|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 111. 01 December 1930 |
|
|
1 2193 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O. a. a Newspaper.
Nama 111 HASTINGS Tihema 1, 1930
Kia Hikirangi Te Rau Hokowhitu a
Te maioha mo te Kauhanganui
he rahi ke ta koutou pepa
i tenei putanga!
Kaore he toa takitini i a Hanuere.
"Kia whakata ake maua!'
Kia harikoa
mo Te Kirihimete me Te Tau hou
na nga etita
|
|
2 2194 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Ki te tuku moni mai mo te Pepa me penei na "Te Toa Takitini"'
P. O. Box 227, Napier.
Ki te tuku korero mai, reta ranei me penei na "Te Toa Takitini*'
Box 300, Hastings.
2194 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
NGA MIHI KIRIHIMETE ME TE TAU HOU
(Na te Pihopa o Aotearoa)
Tena koutou nga iwi o te Motu.
Tenei to koutou matua, to koutou Pihopa pononga te mihi
atu nei ki a koutou katoa i roto i te Ra-whanau o to tatou
Ariki, me te Tau Hou e takoto mai nei i mua i o tatou aroaro.
Tena koutou oku rangatira o ia hapu, o ia hapu, o ia marae,
o ia marae. Kei te tangi tahi me koutou ki o tatou aitua o te
tau ka huri, kei te hari tahi me koutou mo nga manaaki-
tanga i a tatou, i tae pai mai ai tatou ki te taumata e marama
ai te matakitaki atu ki te tau hou e haere mai nei.
"Ka mea nga hepara tetahi ki tetahi. Tatou ka haere ki
Peterehema. " To ratou taenga atu ka kite ratou i te tama-
iti i te Kai-whakaora mo te ao. Te whakamaoritanga o te
ingoa nei o Peterehema ko te Whare o te Taro. No reira i
tika ai kia haere a-wairua hoki tatou ki Peterehema i tenei
ra, kia kai hoki tatou i te Taro o te Ora.
E ki ana te kupu mihi a te pakeha "Mere Kirihimite, Hapi
Nu Ia. " Kia pena ano te mihi ki a koutou katoa, me a tatou
tamariki, puta noa to tatou rohe Pihopatanga Maori. E pumau
ai enei manaakitanga, ma to tatou kaha ki te hopu mai i nga
akoranga wairua o tenei ra. Tena koutou katoa, ma te Matua
i te Wahi Ngaro koutou katoa e manaaki e arataki e whaka-
whiwhi ki te Ora mo o koutou tinana me o koutou wairua.
TE WA O TE TAU.
He nui nga manaakitanga a te Wahi Ngaro i a tatou i te
iwi Maori i tenei wa hurihanga o te tau.
1. TE UNGA MAI O NGA WAKA I HAWAIKI.
E ki ana nga kupu a nga tohunga: "No te kaupeka o Ta-
tau-urutahi ka maanu mai a Kurahaupo i Hawaiki (ara i Raro-
tonga) ka rere mai ki Aotearoa nei. Ko te aronga o te
tau o te Motu nei he hauauru-ma-tonga. Ko te kupu a Kupe i
|
|
3 2195 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA
ki "Me takoto te ihu o te waka ki te taha katau o te Ra, o te
Marama, o Kopu ranei. E to ana te Ra ki te mauru-ma-tonga.
a Kopu e taka ana ki te hiku-mauru-ma-tonga, te tonga o ratou
tokotoru. "
Ko tenei marama ko Tatau-urutahi e kiia ana ko Oke-
topa. Mehemea no te whakapaunga o nga ra o Oketopa i rere
mai ai. tera pea e pau te rua marama e hoe mai ana. a kua
tata ki te whakapunga o nga ra o Tihema ka u mai ai ki Aotea-
roa nei.
No matou e teretere haere ana i runga i to matou tima i
a te Tahiti i totohu nei, i hoki ai nga whakaaro ki te kaha
o nga tipuna ki te hoe mai i tenei moana nui, hohonu, nunui
o te ngaru, tawhiti hoki i etahi o nga moutere mo te tupono
marangai.
I to matou tirohanga i nga mapi tika tonu te tohutohu a
Kupe i ki ra: "Me takoto te ihu o te waka ki te mauru-ma-
tonga o te Ra o te Marama, o Kopu. " Tika tonu mehemea
ko Rarotonga te Hawaiki whakamutunga i nohia ai e nga
tipuna.
Tera ano tetahi korero a nga tupuna mo te kura. "Ka
hoe mai a ka u ki Whangaparaoa. Ka tata mai ki uta, kite
rawa mai ki te pohutukawa o te tahatika e ura atu ana ehara,
rau ana te tututupo ki te wai. Katahi tetahi o nga rangatira o
te waka ra ka karanga ake, "E. kua nui ake te kura o tenei
kainga i te kura o Hawaiki, ka panga hoki ahau i aku kura ki
te wai. " U rawa mai ra ki uta. ehara, kua pa atu nga ringa
ki aua pohutukawa, ana, ngahoro noaiho. Katahi ratou ka
mahara he puawai rakau enei mea. ka raruraru nga rangatira
o runga i a Te Arawa mo te maumaunga o a ratou kura i
panga atu ra ki te wai.
Koinei nga korero a nga tipuna i mohiotia ai te wa o te
tau i u mai ai o ratou waka i te heke nui mai i Hawaiki. Kua
puta te puawai o te pohutukawa, e karangatia nei e te pake-
ha he "Christmas flower. "
2. Te unga mai o HAMUERA MATENGA.
No te ra o te Kirihimete i te tau 1814 ka tu a te Matenga
(Samuel Marsden) ki te kauwhau tuatahi tonu i te Rongopai
o Te Karaiti ki o tatou tipuna. Tirohia nga korero a Te Ma-
tenga e mau ake nei mo tana karakia tuatahi i enei moutere.
"Ko te ingoa o te kaipuke i rere mai ai matou i Poihakena
ki Nui Tireni ko te Active. I tapaina e etahi tangata taua
kaipuke ko te Aaka a Noa. no te mea ko nga utanga o runga
he hoiho, he kau. he hipi, he poaka, he nanenane, he heihei.
me nga tangata Maori, me nga pakeha he herehere, hei ha-
wini. Apiti ki ratou ko nga kai-kauwhau o te rongopai, toko-
toru me o ratou hoa wahine me nga tamariki. E toru nga
wiki e rere mai ana ka kitea atu nga moutere e karangatia
nei ko te Tiri Kingi I Three Kings). I tae matou ki Whanga-
|
|
4 2196 |
▲back to top |
2196\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
roa, engari kaore i u ki uta. Kaore i tawhiti atu i reira ki te
tonga, ka kite atu matou i te ope e noho mai ana i uta. Ka u
matou i konei. Ahau me aku hoa Maori, ara a Ruatara raua
ko Hongi. I moe atu matou ki uta, ara ki waho noaiho i taua
po.
Ka rere ano to matou kaipuke, e rua nga ra ka u ki
Rangihoua ki te wahi i whakaarotia ai hei tunga mo te Mi-
hana tuatahi. Kei te taha maui o te kokorutanga te pa tu-
watawata o Te Pahi. Ko te whare o Ruatara kei te wahi
ikeike o te pa. E rima tekau nga whare Maori o taua pa.
Kei waho o te pekerangi nga maara taewa, kumara e tipu
ana. Kei waho o nga maara ko te taiepa huri noa te pa
katoa. "
Te taenga atu o te Matenga ma, ka powhiritia ka mana-
akitia. Kua tae noatu nga rongo o te pai o te Matenga ki nga
Maori i Poihakena i Paremata.
"Kanui te pai o te iwi nei ki a matou, engari no
te whakaunga atu i nga hoiho, i nga kau, katahi ka mataku
ka omaoma etahi, he tuatahitanga no to ratou kite i enei
momo kararahe nunui ki Aotearoa nei.
I te Ratapu ka kite atu matou i te haki o Ingarangi e tare
mai ana i roto i te pa. Mahara tonu iho ahau he tohu wai-
marie tenei. I te 10 o nga haora ka whakau atu matou ki uta
mo te karakia o te Kirihimete. Kua tae ke a Korokoro, a
Ruatara, a Hongi ki uta, kua rite mai i a ratou te wahi mo te
karakia. Rokohanga atu e matou kua mau mai o ratou kakahu
hoia (he aroha na te Kawana i Poihakena ki a ratou), ka tutu
mai hoki a ratou hoia. Ko te turanga mo te kaikauwhau kei
waenganui. Ko Korokoro me ana hoia ki taku ringa matau.
ki mua mai ko nga pakeha, ko Ruatara me ana hoia kei taha
maui.
