleton) ko nga tangata i whai nei kia
tae raua ki te pito o te ao, a tokorua mate katoa atu ki te pu
o te tonga.
Ko te iwi nui e whakamoti mai na i te tohora ko te No-
witini. E 23 o ratou tima nunui, 130 nga tima ririki. E 20 tima
|
|
13 2185 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2185
ririki ki te tima nui kotahi. Ko nga tima ririki i te tohora,
ma te mihini e pupuhi. Ka male te tohora, ka whakaiia ki
te hau kia kore ai e totohu; ka waihotia kia maanu ana, ka
whai ano te tima i etahi atu tohora, kia kore ra ano he to-
hora katahi ano ka hoki ki te kohikohi i nga mea mate. I
kitea ai he mea titi he haki ki runga. I etahi wa e mate ana
i te tima kotahi 10 tohora i te ra kotahi. Ko mutu te patu,
ka paretetia ki te tima nui matua. Ka tae nga tohora mate
ki te tima matua, ka hutia ma te puare kei te kei; hei te
ekenga ki te taeke ka haehaea. Ko nga motu ka tahuna
hei hinu, ko nga iwi me era atu wahi hei waiakau. E taea
ana te 20 tohora te haehae, te tahu i te ra kotahi.
NGA KUPU MO TE TIRITI O WAITANGI
He mea uaua rawa te korero mo nga tangata kua mate,
me he mea ehara i te korero whakamihi a me he mea hoki
aua tangata he tangata e whakanuia ana e te iwi na konei au
i awangawanga ai mo enei korero aku kei patua au e te Iwi
Maori mo te takakino i ta ratou whakapakoko—i ta tatou
whakapakoko ngatahi, engari hoki ki toku nei whakaaro he
uku nga waewae o taua whakapakoko pera ano me nga wae-
wae o te tini o nga whakapakoko tangata. He nui rawa, he
kaha rawa, no nga kupu whakamihi i uiui ai au. "E, e pono
ana ranei tenei tu tangi o te reo?"
Hei tautoko i ta ratou pitihaana whakaara i te Tiriti o
Waitangi ko te kauwhau tenei a Nga Ratana. "E ki ana nga
tangata matau kua mate te Tiriti o Waitangi, kua pirau. "En-
gari kaore ratou i te mohio ko wai ma aua tangata matau,
kaore ano he ingoa kia whakahuatia e ratou. Kei te tika
tonu te kupu a Nga Ratana, maku e whakaingoa tetahi tanga-
ta. I Te Pipiwharauroa Nama 90. wharangi 11, o Hepetema
1905, e kitea enei kupu: —
''I mea a Timi Kara I i te Paremete I kua he te Tiriti o
Waitangi i a Te Pitiroi i te whakatuwheratanga i te hoko ki
nga pakeha noa. i te whawhaitanga o te Iwi Maori ki te Ka-
wanatanga, i nga ture hoki i oti i te Paremete, he Maori nei
etahi o nga mema. "
I te wa i whakapuakina ai e Timi Kara enei kupu kua
whakaaria e ia tana Ture Whakanohonoho Whenua Maori,
i huaina taua wa ko te Ture Muru. I oho ai nga Iwi Maori me
nga hoa pakeha o te Iwi Maori i te pakeke rawa o nga rarangi
o taua ture. I runga i taua ture ka whai mana te Kawanata-
nga ki te riihi ki te hoko ranei i nga whenua Maori ahakoa
kaore nga Maori i te whakaae. Ko te Pire tenei a Timi Kara
ara a te Kawangatanga o Te Hetana. I whakahengia tenei
ture e te Apitihana, e Te Maahe. e Te Hereni, e Tianene; i
kiia e ratou he takahi i te Tiriti o Waitangi. Te tika no muri
mai, i te kaha pea o te whakahe, ka hoki nga whakaaro o
|
|
14 2186 |
▲back to top |
2186 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
Timi Kara, ka hapai hoki i te Tiriti i kiia ra e ia kua mate.