Ko nga pakeha o reira tonu me te iwi Maori kei waho
atu i enei a huri noa. Pai ana te noho a te tangata, kaore
rawa he turituri.
Ka waiatatia e matou ko te 100 o nga waiata a Rawiri
(Himene 60 Tena kia waiata tatou). He rakau i te ringaringa
o Korokoro, ka maranga tana rakau ki runga, ka tu te whaka-
minenga, ka pehia tana rakau ki raro ka noho te iwi. Kaore
ia e mohia ana ki nga wahi mo te tu mo te noho, engari tiro-
hia ai ei, ia i nga pakeha.
Ko taku rarangi i kauwhau ai kei a Ruka 2: 10. 'Kaua e
mataku, ta te mea he kaikauwhau tenei ahau ki a koutou mo
te hari nui meake puta mai ki te iwi katoa.
Ka ki atu nga Maori ki a Ruatara kaore ratou i te mohio
ki nga korero a te Matenga. Ka whakahokia atu e Ruatara,
kei te pai, maaku e whakamaori nga wahi e taea ana e ahau.
Ka mutu taku kauwhau ka whakamaoritia e Ruatara.
KOINEI TE TIRINGA TUATAHITANGA I TE RONGO-
PAI KI NUI TIRENI, A KO TAKU TUMANAKO KIA MAU
|
|
5 2197 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2197
TONU TE KORORIA O TAUA RONGOPAI KI TE IWI
MAORI, A AKE TONU ATU.
E nga iwi katahi ano pea ka kite te nuinga o tatou i nga
kupu a te Matenga i tuhituhi ai. Enei whakamarama ka ko-
tahi rau ka tekau ma ono nga tau e takoto ana. E tika ana kia
mihi tatou mo te aroha nui o te Atua ki te iwi Maori i tu-
kuna mai ai tenei Kaumatua a te Matenga hei kawe mai i te
maramatanga o te Whakapono ki a tatou. Tatou ka hopu i
tana kupu whakamutunga i runga ake nei: Ko toku tumanako
kia mau tonu te kororia o taua Rongopai ki te iwi Maori, a
ake tonu atu.
Ina te patai: Kei te mau ranei te kororia o taua Rongo-
pai i a tatou i te iwi Maori i tenei ra?
WHAKAARO PAI KI NGA TANGATA.
Ma tena ma tena a whakahoki te patai nei ki to tatou
Matua i te wahi ngaro. Mehemea kua ngaro tenei kororia i a
tatou, tena whakahoutia. Ko tetahi o nga ingoa o te Tamaiti
nei ko Emanuera. te whakamaoritanga "kei a tatou te Atua. "
No reira powhiritia ki tana wharetira e hiahiatia nei e Ia,
ara ki te ngakau o tena o tena, i te mea kei konei tonu kei a
tatou te Atua kaore i tawhiti atu.
Te Hahi i tiria nei e te Matenga i te tau 1814 kei te ora
tonu tae mai ki tenei wa. Ko to tatou whaea tenei e whangai
nei i a tatou ki tona waiu, e manaaki nei i a tatou, e arataki
haere nei i tatou.
No reira kia aroha e te Iwi, Kia ngawari. Te oha a o kou-
tou matou ma koutou ra e whakapiki i tenei ra, kia pai ai
ta tatou waiata i te himene a nga Anahera o te Rangi:
KIA WHAI KORORIA TE ATUA I RUNGA RAWA, KIA
MAU TE RONGO KI RUNGA KI TE WHENUA, ME TE
HE RONGO MAU KI TE AO
Na R. T. K.
Ko te waiata tenei a te tini noa iho o nga anahera i te
whanautanga o te Karaiti: —"Kia whai kororia te Atua i runga
rawa, kia mau te rongo ki runga ki te whenua, me te whakaaro
pai ki nga tangata.
He mea tino nui te rongo mau. Ko nga iwi i uru ki te riri
nui o te ao i tino mohio ki te ahua o tenei mea o te maunga-a-
rongo i te mutunga o te whawhai ki te Tiamana.
I mua atu o te unga mai o te whakapono ki o taua motu
kaore rawa i au te moe, i pai te noho, a te Maori, kahore hoki
i mohiotia ko hea te wa e paaha ai te taua a te hoa-riri. Ko te
moe i era ra, he "moe tuturi, moe pepeke, moe tupoupou. "Na
te Rongo Pai o Ihu Karaiti ka tau te mauri; ka mau te rongo
ki te tangata ki te Atua. Na konei hoki i ki ai a te Whaka-
|
|
6 2198 |
▲back to top |
2198\_\_\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
tihi, "E whakapono e au e Ihu Karaiti, e te whakapono hoki
e Ihu Karaiti e moe noa e au e taaku maara e te Pirahirahi. "
I riri ai nga iwi o te ao no te mea i wareware te Ranga-
tira o te rangimarie a i whakawhirinaki nga iwi ki o ratou
rangatira o te ao a ko te mutunga he toto, he mamae, he aue.
Ka mutu ano te rongoa mo te ao ko te whakapono o Ihu Kara-
iti. Ka mutu ano te mea hei whakaaio i te ngakau e poka-
rekare ana ko te rangimarie o Ihu Karaiti.
I a Miritene ano e tamariki ana ka tuhia e ia ana korero
mo te whanautanga o te Karaiti; i whakahuatia ai e ia te aio-
tanga o nga mea katoa o te ao. Kia rua nga whiti o taana
waiata e whakamaori e au: —
Kahore he riri, he rongo ranei o te riri
Huri noa te ao katoa:
Kua tarewa noa te tao me te pukupuku;
Kua tu noa te hariata kokoti kino
Te pania ki te toto o te hoa riri.
Kahore he whakaoho a te tetere i nga taua;
Noho noa ana nga kingi me te wehi,
I mohio hoki ratou ko to ratou Ariki nui tenei.
Marie noa te po nei,
I whanau ai te Ariki o te marama
Te Kingi o te rongo mau ki te whenua:
Miharo ana, mariri ana nga hau
Tauawhi ana i nga wai,
Hamumu atu ana he hari hou ki nga tai rere,
Kua wareware nei ki te oi,
Me te toroa maanu noa i te uma o Hinemoana.
Anei na te reo Ingarihi hei titiro ma nga tamariki kura.
No war nor battle's sound
Was heard the world around:
The idle spear and shield were high up hung:
The hooked chariot stood
Unstained with hostile blood,
The trumpet spake not to the armed throng;
And kings sate still with awful eye,
As if they surely knew their sovran Lord was by.
But peaceful was the night
Wherein the Prince of light
His reign of peace upon the earth began:
The winds with wonder whist
Smoothly the waters kist,
Who now hath quite forgot to rave,
Whispering new joys to the mild Ocean
While birds of calm sit brooding on the charmed wave.
—Milton.
|
|
7 2199 |
▲back to top |
Tihema, 1 1930 TE TOA TAKITINI
TE PIPIWHARAUROA
Ko te Pipiwharauroa te manu tangi pai o te tau. He
tangi whakaaroha. Kotahi ona putanga mai i te tau. He
whakaatu taana ki te tangata kua aroaro mahana te tau.
Whakatika mahia te kai. Ko te whakautu a te tangata kei
roto i te whakatopa kumara. E penei ana, tangi te wharauroa
waiho kia tangi ana; tangi te kawakawea, waiho kia tangi
ana; e tatari atu ana kia aroaro mahana.
Tenei ano tetahi Pipiwharauroa tangi pai, tangi whaka-
aroha, kei roto kei te tau a te Hahi e kiia nei ko Merekirihi-
mete, ara, te Ra Whanautanga o to tatou Kai Whakaora o Ihu
Karaiti. Kei te 25 onga ra o ia tau o ia tau tona wa tangi. Ko
tana tangi tenei: '"No naianei hoki i whanau ai he Kai Whaka-
ora mo koutou i roto i te pa o Rawiri, ara a te Karaiti te
Ariki. " Rk 2, II. Ko te reo tangi pai tenei. Ko tona reo.
whakaaroha hoki i te mutunga o te tau a te Hahi. I naia-
nei kua tata mai te wa e tangi ai taua reo. e harakoa ai te ao.
Tenei hoki tetahi Pipiwharauroa kua puta i roto i te tau
Maori, i te tau o te ao hou' o te Maori. Kei te tangi hoki
i taana tangi aroha i taana tangi whakahau ki ona iwi Maori,
e penei ana: Te ao Maori' o nga Motu nei, kaua e maumauria
te whenua, e noho ki runga rarau e mahi; maku koe e awhina
ki nga awhina e tika ana. Ko tenei wharauro ko Ta Apirana
Ngata te Minita Maori. He tangi aroha tenei he tangi kaha ki
roto i nga taringa o te ao Maori hou o naianei. Kaore te ao
Maori o nga ra ka huri i rongo i tenei tu tangi aroha i o
ratou nei ra.
Me pehea ra he whakautu ma tatou mo enei tangi e toru?
Me pera ano ranei i tera e mau i runga ake nei: E tangi
wharauroa, waiho kia tangi ana. tangi kawekawea, waiho kia
tangi ana? Pena ko a tatou whakautu enei, tena tatou e
taupokina e nga tai a Ruatapu. Engari kau pea enei na —
wharauroa tangi pai o te tau a te Hahi: "Ko tau tangi taku e
aroha atu nei, a. maku koe e whakanui ki runga ake i aku mea
e tino hari ai. Maku koe e whakateitei ki runga ake i aku
mea e kite nei. Maku koe e tautoko ki nga mahi a oku ringa. "
Mo te wharauroa tangi pai o te 'ao hou' o te tau Maori: "Ka
rangatia atu kei tata ana ia. " He oranga ngakau ki au tau
ture a ka whakamana e ahau au whakahaunga. Ahakoa maha
reka atu i te honi, i te maturuturutanga iho o nga honi koma. "
Mo te tangi a te wharauroa manu: Kua puta ra te aroaro ma-
hana. Kia kaha tatou ki te mahi o te kai i roto i enei ra re-
reke o te ao whanui tonu.
W. H. Kaipo, Te Koa, 22/11/30.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
8 2200 |
▲back to top |
2200 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
WHAKAWHITIWHITI I NGA MINITA
Ka maha nga tau ka pahure ake nei kaore ano nga Minita
kia whakanekehia. I te wa o te Hinota o te Pihopatanga o
Waiapu i puta te whakaaro o etahi o nga Minita kia whakane-
kenekehia etahi o ratou. No muri iho o te Hinota ka hui te
Pihopa o Waiapu raua ko te Pihopa o Aotearoa, a whakaritea
ana ko nga whakanekeneke mo tenei wa ko enei e mau ake
nei: —
Ko Rev. Wharetini Rangi ka nuku atu i te Pariha o Wai-
pawa ki Ruatoki. Ko te Whare Mihana i Ruatoki hei kainga
nohanga mo te Minita, a ka whakaritea ko Rotu, hoa wahine o
Rev. Rangi, hei whakahaere i te Whare Mihana. Ka whaka-
hokia te kaupapa whakahaere o tenei Mihana ki te ahua
i te wa i tukuna ai tenei wahi e Tuhoe mo te Mihana, ara hei
kainga akoako i nga tamariki o Tuhoe ki nga kaupapa o te
Whakapono me nga matauranga o te kura.
Ko Rev. Ropere Tahuriorangi, Minita o Ruatoki, ka
whakanohoia ki te Pariha o Tauranga.
Ko Rev. Ra Rangiaho ka hikitia atu i te Pariha o Te Wai-
patu ki te Pariha o Waipawa.
Ko Rev. Wanoa ka whakanohoia hei whakahaere i te
Pariha o Te Waipatu, ko Rev. P. Hakiwai hei awhina i a ia
mo te whakatakoto i te Hapa a te Ariki i te mea he rikona
tonu a Wanoa.
Ko Rev. Paora Temuera o Taupo, ka nekehia ki te Pariha
o Manutuke a ko Rev. Tureia Puha ka nekehia ki Taupo.
Hei te timitanga o te tau enei whakawhitiwhiti i nga
Minita whakatutuki ai.
No reira e tono ana nga Pihopa kia manawanui nga
Minita tae noa ki nga Pariha mo enei whakanekeneke.
TE KARETI MAORI O OTAKI
Ki nga Etita: E hoa ma tena korua me nga morehu o tena
marae o tena marae o te Motu—Tena koutou katoa.
Tenei au te noho atu nei i toku kainga i Otaki i puta
mai ai i mua te reo o te Kariti hei whakararata i te tupuhi me
te hau kino i keri ra i aua ra, ara nga taua a te Rauparaha.
Kua rereke enei ra o te ao-hou engari kei te tu tonu te
Kareti Maori i timataia nei e te Harawira, a he whakaaro noku
ki tenei kura ki tera hoki i Wairarapa i tuhituhi atu ai au ki
a koutou. He kura ririki enei, pai hoki, engari ahakoa tena
kaua matou e whakahaweatia e koutou—E ki ana te whaka-
tauki a Ngati-Raukawa "He iti na Motai nana i takahi te one-
one i Hakerekere. " Kaore au e whakahe i nga kura nunui
pera me te Aute, Tipene, Hukarere—kao—kei te mohio au ki
te pai o era engari kua nui haere te utu ma te tangata mo aua
kura a kua taumaha te pikaunga ma te tangata whai tamariki
|
|
9 2201 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2201
No reira e hoa ma e titiro mai ki enei taonga a o koutou
tupuna.
Kaati me whakaatu atu au i te utu mo konei. Mo te noho
o te tamaiti tekau pauna mo te tau, e rua pauna mo te horo-
inga kakahu me etahi herengi mo nga raruraru noa iho o te
tamaiti. Heoi ano nga raruraru.
Ko te waahi e tu ana te kura he waahi pai mo te ora o nga
tamariki. E rua nga kooti tenehi, me tetahi waahi purei
hooki, otira he waahi motuhake mo nga tini takaro a nga
tamariki. Tokotoru nga kai-whakaako me taku hoa-wahine
hoki hei whaea tiaki i nga tamariki noho i roto i te Kareti.
Heoi mo tena.
Na me ata whakaaro e tatou etahi ahuatanga o nga kura
penei a me pehea hoki e piki ai te pai mo te Iwi Maori. E
ki ana etahi ma te matauaranga, me etahi ma te mahi. He
pai ra hoki era engari ke tetahi mea i mahue ara te whiri-
whiri a te tangata i te pai i te kino kei meinga to tatou
matauranga, mahi ranei hei kino. Ahakoa te maha o nga kura
e kore e nohoia e nga tamariki, kei te mau tonu te korero a
nga kaumatua me nga kuia "Korerotia atu tenei, mea te tama-
iti kaore e whakarongo. ' Kaore te matauranga te mahi hoki
e kaha ki te whakarata i te hinengaro tikaka o te tangata.
Ma te whakapono anake tena me te aroha noa o Ihu Karaiti.
No reira e tika ana kia mohio nga tamariki ki te ora, ki nga
mahi, ki nga korero hoki a te Karaiti. Koinaka tetahi mahi
a nga kura mihingare.
Tuarua, ko nga kai-whakaako kura hei matua mo nga
tamariki engari he matua mohio taunga hoki ki te tiaki ta-
mariki. I ki ra te Keneturio ki a te Karaiti "Ko au he tangata
e whakahaua ana a he hoia hoki aku hei whakahau maku. Ka
mea atu au ki tetahi haere a ka haere, ki tetahi haere
mai a ka haere mai. ki taku pononga ranei meatia tenei a ka
meatia e ia. " He pera hoki nga kai-whakaako i a ratou ako-
ako—a ma te pai o te whakahaere a nga tamariki e mohiotia
ai e te tangata he tamariki Kareti. Na te Pihopa o Aotearoa
tetahi o nga tamariki kei konei, a ki te ki a te Pihopa kia
Ngati-Raukawa he kura tino pai tenei.
Mo te taha ki te whakaako: Ko te tino mea, kia tino
mohiotia te reo Pakeha ko tena te tino taonga e taea ai te
whawha te hohonutanga o te matauranga o te ao-pakeha. Ma
taua reo ka huakina ai nga tatau o nga whare wananga a te
Pakeha. Kua tapiritia hoki era atu akoranga e tika ana mo
nga whakamatautauranga a te Kawanatanga hei uru ma te
tamaiti ki te mahi kawanatanga (Public Service).
Kotahi mea i mahue i au ara kei te akona nga tamariki
katoa ki te korero Maori—he hawhe haora i nga ra katoa—kei
ngaro to koutou reo rangatira i te mata o te whenua. He
take nui tenei engari kaore au e watea ki te korero mo tenei
take i naianei.
|
|
10 2202 |
▲back to top |
2202 TE TOA TAKITINI\_\_\_Tihema\_l\_ \_1930
Kaati kua roa aku korero engari ki te hiahia etahi o kou-
tou ki te tuku mai i a koutou tamariki ki konei kura ai me
tuhituhi mai i mua i te mutunga o te tau, a te tau hou ranei.