1 hanga ai te Ture Muru he kaha no te akiaki a te iwi pakeha
kia hohoro te whakanohonoho i nga whenua Maori; i wehi
a Te Hetana raua ko Timi Kara kai hinga to raua Kawanga-
tanga ko te mea tino nui hoki ki tenei tu momo tangata ki te
mema Paremete ko o ratou pooti haunga ia te tika. I taua
wa he mema pakeha ke a Timi Kara. I uiuia rawatia te Ture
Muru a Te Hetana raua ko Timi Kara e te Paremete i Inga-
rangi.
I te tau 1906 ka mate a Te Hetana, ka tu ko Te Waari hei
pirimia. Kaore i tino kitea nga mahi a te Ture Muru a Timi
Kara i te mea i hinga tona Kawangatanga a tu ana ko Te Ma-
ahe hei pirimia. I tino hapainga e te Kawangatanga o Te Ma-
ahe te Tiriti o Waitangi, a na Te Kooti ka oti etahi take nu-
nui e pa ana ki te Iwi Maori; nga moana o te Arawa, nga
whenua raupatu me era atu take; kaore nei i whawhatia e
Timi Kara i nga tau maha o tona Kawangatanga. Na Te
Kooti ka mutu te hoko whenua ki te Tai Rawhiti. Na konei
e te iwi whakamihi ki to taua tangata i te mehua ano e tika
ana; hoatu te honore ki te tangata i tika ana; hoatu to honore
ki te tangata i tika ai te honore a kaua hoki e murua te he?
kaore i te tangata e tika ana a ka tapae ki te tangata kaore nei
i tika. Ko a tatou korero o enei ra e korerotia e nga wha-.
katupuranga huhua kei te heke iho—kei pohehe kei kotiti
ratou i a tatou korero he. E ki ana etahi tangata na nga ti-
kanga "taihoa" a Timi Kara te Iwi Maori i ora ai. I ora ai
ano. Ko te ki i ora mai ai i te Kawangatanga o Te Kooti
i te aha i ora ai i a wai ?I ora mai ai ra i tona Kawanatanga
he whakapae teka. Kua taia e Apirana Ngata ki roto ki
Te Toa Takitini nga mahi nunui a Te Kooti a ko Apirana
no te taha ke kia Timi Kara.
Ina koa nga kupu a taku pakeke a Ihaia Hutana i Te
Toa o Aperira ka taha nei: —
"TIMI KARA. E tika ana kia kiia e tatou ko te Poro-
piti tenei tangata o te Ao........ He ki tenei ma tatou me o
tatou iwi: mei kaua tenei tangata e whanau kua pirau ke te
Tiriti o Waitangi. "
Ko te Timi Kara ano tenei i ki nei i te Whare Paremete
i te tau 1905 kua taka te Tiriti o Waitangi i te mea i whawhai
te Maori ki te Kawangatanga. Ka pehea ra nga Maori i piri-
pono?
He tika he tangata nui a Timi Kara engari e kore au e
ki ko te Poropiti ia o te ao a me i kore ia kua pirau te Tiriti
o Waitangi. Me i pirau te Tiriti ma Te Kooti ra e rongoa
kia kakara ai. Kei te ora tonu te Tiriti ahakoa nga kupu a
Timi Kara, a Timi Kara tonu ranei. Kaua aku hoa Ratana e
maharahara mo te Tiriti kei te pai te Tiriti.
E nga Etita, panuitia enei korero; kaua korua e wehi
kei patua au e te Iwi Maori, i a korua tonu e ora ana hei kawe
|
|
15 2187 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2187
korero i patua au he kiinga naku he waewae uku nga waewae
o ta tatou whakapakoko. E ki ana ko taua whakapakoko.
Tatau, tatau!
Heoi ra
R. T. K.
RAURETI TANIRA MOKONUIARANGI
E nga Etita
E whakaatu atu ana ahau tenei kua hemo a Raureti Ta-
nira Mokonuiarangi. Kua wehe atu ia i ona hapu maha o
roto i te rohe o Te Arawa.
E mihi ana ahau ki te whakaaro o nga morehu o Te Awa-
teatua mo to ratou haerenga ki te kawe i te aroha me te ma-
mae ki runga ki to ratou rangatira, ki te hari hoki i to ratou
whakaaro kia nehua a Raureti ki Rotorua.
E tika ana i konei kia whakaatu ake ahau i te nui o tooku
mihi ki tenei tikanga. Tuatahi, ka hangaia e te pakeha o ra-
tou tima nunui, ka hoatu nga heramana, nga apiha, te kapene.
I te tima ka rere ka mate tetahi o nga heramana, ka rukea atu
ki te moana. 1 muri i tena ka mate tetahi o nga apiha, ka
whakaungia te tima ki uta, ka tanumia te apiha ra I muri i te-
nei ka rere ano te tima ra ka mate te kapene, katahi ka maha-
ratia kia mauria ki Ingarangi ra ano tanu ai.
Kaati pera hoki tenei. Ka mate nei a Raureti, ka hui
nga hapu ki te tangi ka whakaritea nei e ratou kia tanumia
to ratou Rangatira ki Rotorua. Kua hinga te kapene o te
tima nei o Rangitihi, ara a Raureti, kua tanumia ki reira.
Te kupu ohaaki a o tatou tupuna e mea ana: — "Me ta-
koto ki o ratou oinga kotore a ki roto o te hapu o nga maatua.
Otira no te wa ano i a ratou ka paheke taua ohaaki.
Me whakaatu ake hoki ahau i konei, kotahi ano te iriiri-
tanga o te ingoa i runga i Te Matua, Tama, Wairua Tapu. Wai-
hoki i nga ra o nga maatua i takoto pera tonu te ohaaki ara
"He maunga, he tangata! He maunga he tangata" e takoto ra
ena whakatauki.
Ko Ruawahia te maunga ko Mokonuiarangi te tangata.
Ko Putauaki te maurea ko Rangitukehu te tangata.
Ko Whakapukorero te maunga ko Rerehu te tangata.
Ina ra nga Mokonuiarangi o mua atu i a Raureti kei To
Awateatua e takoto ana. otira ko o ratou taitara kihei rawa i tata
ake ki o Raureti te teitei, te matauranga, te rangatira, te ta-
kahi o te waewae i roto i nga marae maha o te motu me nga
mahi Kawangatanga nunui, no reira e kore e mutu te tangi
kia ia me te pouri. Haere e koro! Kaore koe e warewaretia!
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE,
|
|
16 2188 |
▲back to top |
2188 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
RANGI TAHURI KAA.
Ki nga Etita, Tena korua.
Panuitia atu enei korero mo te matenga o Rangi-tahuri
Kaa, i te 22 o nga ra o Akuhata. Ahakoa e 32 ano nga Eau o
tenei wahine engari i kitea whanuitia ana mahi pai me tona
ahua, na konei i nui ai te mamae me te aroha, a, me to haku
a te iwi mo te moumou o tenei wahine ki te mate wawe. Me
i ora tonu ia, ko wai ka hua, tena noa atu ana mahi. I tau-
toko ia i nga mahi a te iwi— nga whakararu, i te whakapono.
Ahakoa ko Tutua tona marae tuturu, nona nga marae katoa
Na tona kaha ka whai taonga te whare nui o Tutua a kua puta
tona whakaaro kia whakawhanuia taua whare rokohanga nei
ia ka mate. I te tuunga o tona hoa tane o Te Rauna Kaa hei
kai-karakia mo te pariha o te Kawakawa (Te Araroa) i kaha
tana awhina a ko ia tonu te hoa haere o Te Rauna ki nga
karakia. Kaore ia i hoha, kaore hoki i whakahoha i te tangata.