Kaua e waiho a koutou taonga kia moumou noa ana. Heoi ra
e hoa ma kia ora koutou katoa katoa i te Kirihimete me te
Tau Hou e haere mai nei.
Na ta koutou mokai pakeha.
Na Wiiri (W. H. Wills)
Kai-Whakaako Tumuaki Otaki Kareti.
NGA RETA TUKU MAI
Kia marama ano, kaore te Toa Takitini e whai waahi ki
nga whiu kupu taumaha a te hunga tuku reta mai.
Nga Etita.
Ki nga Etita: E hoa ma tena korua nga whakamaunga ma-
hara o nga iwi o te Motu. Kua hohatia te ingoa nei a Aotea-
roa. Ko te mea pai, me tae a Rangataua Keepa, a Tuhitaare
Heemi, a Wairama Huhu ki te Hui nui o te Motu ka tu ki
Akarana a te Maehe e heke iho nei. Ki reira ratou aata wan-
anga ai, hurihuri ai mo taua take. Ka pai hoki, ka korero atu,
he kanohi he kanohi. Ki te hinga tetahi kaua hoki e pouri.
Ko te take ki te pouri tetahi ka pouri mai hoki a tahaki. Ki
te mate noa tetahi o koutou tena e kiia he mea makutu. No
reira kia ora.
Ko te tino kaupapa nui o tenei reta i tuhia ai, kia kite
mai a Rongowhakaata ara te rohe katoa o Ngati-Kahungunu.
Inia te patai. He aha toku hara i roto i te mana o Karaiti
Ihu i kore ai he whakaatu o te kuini nei o te Huinga ki au
kia Tuhoe? He kore paanga pea noku ki tenei wahine
rangatira. Ina toku whakapapa: —
Rongokako—Muriwhenua (no Hauraki tenei wahine)
————'
Tamatea—(1) Te Onoonomaiwaho (2) Iwipupu (3) Te Moanaikauia.
I !
Ko Whaene Ko Taka—Te Koata
\_\_\_\_\_\_\_——
l l
Hourangi Kuraroa—Potiki Hakaka
Uwiraroa—Awanuiarangi
Rongotangiawa—Te Rahikoia
Rongokarae
|
|
11 2203 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2203
Tamatea—Te Moanaikauia (wahine whakamutunga)
l——'—————————,
Ko Iranui Ko Ranginui—Kurapori
Tamateakota—Tearenga
Tupe—Te Hautapu
I
Rangitoto—Marutuehu
Te Aowhiua—Tuwharetoa
I
Te Rahikoia—Rongotangiawa
!
Rongokarae
No reira, haere e kui, te mana o nga tipuna, te puhi o
Matatua anake. Ka taupoki te waka ki raro! E ka taupoki!
Kua matemate ano ko nga rangatira. Kaore he rangatira i
te ora, kia kore atu. Haere toku rangatira. Nau i kiia ai te
Iwi Maori, he Maori ano. Na to mana rangatira na to kupu
Taihoa* i taki mai te Iwi Maori ki enei ra ora ai. He mihi
noa atu ki koe a whae. He mea kite noaiho i roto i nga
Nupepa Pakeha tenei koe kua hinga mai i te ra ka rewa
mai i te pae. Kua tae koe ki a Ta Timi Kara, ki tou Ariki
hoki. Kei kona katoa a nunui ma a roroa ma. a wehiwehi ma.
Haere!
Teihi Paerata.
Ruatoki 11/11/30.
Ki te Toa: Kua kite iho ahau i nga korero i roto i te Toa
No. 108 mo te waahi hei korerotanga mo te Ingoa nei Aotearoa
ki Akarana a te Maehe e heke iho nei. E tino whakaae ana
ahau ki tena, ina ano pena ka tuturu me wananga taua take
i tena hui nui. Ina tupono te korerotia o tenei take i te hui
i Akarana, tokotoru matou o te hiku o te Ika nei ka haere atu
ki a tutataki ki nga taniwha o te tai-whakarunga na.
Ko taku tena e pai ai me noho he Komiti me tona Tu-
muaki mo tenei take Ahakoa kua pau nga korero a etahi o nga
pu-korero o tenei kaupapa, ara kua puta i te Toa, hei aha
me korero ano a taua wa. He pai te korero he kanohi he
kanohi Tena ko te tuhituhi he tupapaku, e kore e whakautu i
te patai. Me penei katahi ka oti pai tenei take. I toku hoha
ki te tuhituhi whakahaweatia iho au e oku hoa mo tenei take.
Hoi e te hunga mohio, me te hunga whakahawea, haere mai
ki tenei hui kia tutaki ki te kaurapaarangi ki te angaanga
o te rangi-kokouri.
He patai taku ki nga tangata e korero nei mo tenei ingoa
Aotearoa. Me whakautu hoki e ratou ki te Toa i mua o te
marama o Maehe e heke iho nei.
|
|
12 2204 |
▲back to top |
2204\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
Whakapapa
Mauwi—Makeatutara
Wharuaakura
Uhenga
Poutaua
Whitirangimamoa
Kupe—Kuramarotini
Patai I. Ko te Kupe ranei tenei i paranitia ai te Motu
nei, ko te Tokimatawhaorua nei tona waka i hoe mai ai i Ha-
waiki?
Patai 2. Koia anei tenei ko te wahine a Kupe ko Kura-
marotini i huiana ai te Motu nei?
Kia ora koutou e oku hoa. Na ta koutou mokai i roto i
te Ariki.
Ngakuru Pene Haare
Awanui Nth.
Ki te Toa: Tenei etahi kupu ruarua nei mo te panui a C.
Bennett mo te Paipera. Kaore au e tino marama ana e ahu
pehea ana te koinga o aana whakamarama. Ki taku mataki-
taki iho e whakahawea ana ki taua Paipera, ara ki aua puka-
puka, a, ko etahi e mohiotia ana, engari kaore i te tau nga
whakaaro. " E whakamarama ana ia i nga wehewehenga o aua
pukapuka o te Paipera. Ko aua whakamarama kanui te kino
ki au kia uru ki roto i ta tatou Pepa. Pena he roanga atu ano
o aua korero, ki au nei kaati rawa.
Mo te pukapuka a Ehetere. Ki taku nei titiro ahakoa
koare te Ingoa Atua i roto e tika tonu ana kia uru ki roto ki
mo ture i hanga e Hamana mo te iwi o Ehetere kia whakanga-
te Paipera. No te mea kei taua pukapuka te korero tino nui
romia i roto i nga kawanatanga katoa i raro i te mana o Kingi
Ahahueruha—kia kaua rawa e kitea tetahi Hurai kotahi, taane,
wahine, tamariki i roto i ona rohe. Hiiri rawa tenei ture e
te kingi. Otira na kuini Ehetere ka pakaru tenei ture. Ka
ora ia, tona matua-keke a Mororekai me tona iwi. Mate ake
ko Hamana i ana hangarau. Na reira tika tonu tenei pukapuka
kia uru ki roto i te Paipera, e whakaatu ana hoki i era tu
mahi a te tangata, ahakoa kore te Ingoa Atua i roto.
Me huritu ake he kupu mihi ki te whaea o te Motu—ki te
whaea o nga minita Maori. Haere e whae, Heni Materoa—Reri
Kara. Haere i roto o Turanga Nui. Haere i ou iwi rangatira.
Haere i runga i ou maunga teitei. Haere te whaea o nga
minita o Nga-Puhi. Haere e whae, haere ki tou okiokinga.
Haere tahi me nga mate o te Motu. Haere ra!
Kia ora te katoa i roto i nga mihi o te tau.
W. H. Kaipo, Te Koa, 22/11/30.
|
|
13 2205 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2205
Ki nga Etita: —Tena korua me nga aitua o te motu, i kona
i konei hoki. Kaati nei nga mihi.
E hoa ma tenei kua kite iho i a korua korero i roto i Te
Toa o Oketopa te tahi o nga ra nei.