T hapainga ia e ona matua e ona tipuna.
He wahine aroha a Rangi-tahuri ki tona hoa, ki ana ta-
mariki, ki ona matua, ki te tangata. Ahakoa te nui o ana
mahi kaore ia i wareware ki ana tamariki. He hoa takaro no-
na tona kui. I manawa-nui ia ki nga ngoikoretanga o te ta-
ngata; ina whakahengia, riria ranei te tangata ko tawa kupu
tenei, "Ma ana hoki. "' Mo te hanga nei mo te kata kahore he
tangata hei rite mo Rangi-tahuri, i rangona tana kata ki runga
ake i nga kata katoa. Inaianei kua ngaro ra a Rangi-tahuri
me tona reo me tana kata: kua ngaro ia i ona marae, i ana ahi
kai.
I te whakaaro kaumatua o tenei tamaiti i timataia e ia te
ako whakapapa ka hinga nei ia. a i tika hoki mana te ako wha-
kapapa he wahine hoki ia i heke iho i nga tatai rangatira o
Ngati-Porou. NO te kawai matamua ia o nga mokopuna a
te Houkamau.
Commences next galley '"Kei te tangi ona"
Kei te tangi ona matua ona tipuna mo ta ratou puawai
kua katohia nei e Mate. Moumou te taonga! Otira ahakoa
kihai ona tau i maha ko tana tauwira ia he tino pai Haere.
haere ra, e Rangi!
Kimikimi noa ana.
Kei hea e ngaro nei;
Kei te rau ra koe o te wharenui;
Taria e hoki mai,
Ka marumaru te ra,
Ka ahu mai ai kia moe taua.
Te ata kitea atu
E au te Awhenga
I te wai o te kamo
E maringi noa nei:
|
|
17 2189 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2189
He mamae ka nui
Ka rangona e te iwi.
Sound, sound the clarion, fill the fife!
To all the sensual world proclaim.
One crowded hour of glorious life
Is worth an age without a name.
Hikitia, hikitia te tangi a te tetere!
Panuitia ki te ao horihori katoa,
Ahakoa kotahi te haora ki tonu i nga mahi pai
Nui noa ake i nga tau maha hua kore.
Heoi nei
R. T. K.
TA TATOU "TOA TAKATINI. "
Kua tae tenei ki te wa e mahara ai tatou ki titiro whaka-
muri ki nga ra o te tau ka huri, me te whakawhaiti, mai i o
tatou whakaaro, mo nga mahi i mahia e tatou, nga taonga i
tiakina, i manaakitia, i tautokona me nga mahi whakahaeretia,
tae noa ki nga hua o aua mea i mahia i whakaritea ranei e
koe, a, ka ngetengete te ngakau mo te he, mo te rereke, o nga
hua o aua mahi, mo te nui ranei o nga hua pai, o nga manaaki-
tanga, o nga reo ranei na ratou i rangona ai, kitea ai ranei te
whakaaro o tetahi atu, o nga mahi ranei a tetahi atu tangata.
Hei taua wa ka kite iho koutou ko tetahi mea i mahue i
a koutou ko te whakawhanui atu i te maramatanga o ta koutou
pepa ara o "Te Toa Takitini. " Kaore rawa i whawhatia e kou-
tou! He mea tino nui te whaka whanui i te maramatanga, i
te mohiotanga o te tangata ki ta koutou "Toa Takitini. " Ma
te nui hoki o te mohiotia, me te marama mai o koutou hoa,
ka mina mai, ka tango i te pepa. Ma te nui hoki o te hunga
tango i te pepa e nui ai te ora, a, ma te nui o te oranga,
ka kaha te pepa ki te rere, ka ora hoki ki te toha haere i nga
korero o te motu, ara a te Maori ki roto i tona ake reo, me
tona ake ngakau whakaputaputa i ona whakaaro.