E hoa ma te kino hoki o a korua korero mo Maui. He
whakakuare rawa ta korua i a Maui, he whakamangere, he
whakakore take noa ai ki ta korua panui. Kaati, mo te taha
ki au, maaku ano e whakahoki tenei waahi ara ma te tangata
kore mohiti. Ke korero wairangi tenei na korua. Mehemea
koia ko Toko Ratana i tu. ko Te Hurinui ranei ka pehe a
raua? Kaore ranei e haere kia Ngata hei whakamarama? E
ka haere, a ko ahau rawa kia kaua hei haere? Ahakoa ko wai
i tu i tenei turanga ka haere ano ia kia Ngata hei arahi, aha-
koa ko korua ka haere. Kaore i pai enei mahi a korua. Ko
te kupu ano pea a Ngata i kiia ra i te po o te tekau o Hurae
ka hori nei, hei te tangata pai te whakapapa, hei mema. I
muri i tena ko nga korero tito i kiia ai naaku mo Te Puea i
te tekau-ma-waru o Hune i Waitara. Te heenga o ena mahi ka
akina ahau kia mate e tetahi o nga mema o te Kawanatanga.
He aha ra te mutunga, a he aha ra kei muri ake nei. Mo Te
Momo, na aku tupuna i patu te tangata o Ngapuhi na ana a Te
Momo i patu i runga atu o Tangoio ara i Waipatiki, ko Peke-
tahi te ingoa. He mea tika kia tutataki tatou a tetahi wa, ka
korero whanui ai mo nga mea o mua me nga mea o naianei,
tae atu ki o tatou Kawanatanga.
Heoi ano.
Na Te Taite te Tomo, Poneke.
E hoa ma.
Tena korua me o tatou kaumatua, a Tangiora a Hine-
katorangi a Heeni Matenga, a Pirihira me ta koutou hunaonga
matua ara a Paku Karauria me Puhara raua ko Tutewake.
Kanui te ngakau tangi ki to tatou whaea i to koutou taenga
mai. Tena koutou katoa i roto i Heretaunga e tangi mai na
kia Te Huinga. Kua haere atu ia ki te nui, kia Timi hoki. I
haere kaumatua atu ia, na reira kei te pai tana haere.
E hoa ma i te whaia ahau e te pakeha kia whakaatutia
te nui o to tatou whaea.
I mea atu ahau he tino uaua tera mahi, engari ma te
whakapapa e whakaatu. Koia ka tukua atu nei e ahau tenei
o nga taahu o Te Huinga waiho ma tena iwi e whakaheke tona,
tona rerenga. Tera hoki koutou e ata kite iho i te rereke
o etahi waahi. Ko ta matou mahara kei te pena te hangaitanga
o nga whakapapa. Otira he mea tika ano kia ata whakahaere-
tia aua whakapapa kia takoto marama ai. Ta matou nei
ki. kei te pena te takoto. Koianei te ahuatanga: Me timata mai
e ahau i te KIWA e kiia ra ko TURANGA-NUI-A-KIWA. Ka
|
|
14 2206 |
▲back to top |
2206 TE TOA TAKITINI Tihema
whakapiria atu e ahau kia PAOA i kiia ra ki te awa Te
O-PAOA e mohiotia nei ko Waipaoa Awa.
Na Kiwa ko Kahutia-nui he taane, ka moe i ta
i a Hine-a-kua ko hekenga tenei: —
Na Kiwa Na Paoa
I.
Kahutianui — Hineakua
Haua —' Wairaka
Aniu-ki-Taha-Rangi — Rangitaukiwaho
Ngore — Rakai-koko
Ue — Taraiwhana
I
Tahungehenui — Hikarore
l
Ruatepupuke — Tuwairau
Ruapani — Wairau
Ruarauhanga — Kahungunu
I
Ruaroa — Rahirimomoe
. I
Kahunoke — Kahukirokiro
!
Tamatea-kuku — Hinotera
l
Tukekohi — Hinetewaiware
I
Tamatanui — Kahukuraao
I
Ruahoroa — Pukaiurenui
I
Tiripare — Tawhiri
Mate — Rongomai
Rongoteuruora — Te Aohuna
Te Rangihiroa — Te Ropuhake
Taringa — Te Waingahuerangi
Te Maanga-kaiota — Te Karaki
Te Kapaa — Te Kohua
Ruku — Turakau
Kahutia — Uwaia
I
Riperata — Mikaera Turangi
Heeni Materoa — Timi Kara
|
|
15 2207 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_ 2207
He nui te tangi o te tangata ki tenei wahine. Otira kaati
mai ano tatou. Kei te mihi, kei te whakamiharo te ngakau mo
te nui te tangi o nga pakeha o Turanga nei otira o te motu
katoa.
Katahi ano ka kitea atu te aroha nui o te pakeha kia Te
Huinga. Timata mai i te kaainga tae noa ki te urupa, kaore
rawa he waahi i puare, nga rori i nga taha, e tu ana tena
mahi ate ka, i ro taiapa tera mahi ate whanau, koroua, tama-
riki, rite tonu te tangi i te mea e haere ana te amo. E tika
ana kia kiia 'Nui ke ake i te ra tanumanga o Timi tenei. Tika
tonu hoki, i te nui o nga tikanga whanui i whawhatia e tenei
wahine. Te iti te rahi i maharatia katoatia e ia, otira te
iti rawa o te tangata, te pakeha, te maori rite tonu kia ia.
I te ra ka nehua nei, motu ana te aho o te ngakau. Haere
e kui me ou nui me ou rahi.
Ma ou tamariki me ou mokopuna, ki te waingohia, e taka-
hi ou tapuae ki nga maunga teitei i takahia e koe. Ina te
Iwi, ina te hapu, ina te riu o Turanga marake ana. ina nga
parae roa o Manutuke takoto noa: —,
Taku manawa i roto ra,
Rere ake ana kei taku i-hu. '
Na te reo karanga ka pa ma-i
Ka maunu ra ia te taniwha nei i te ru-a.
Turanga-makau-rau takoto no-a
Ka riro ra ia koutou e hika ma ki te ma-te.
Ma koutou e whakaoti atu
Na Tu-Te-Puaki.
Tena korua nga kai hautu o Te Toa Takitini. Heoi nga
mihi. Kei te whakahe ahau ki etahi o nga korero a Te Taite
Te Tomo i puta ra i roto i nga Moteatea mo te waiata 154.
Ko taua waiata na Waipuarangi no N'Hinemanu me
N'Upokoiri, i Waiatatia ki Mokai-Patea kei Te Awarua, he
whenua no Te Perohuka no N'Tuwhirirau. I nga ra o te
pouritanga haere tahi tonu ai enei iwi, ka mate ki Otaparoto
ki Te Rotoatara. He matenga o Tanguru ka marautia, koia
a N*Marau; ka roia nga piro o etahi ka kiia ko Te Roikuku.
Ahakoa nga noho roa i Horowhenua tuturu tonu te noho
tahi a enei hapu i reira, i Moutoa. i Manawatu.
No te hokinga mai o nga hapu nei ki Heretaunga, ka mau-
ria mai a Te Wiremu me tona whanau, ka whakanohoia nei
ki Te Aute Kareti. Ko nga uri a Waipuarangi ko Hanara ma
e noho mai ra i Omahu, a, ko a Te Perohuka ko Nepe raua ko
Tipene Te Apatu, heke, mai kia matou ko aku taaina.
Ina te hangaitanga o te takoto o tenei waiata: —
|
|
16 2208 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
No te ao te uaratanga,
Riro ki te po.
Waiho noa hei tumamako
Ma te ngakau
Kei tawhiti tohou tinana
Kei te reo-tuku.
Kei Patea ahau e noho ana
Kei Te Awarua.
Mapu kau noatu i konei
Ko whara-au-raro i.
Purei kohu e whakatoro ra
Tahere ana mai te puke ki Okahu
Kei tuatu hoki te tane
E aroha nei au
Naaku iana koe i whakarere
I te aiotanga
Katahi te waka nei ka rutua
Paea ki te akau i.
Taku Taumata e noho ai au
Ko Paetawa ra
Kia marama au te titiro
Ki Waipungapunga
Ara haerenga mai no Te Perohuka
E whae ma e kauaka iara
Hei whakatanguru
Notemea aiara ko te rawa i raro
Mai i a Hikawa i.
\_\_rama: —
Te uaratanga-he wawata, he moemoea.
Reo-tuku-He ngawari no te reo ki korero
Patea-Mokia-Patea kei Te Awarua
Wharau-raro-He taheke wai no Rangitikei
Puke-o-oKahu. He pukepuke kei era waahi
Waipungapunga. Te kaainga o Te Perohuka
Whakatanguru?He kohimuhimu.
Kia ora ra korua
Na Ngaruma Apatu
Waipawa.
TE TEREWHONO IRIRANGI.
tenei ko tetahi o nga mea tino whakamiharo o te Wa.
noa ana tetahi ki tetahi kaore he waea, kaore
Heoi ano ko te waahi hei korerotanga iho. ka riro
o te "hiko" ma ana e pupuri e mau atu ki tera pito
ei kapo mai ma te mea e hiahia ana.
|
|
17 2209 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2209
Rongona atu ana te korero a te tangata i Ingarangi, i whea
atu o te ao.
No tetahi ra ake nei ka korero mai Te Pirimia o Niu
Tireni (Forbes), kei Ingarangi, kia Ta A. T. Ngata, te Ato-
ona-Tionara Te Mana Nui Whakahaere o Nui Tireni nei, kua
whakaturia nei hoki koia Te Pirimia-Awhina inaianei, Te
Minita hoki mo Nga Moni o Te Koroni.
Ka rua ai enei mea he tino whakamiharo ara te Tere-
whono Iriranga me te ekenga o enei turanga teitei i a Ngata i
roto i o tatou nei ra, he mea nui rawa, na reira te mihi o Te
Iwi Maori ma Te Toa e tuku atu kia Ta A. T. Ngata te Maori
tuatahi i korero ki Ingarangi me Ahitereria. Kaore i whaia
atu enei turanga, engari i makere noa mai. Otira na te tau
o te tinana, i te kuhunga i roto i nga parepare o tena wahanga
o nga whare wananga, whare maire, whare kura me te uru-
tomo i roto i nga tuatea o te ao te po, ka taka noa mai enei
ahuatanga ki tenei o tatou, hei whakamiharo, hei whaka-
moemiti ma tatou. Kia nui nga manaakitanga, kia roa
ou ra, hei pou arataki mo Te Aitanga-a-Tiki e kori ake nei,
kapi tonu nga marae, me nga kura.
TE TOA TAKITINI.
Whaka eke noa a Tuhotoariki i te pa o Te Whareupoko
i Pari-Waiehu, kei te huaraki atu ki Waimarama, kaore hoki i
taea. E hoki ana te taua ka peke mai a Koromahue te tama.
he toa hoki ia no te pa, katahi ka karanga atu "Tuhotoariki
tu mai kia tukutuku-ma-takitahi taua. "
Ka karanga atu a Tuhotoariki "Ehara taku toa i te toa
taki-tahi, engari he toa takitini taku toa. "
Ka hoki te taua a te kaumatua ra. Katahi ka whakaemia
he taua ano ma ana, engari he toa anake, na, ka hinga te
pa nei a Pari-Waiehu, ka mate hoki a Koromahue.
Koianei te ingoa '"Toa Takatini" o ta tatou pepa.
E tonoa ana a Tamaterangi kia whakatu-tu rakau i te
taha o era atu toa. ka titiro iho kia ia kaore he kakahu, ka-
tahi ka noho puku tonu, te keukeu te aha.
Na te mea ano ka uhia mai he kakahu ki runga i te kau-
matua ra, katahi ano ka rere me te taiaha. Katahi ka whaka-
tauki "Ana ka tika. He Ao te Rangi ka uhia! He huruhuru
te manu ka tau. "
Waihoki ta tatou pepa ma te uhia mai ki te tekau here-
ngi (10/-) i te tau. katahi ka tau. ka wana hoki te rere haere,
na reira kia kaha mai koutou.
Ka ora te mare i te WOODS- GREAT PEPPERMINT
CURE.
|
|
18 2210 |
▲back to top |
2210 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
KIA PEHEA ANO TE MIHI ?
Ki te hunga naana nei nga korero i te Pepa o Oketopa,
wharangi 2164: e whakatika atu ana ki etahi o nga kupu e
kiia nei—he pungarehu kararehe— he mahi kino te tahu
i te tinana. E tika ana, engari ehara i te mea e manaaki ana
te iwi katoa i aua kupu, e tau ai te ki me iri ki runga i te
iwi katoa te hara o aua kupu. E tika ana no Taranaki taua
tamaiti. E tika ana te mohio o nga iwi hei tamaiti ia ma te
Whiti, a, he tamaiti rangitira. Engari, he poauau, he whaka-
hi. Kaore nga iwi nei i te manaaki i nga tikanga a tena tama-
iti.
No te ra tuatahi aua kupu. Ka tu au i konei. Ko aku
kupu raupatu tenei mo aua kupu: E nga iwi e nga rangatira-
tanga o te Motu, me nga Mema. E Ngata korua ko Kooti me
o korua hoa, kua tae mai nei koutou ko nga iwi ki te kawe
mai i to koutou aroha ki to koutou hoa, tena koutou. Tatou
i roto i te pouri kua marama. Ahakoa i tae pungarehu mai
to koutou hoa ki a tatou; kua tae atinana mai i tenei ra. Ko
koutou ko nga iwi te mea nui, hei aha maku taku tamaiti,
i a koutou me ta koutou pani me ana tamariki.
Katahi au ka mihi ki te pani. E Miria, tena koe. To mana-
nuitanga i tera whenua ke, i te rukunga i nga tuatea o te
moana to manawanui kia tae a-tinana mai koe ki waenganui
i o iwi e pae nei, tena koe, me o tamariki. E Mi, kaua e
whakarongo ki nga korero. Na taua i aha te ture a tera iwi;
e taea e taua te aha, tena koe me nga iwi. No te ra tuatahi
enei kupu, no te paraire.
I te rahoroi ka tu etahi me te Kapinga. Ko taua rangi
he ra poto. Ko te take mo nga mahi i whakahaua e Ngata,
' mo nga poi. mo nga karakia kia whai taima ai aua mahi. No
reira tokohia ake i tu atu ki te mihi. Kaati, e nga korero
kaore nei ona ariki: he tokomaha tonu o Taranaki nei i tu atu
ki te mihi, engari kaore i kaha ki te mihi wehewehe i te kore
kaore i mohio no hea etahi, ko wai ma ranei o ratou ingoa.
Heoi ano i katoatia te karanga: E nga iwi o te Motu, kei
mahue tetahi ki waho. Kia pehea te mihi ki a Ngata? I te
kino o nga korero o te Pepa o te Oketopa nei, te kaha hoki
te hunga naana aua korero ki te whakaatu ko wai ia, ratou
ranei. He korero kino hoki, he hanahani, he amuamu. T
mahara ahau ki nga iwi whakapono ki te Atua, e mahi mai
nei, e tu mai nei, e manamanahau mai nei i te aroaro o te
Pihopa o Aotearoa e kore e hari i enei tu korero. Kaore ia he
iwi amuamu. Ina te kupu a nga Etita o te Toa, "Kaore te Toa
e whai waahi ki nga whiu kupu taikaha a te tangata. "
Kapua Rangataua Keepa.
Purangi.
|
|
19 2211 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2211
NGA TAKIWA O WAIKATO
E te Toa, mau e toha atu enei kupu ruarua ki, nga marae
e haeretia ana e koe. Ina ake nei ka tae mai te tira o Kenana
Keretene raua ko Rev. Panapa ki te matoro haere i nga takiwa
o Waikato nei. I timata mai ta raua mahi i Mataitai i te
kainga o Teri Paraone. Ko nga tangata o tenei kainga he
torotoru noa. Hui ki nga tamariki e 20 te tokomaha 12 nga
tango Hapa. Kanui te u o tenei hunga ki te oha a o ratou ma-.
tua tupuna. Kia ora rawa ratou.
I te 23 o Oketopa ka tae matou kia Ngati-Tipa ki
Tuakau. I tutaki matou ki a Rev. Tahuriorangi ki konei. I
muri o te karakia ka tu mai te kaumatua a Taiporutu Matete
ki te manaaki mai i a matou. Pae rawa nga mihi katahi ka
huri nga korero a te tangata nei mo tona mate i te Mihinare
ara mo te tangonga i tona whenua i Kohanga. Ko te wahi i
pa mai ki te kai-tuhi te pouri ko enei kupu a taua rangatira:
Kua mahue i au to tatou Hahi; kua eke ia ki runga i tetahi
atu waka ara i te Hahi Weteriana. Ko te whakautu a te
Kenana: kaati e Peru kua kore koe e taea e au te whakaaro
atu. Ko te turanga mai o Ngapaka Kututai ki te whakamohio
kia matou kua huri katoa a Ngati-Tipa ki te Weteriana. No
reira ahakoa toku iwi whakarere i te Hahi engari ko au e kore
e whakarere i a ratou a ma te Aaua hei tohe taku tohe, a ma
to tatou Ariki hoki ma Ihu Karaiti ahau hei awhina mai.
I te Rahoroi 25 ka tae matou ki Hauraki Thames. I ao
ake he Ratapu, ko nga karakia. Te whakamimenga 18, 12
tango Hapa: e -4 ratana i roto i te whakaminenengo. Ko
te tokomaha o tenei iwi o Ngati-Maru i huri ki te ratana.