Ko te tino hiahia hoki, kia puta atu nga korero katoa a
o koutou tupuna kua mene ki te po, na reira te tino whakaaro
kia awhina tonu mai koutou ki te rapu tangata mai hei tango
i ta tatou pepa.
Kia mohio mai ano koutou, kei te nui rawa te manaakitia
o ta koutou pepa a "Ngati Wiremu. " He mea whawhaki mai
i roto i tetahi o a ratou tahua e Rua Rau Pauna (£200) no
Te Toa. Kia mohio mai ano koutou, tae mai ki tenei wa, heoi
ano te mahi a tenei pepa he tuku korero anake. Kaore he
panui mahi, pera me nga pepa pakeha. Kei reira hoki, ara
kei nga panui te ora nui o nga pepa pakeha. Kaati i mahara-
|
|
18 2190 |
▲back to top |
2190 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930 tia e nga mahunga whakahaere i tenei pepa he mea pai tonu kia ata waihotia ake era ahuatanga whakaparuparu noa i te pepa, mehemea ra ia ki te taea te perehi i te pepa nei i runga i te kaha mai o te hunga tango pepa anake. E nga hoa kua wehe ata nei i tenei o a tatau pepa na o tatou haahi te take, he mahara no koutou mo te haahi Mihingare anake nga korero e perehitia, a, kua roa ra tenei e kite ana koutou tenei o a tatou pepa kei te toha pai tonu i nga korero me nga mara- matanga mo Te Iwi Maori, na reira te tono atu kia hoki mai ano ki ta tatou taonga e mahia atu nei e maua me o maua rangatira kia puta atu nga maramatanga katoa kia koutou aha- koa o te taha wairua o te taha tinana ranei, o te ao rau rakau, o te ao kararehe ranei, nga korero o nehera, nga korero Pare- mata, nga korero o enei ra. o nga moutere maori, o nga motu nunui, me nga iwi nunui o te ao. ina katoa e whakawhaititia atu nei ki roto i ta koutou Toa Takitini, he whakatutuki i tona ingoa kia puta te matau, te reo. te kaha te ahua o tena tangata o tena tangata i runga i ana mahi, i tona reo, i tona mana, ka huihui ratou me o ratou whakaaro, a ratou mahi hei whakamarama ki te ao i te toa mo tena ahua mo tena ahua. i runga, i waenganui, i raro me raro atu hoki. Ko te tino whakaaro ia kia mau tonu mai nga korero mo ta tatou pepa i runga tonu i nga korero a taua a Te Iwi Maori, hei whakara- popoto mai i nga korero atahua o a tatou tupuna, i a ratou pepeha, me a ratou whakatauki atahua e ngaro haere nei i tatou. He ra hoki enei no te whakatopu i te whanau, i te hapu, i te iwi, ki runga i etahi tikanga whakahaere. E hoa ma he aha te he o te whakatupu i tetahi ropu i waenganui i a koutou i tena kaainga, i tena nohoanga huihui ranei e taea ai te whakahaere he reo e whakawairakau ana i nga take korero. ki nga whakatauki a o tatou tupuna. He pai tonu ma nga Minita o nga Haahi tenei tu ahua o te reo e whakatupu, i roto i nga kauhou, ka whakauru kia rua kia toru ranei nga whakatauki. E ka wana tonu te reo kauhou. Na tetahi minita pakeha rawa- tu tenei: —Whatu ngarongaro he tangata!. Toitu he whenua! Otira no roto i nga o te whakapono e tika ana kia whaka- tauki nei kia penei—Whatungarongaro he tangata!. Toitu he whakapono!" Ara ka pai! Kanui nga tikanga penei hei whaka-wairakau i nga reo maha me nga whawha maha ma ta tatou pepa hei toha ki tena marae ki tena marae ahakoa he aha tona haahi, he aha tena haahi. Nga kupu whakamarama mo nga haahi, nga kupu tautohe, ka perehitia katoatia, engari ko te tupato kei ri-riri tatou ka wehewehea noatia iho. na reira kei te kaha te tatari atu i nga mea hei maramatanga pai noaiho, hei whakatikatika tonu i koutou e nga Toa Taki- tini o tena maunga, o tena wharuarua, o tena kokorutanga, o tena maania, o te awa, o tena moana.