I te 27 ka tae matou ki Manaia. I te ata o te Turei ka
whakatakotoria te Hapa. Te whakamihenga 22, tango Hapa
12. I muri o tenei ka hoki matou ki te kainga o Haeata
Paraone. I konei ka korerotia mai kia matou te whawhai a
nga ratana kia riro i a ratou te whare karakia. He wahi iti
ka raua atu e te pirihimana ki te herehere; tetahi na te mana-
wanui o te minita o Riiwhi. Me titiro ano nga ratana ki te
ngakau pai o tenei minita ka whakarere atu i to ratou whaka-
haere poauau ka hoki ki te oha a o ratou tupuna. Na henga-
ngaroia nei te kino ko tenei. Ka hoki mai nei a Ratana me
tona Ropu i te haereere i te ao ka tukua e ia ko toku karanga-
rua ko Hurori ko te Moerua ra i naianei kia haere ki Manaia.
Ko tenei tamaiti ko te Moerua he uri ariki no Maniapoto. i
puta mai i nga kawai rangatira. Me kaua ia i uru ki nga mahi
ratana kua whai ia i nga tapuae o ona matua ki te rauhi i te iwi.
Ka tonoa nei a Moerua e to ratou mangai ki Manaia. Tona
taenga atu e mahi ana nga morehu i o ratou paanga whenua.
Kua timata te ahu whenua. He 100 nga hipi a etahi, he 25
nga kau a etahi, kua tatau i te waiu o te kau. Ka tae a te
Morerua ka mea ki nga morehu: whakarongo e nga morehu hei
|
|
20 2212 |
▲back to top |
2212\_\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI\_\_ Tihema 1, 1930
aha te mahi i o koutou whenua. Hokoa atu. Ko ena whenua
ka hoki katoa mai, ka riro mai ano hoki a Poihakena i a
tatou. Katahi te tangata nei ka waiata i te tohu ka riro mai
a Poihakena, heoi ra hopu atu te iwi nei ko o ratou
whenua hokoa atu ki te Kawanatanga e 400. eka te nui, apo
ka pari te haungaahi. Ko te Moerua nei he taina he tuakana
mau. Ko te mea i pa mai ki au ko te aroha ki te iwi o Man-
aia, me te whakama hoki ki enei tu hanga a te tangata. No
reira e nga morehu ratana o Manaia e hoki ki to koutou Hahi
matua ki to koutou whare karakia e karanga tonu mai ana
i a koutou i tena ra i tena ra.
No te 29 ka tae matou ki a Ngati-Porou i Harataunga.
He hanga aroha nga mihi a te morehu kaumatua o
tena iwi a Ngapo kia matou. I hoki whakamuri ra ano ana
korero ki te wa i nga minita kaumatua e taki ora ana kia
Nikora Tautau, kia Taimona Hapimana, kia Hone Papania.
Ka pae nga mihi ka tu mai a Ngapo ki te whakaatu mai i to
ratou raruraru i nga mahi ratana. I tae atu ano a te Moerua
i raru nei nga iwi o Manaia ki a ratou. I mea, pena he mauiui
o ratou ka ora i a ia i te rima meneti. Katahi ka haere atu
ko te kaumatua tonu nei ko Ngapo kia mahia tona mauiui.
Katahi ka inoi te kai whakapiki mauiui, i roto o te rima
meneti ka patai ki te turoro, e pehea ana? Ka mea atu te
kaumatua nei kaore ano kia pai. Katahi ka nukunukuhia atu
te inoi a te tangata nei. Ka patai ano, e pehea ana? Ano
ra ko te koroua: e hika kore rawa he painga, engari ano te
ngau a te namu e rangona iho ana. Heoi ka pari te ihu o te
tangata nei haere atu ana. Na i a matou ano i konei ka puta
mai te kupu a te kaumatua nei ka puta mai ratou ko tana
whanau i nga mahi ratana ka hoki ki te Hahi o ona tupuna.
Kua kite ia i te whanui me te hohonu o nga mahi a Ratana
he horihori. Ko ratou ko tana whanau 10.
Titiro e nga iwi, me nga huihuinga tangata o te Motu ki
te marama o tenei iwi o Ngati-Porou. Kua kite tenei kauma-
tua i te he o nga mahi ratana kua hoki ano ki tona turanga o
mua. Kaore tenei tangata i riro ma te tangata
e tono kia hoki. Pena ka inoi pono tatou ka
homaingia he marama kia hoki ai tatou ki te wahi tika. Kia
nui nga ora ki tenei hunga. I karakia matou ki te whare kara-
kia o Ngati-Porou. Te whakaminenga 36, I whakawhetai. I
iriiri. Ki te poto katoa mai tenei iwi ki to ratou kainga ko
te tokomaha e 70. ki te hoki mai etahi i nga mahi ratana ka
eke ki te 100.
Tokoroa Poihipi.
Te Kauwhata
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
21 2213 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI
TE WAKA TOTOHU O TE IWI MAORI
Tenei te ngakau kei te mihi, ki tenei kaupapa korero
kua puta nei i roto i te "Toa' Nama 109, na C. B. (Te Aute
College).
Ko te hua nui i roto i ana korero, he whakaoho tana
i te Iwi Maori, kia Mataara, i roto i enei wa o te tauwhainga
mo te ora tinana i runga i te noho-tahi. taua te Maori me te
Pakeha. Ki te kore taua e mataara, ka totohu to taua waka.
Te tauwhainga e korerotia ana kia taua, he mahi tahito,
no te orokohanga ra ano o te ao. Ina hoki, na te tauwhainga
ka hinga a Hatana. Ka whiua iho i te rangi ratou ko ana
anahera. Ko Arama tera fa u a ko iwi ka hara. a. ka peia ki
waho o te Kaari o Erena, ko taua tauwhainga ano te take.
Ko Apera tera ka mate ia Kaina, he tauwhainga te take, mo
a raua whakahere ki te Atua. Ko Ehau tera ka hinga i a
Hakopa mote matamuatanga, na te tauwhainga. He tau-
whainga a takitahi tenei, he tangata, ki te tangata mai i era wa
tae mai ki naianei, haere ake nei ta taua mahi tenei ta te
tangata.
Koia nei ano te mahi a nga mana nunui ote ao, mai i
era ra. tae mai ki naianei, ina hoki, ko te Kingitanga tera
o Papurona ka hinga i nga Meri me nga Pahi. He maha
nga tau i muri mai, ka hinga nga Meri me nga Pahi i te
Mana o nga Kariki. Muri mai ko nga Kariki ka hinga i te
Kingitanga o Roma. i muri mai i tenei wa, ka whanau nga
Mana maha Iuropi (Europe), a nga Kiingi, nga Kuini
nunui o te ra wa. e mohiotia nei o ratau korero, he mea
whaka-paipera na te Pakeha. Ta ratau "Tama" matamua,
whaka-ipoipo hoki, ko "Tauwhainga. " Ki etahi Kiingi he
humarei. ki etahi he nanakia — tutu ana te puehu! No nga
pakanga nunui tenei o te Ao, mai i era wa, tae mai ki te paka-
nga nui ka hori ake nei. Kotahi tonu te Kaupapa he tau-
whainga. kia puta ko tona ihu. ko tona, ko tona.
TE AO MAORI.
Tetahi kupu matau na o tatau tipuna. E ki ana. "Ruia
taitea, ruia taitea, kia tu ko Taikaka anake. "
Kua kite noa atu ratau, kua mohio noa atu ki tenei ahua-
tanga o te Ao, i runga tonu i a ratau tauwhainga, ara paka-
nga kia ratau ano. Kei te mohio tatau ki enei korero, tena
tangata, tena whanau, tena hapu, ki ona warenga taurekare-
katanga toanga, rangatiratanga hoki. Rapopoto katoa enei
ahuatanga ki raro i tenei kaupapa i te tauwhainga.
Na te Rongopai o to tatau Ariki o Ihu Karaiti ka mau
te rongo. Katahi ka wehea atu te Ao-Maori-tahito. ka wehea
mai hoki te Ao-Maori-hou, ara te Ao-hou.
Nga tauwhainga o te Ao-tahito rereke o te Ao-hou rereke
Iaianei he tauwhainga ta taua ki Pakeha, i roto i te wa Pakeha
|
|
22 2214 |
▲back to top |
2214 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
nei, kia puta to taua ihu. i runga i nga hemanawatanga o
te kimi i te ora tinana.
TE AO-HOU.