|
|
19 2191 |
▲back to top |
Noema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2191
Ko te putake hoki tenei o te ingoa o ta koutou pepa. Ka
tonoa a Tuhotoariki e tetahi toa kia tukutuku-ma-taki-tahi
raua ara kia kakari mau rakau raua. Mohio tonu tera he toa
tenei e tono nei katahi ka karanga atu: —"Ehara taku toa i te
toa taki-tahi engari he Toa Takitini taku toa". Te hokinga
ake o Tuhotoaraki ka whakaemi i tona tana he toa anake, na
ka hinga te taua o te toa ra. Whaihoki, i runga i tenei o a
tatou pepa kaore e ora mehemea kia kotahi te toa hei manaaki,
hei tautoko, hei whangai ki te moni tekau herengi i te tau. Kei
konei maua hei tatari atu i nga manuka toro a tena Toa a
tena Toa. Tukua mai o koutou mahara mo te iwi e piki ai te
whakapono, te aroha te tumanako, tukua mai ra i runga i
nga maania kua papataurite i te Rongopai, i te ngakau Aroha
o nga tupuna i roto i nga ra o te pouritanga i waimarie ai
ratou ki te wa i pohiritia ai nga matua nga tupuna o 'Ngati
Wiremu" na ratou te whakapono i toha whanui, i tautoko
marama, tae mai ki te ra ka tu mai ko Hapata Wiremu ki te no-
hoanga Pihopa o ona maatua o ona tupuna e kiia ra ko Te
Pihopa o Waiapu, ka whanau ake hoki ko ta ratou mokopuna
ko te ratou taina ko Pererika Peneti ki raro i te maru o ona
pakau ka kiia nei ko Te Pihopa o Aotearoa, no reira i mahara
aka ai. "E tika ana kia kotahi o tatou Toa Katoa i roto i tenei
wa. " Otira he mea ua ua te whakakotahi hohoro, ponana hoki.
He pai ke te ata whawha, te ata tirotiro, te ata poipoi. Aha-
koa te wehewehenga, te titorehanga kia manawanui, mihi atu
mihi mai, me kore e hohoro te kitea e te Wairua pai, te waahi
ngoikore o te wairua kino wairua whanoke, ma reira anake
hoki e kitea wawetia ai, a e hinga ai hoki te taua Whanoke i
te taua o Te Tika.
Otira ko nga whakaaro a o tatou Toa tinitini kei te motu
e hora an ameheme hae whakaaro Aroha pumau kei roto i
a koutou, tukua mai ra o koutou whakaaro ahakoa kaore kou-
tou e mohio ki te tuhi reo maori mai tukua mai i runga i te
reo e marama ana kia koe, i te ahua ranei o tau tuhi mai,
whakaaro, kei konei nga mohiti, nga taringa, nga
kai whakamaori, kei konei maua a koutou pononga hei tatari
atu me kore e ki pai ta koutou pepa i nga korero. Engari ra
be mea pai tonu kia whakaatutia mai e koutou nga hua o te
Tohanga i Te Rongopai ki o koutou marae mai i mua tae mai
ki enei ra, me kore e waingohia tatou i a koutou ara hei koha
kia Ngati Wiremu e tapae nei i Te Toa Takitini hei marae
whakapukaitanga i te hua o Te Whakapono i whakatoria nei
e o ratou tupuna ki roto i Te Iwi Maori i nga ra ka hori ki
muri. E nga Minita ko koutou nga uri tata rawa ki a Ngati
Wiremu me tenei Tahua Aroha-nui! Ko koutou etahi e tika
na kia kiia ko Nga Toa Takatini. No Tuhoto-Ariki koutou
ara no Ngati Wiremu!
|
|
20 2192 |
▲back to top |
2192\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Noema 1, 1930
TE HEMO A REIRI KARA.
No te Hatarei nei te 1st o nga ra o Noema ka hemo a Reiri
Kara. He poto noa te whakamarama mo te ui a te ngakau o
nga whanaunga, o nga uri, o nga hoa e noho mai ra i nga
marae maha o te motu 'He aha ra te mate o Materoa ki etahi,
otira ko te ingoa Honore pea kei te tino marama ki nga more-
hu o te motu ara ko Reiri Kara. Kaore hoki e marama rawa
te ki he aitua, notemea kaore i pera, he mate ranei, kaore hoki
i pera. Engari kua haere atu ia roto i nga ringa o te hakui-
tanga o te tangata. Kua hinga ra a Heeni Materoa, te tama-
hine i whakapuhia e ona maatua, e ona tupuna, e ona iwi,
otira e te motu katoa. Ka timata taana hikoi ki waho atu o
nga parae o Turanga-makau-rau, ka timata te kitea mai o te
Mana Rangatira i runga i tana pare noa, i tana hamumu, i tana
kori i roto i nga taitamariki i manako-nuitia e tena tupuna e
tena tupuna, ka whakairi te ngakau waitohu ara a Te Mate-
roa, reia!
Wahine rawa ake kua mau i te ngutu o te motu katoa
"A Materoa! mumura ana nga paparinga! Tu-a-mokopuna ana
tera kohine.
No nga ra ka pakeke, ka riro i tena kaumatua hei whaka-
ruru-hautanga, kuru-tona-rerewa. I konei ka whaia e ia ko
nga kawai korero, ko nga kopua hohonu o te whakapapa, tae
noa ki nga waiata a ona tupuna, ko nga marae hoki ona kawai
maha i runga i te motu, hei takenga whawha ma ana ki nga
whakaaro maha o te motu, ka takahia nei nga marae maha.
tae rawa ake ki te ra ka timata te noho mema o Timi ka tino
kaha te to-rua haere tonu o raua te mohiotia mai e nga iwi e
rua o te motu o te ao katoa hoki ara a Ta me Reira Kara kei
runga i nga Maunga Teitei me nga Kopua Kanapanapa o Ao-
tearoa me Te Waipounamu ka tutuki ai ka rite hoki te whaka-
tauki a ona tupuna e ki ra—
"Wania nga waewae o to tamahine, kia pai ai te haere i
roto i nga parae o Makauri"
Ina! i roto i tenei ra. kua mahue ake tatou i a ia; kua
haere atu ki ona maatua ki ona tungane, kaore tahi nei he
matauranga i mahue iho ki te whakaatu mai "E! ina te kawai
i kore e taea te whakaheke kia kore e taea te tutuki iho kia
Heeni Materoa, kia Riparata, kia Te Huinga, kia Reiri Kara
ranei. Hei whakamarama tenei i te nui o tona turanga i roto
i nga ropu o roto o nga Whare Maire, Whare Wananga, Whare-
kura ranei.
He Totara-i-ta-mauitia, te hinganga, maruu ana te manawa,
te hinengaro, notemea, kua Wao-ititia te whakamarumaru-a-
tangata o taua o te Maori. Kua ngaro te matua wahine o te
motu, te 'peara whakapeke a te ngakau-tawhiti, te Mama o te
pani, o te pouaru. Haere ki o tungane, ki o maatua ki o tupuna
ki te iwi nui tonu. Haere ki te kaainga kua oti mai mo tatou
katoa. Haere! Haere!! Haere ra!!!