I te mea, kua uru taua te Maori kei roto i te Ao-hou,
kaore hoki ona hokinga whakamuritanga, ka tika kia oho te
hinengaro Maori, o te tangata whai-whakaaro, titiro whaka-
mua, a ka hopohopo te ngakau mo to taua Maoritanga, ka
pehea ra i enei ra haere ake nei. He tika tenei korero na, ki
te kore taua e mataara, ka totohu to taua waka. Me pehea
ra e mau ai?
E ki ana a C. B. (Te Aute College), kia mau ki a taua
tikanga Maori. Ko nga haka waiata, patere nga mihi aroha
a te Maori, te tangi me te hongi. Mehemea kei te ware-
ware i nga tamariki, kia whai-kaha nga matua ki te ako. A
kua nei pea kua wareware ano nga matua. kua kore i hongi-,
kua kihi ke. Kua kore i mohio ki nga waiata maori, engari nga
waiata Pakeha. Nga tamariki wahine kua kore i mohio ki
ta te wahine-haka, engari te "Huia, ' te haka wahine a te
Hawaiana. E ngaringari tenei e whanaunga ana ki te Maori-
he tohu hoki, he "parani. "' hei whakaatu ki te ao, he Maori
tenei. He taonga i whakato ngia mai i roto ra ano i te Kopu
o te whaea. Ka whanau te tamati ki te Ao-turoa, ka takaia
atu ano hoki ki aua mea ano. ara ki te "Maoritanga. " Ko te
mahi ma te matua me te whaea he whaka-mahanahana tonu
i aua ahuatanga.
"NOHO-TAHI, TU-TAHI. OMA-NGATAHI. "
Nga Iwi nunui katoa o te ao, i mau ai tona ahuatanga,
na te matauranga. Matauranga mo te tinana e toa ai, e ora
ai hoki; mo te hinengaro e whanui ai, e matau ai; mo te
wairua e tae tika ai, ki te aroaro o te Atua. Enei e toru ka
tahi ano ka kiia kua tangata. Ko te mahi ma taua ma te Iwi
Maori he whai i te matauranga o te Pakeha, kia uhi ki runga
i te tinana, ite hinengaro, ite Wairua, katahi ano ka tipu ora,
rangatira hoki to taua "Maoritanga, " katahi ano hoki, ka
puta to taua ihu, i runga i ta taua tauwhainga ki te Pakeha.
He torutoru nei o tatau tangata kua puta i roto i te
matauranga o te Pakeha, ai whai-koha katoa ratau ki te
hanganga-houtanga i te Iwi Maori mo te Ao hou nei. Mehe-
mea kaore ratau, kua rite ke taua ki nga Iwi Maori o era
motu, e whakakuritia nei e te Pakeha.
Hei whakarite mo tenei kaupapa korero me tiki ake ko
Ta Apirana Ngata. Tenei tangata i noho-tahi raua ko te
Pakeha, i nga whare-wananga o te Pakeha, ki te rapu i te ma-
tauranga o te Pakeha. Ka mau te matauranga, ka tahi ano
ka tu-tahi i te taha o te Pakeha, he matauranga ki te ma-
tauranga. Ka oma te Pakeha, ka oma ano hoki te Maori.
Ka eke te Pakeha, ki ona turanga teitei, ka eke ano hoki te
|
|
23 2215 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2215
Maori. Otira, i roto i enei ahuatanga katoa te noho-tahi,
te tu-tahi te oma ngatahi me te pakeha, taua maoritanga ia,
mau tonu.
Ka mau te matauranga ia Ta Apirana Ngata, Katahi ano
ia ka hoki ki runga i te Maoritanga tu ai. Tana kaupapa tua-
tahi i whakatakoto ai ki te Rohe-pooti o te Tairawhiti he
ahuwhenua. Ka whanau mai i roto i taua kaupapa, nga ture
maha, hei awhina ia taua ki te ahu-whenua, me ona whaka-
tikatika i ia tau, i ia tau, i ia tau—Ngature whenua maori
me ona whakatikatika nga Poari—Kaporeihana—Kaunihera
—Waipiro—Whakatopu paanga—Whakanohonoho—nga Rau-
patu, me era atu ture e ahu ana ki te whenua.
Tika tonu, kia tuatahitia te mahi kia Papa-tuanuku
Notemea ki te kore he turanga waewae, kaore, hoki he waahi
hei taunga iho: mo to taua Maoritanga. Ahahoa i tenei wa
kua rau te nuinga o te whenua i te mango-ururoa nei i te Pake-
ha, auwaatu. Ko nga mea kei te toe kia mau. Mehemea kaore
he whenua o etahi, hokona mai ano te whenua i te Pakeha.
Kite kore e riro mai i a koe, e kuhu ki raro i nga mahi
whakanohonoho ate Minita Maori. He pai ke tenei i era
atu ahuatanga mahi e mahi nei taua ma te Pakeha. He hanga
hoki i tetahi kaupapa whenua hei maunga iho mo to tana
Maoritanga.
Te ahu-whenua he mahi tohunga. Ma te hinegaro anake
i ata whakarohia e pau katoa ake ai nga hua maha noa atu
kei raro i te whariki o Papa-tuanuku e takapau ana. Me tapiri-
ki te hinegaro. ko te tinana ora, toa hoki: E korero ana a Ta
Timi Kara i roto i ana whai-korero e takoto nei i nga marae
o te Motu, ko te whakapapa rangatira ote tangata ko tenei: —
Na Rongomaiwahine ko Rongomaipakihiwi.
Na Rongomaipakihiwi ko Rongomaiuaua.
Na Rongomaiuaua ko Rongomaiwhiwhi.
Kowai ra nga uri o enei tipuna kei te Motu nei? Kite
rawa ake nei i roto o te "Toa" ko Ngatiporou. Na R. T. K, i
whakaputa te whakapapa. Ma era atu iwi e whakaputa o
ratou putanga ki enei tipuna rangatira o te Ao-hou.
TE WAIRUA.
Te tinana, te hinengaro, me to wairua enei e toru. te mea
nui o enei ko te wairua. Te tinana he anga kau no te wairua.
Te hinengaro he kai-whakaatu ki te ao. he penei na te wairua.
kei roto i te tangata. I nui ai te wairua na te
mea he ha no te Atua, a ko ia nei hoki te mea o ratou,
hei mau i ta ratou "Kereeme" ki te aroaro o te Atua, a te ra
whakawa mo tetahi piihi whenua i te rangi. I te waahi i kiia
ai, koi ara te waahi "e tangata-whenua ai tatau, " a e ora ai
mo ake tonu atu. Ko te tipuna mo tenei Kereeme kotahi tonu
ko Ihu Karaiti. Ko te "noho tuturu" (occupation) ko te
whakarite i nga ture a te Atua a mate noa.
|
|
24 2216 |
▲back to top |
2216 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
Ka pa tenei waahi o ta tatau korero mote whakapono.
He take uaua, he take tautohe hoki, a kua tautohetia i nga
tau maha ka huri ki muri. Tera hoki etahi e mea kaore tenei
take a pai kia whakahaerea ano hei take, he whakatangata ke
i a taua i te Iwi Maori. Otira, ki te ata titiro tatau ki te nui
o tenei take tona teitei, whanui, me te hohonu, a he mea e
puta ai te ora pono kia taua ki te Iwi Maori, i roto i te Ao
hou nei. a he mea e toa ai taua te Iwi Maori i roto i ta taua
tauwhainga ki te Pakeha, e tika ana kia whakawhitiwhiti
whakaaro nga tangata whai-whakaaro o tena haahi, o tena
haahi, o tena haahi, i runga i te pai me te rangimarie mo to
taua whakapono e kotahi ai. No nga take tautohe i waen-
ganui i nga haahi me waiho atu ki te Pakeha. Tango hia e
taua ko te whatu-ora o te whakapono ka whakatopu taua ki
runga. He nui ke te kaha, te ora, tinana, wairua hoki e puta
mai i roto i te whakakotahi, i a taua e noho wehewehe nei. E
hara ia taua nga take wehewehe nei, na te Pakeha ke, no
tona whenua tonu mai. A he aha te take kia noho wehewehe
taua mo ana whakaaro, kotahi tonu nei hoki te Atua e karakia
tia nei, ko Ihowa o nga Mano.
Ina ke nga whakapapa o Te Ahuwhenua i roto i Te Whare
Wananga o Taewa i kitea ake e nga Etita: —
Ka noho a Te Ure-Whakapiki i a Rongonui-a-Tara, rere
rawa ki waho ko Rongomai-Pakihiwi ka noho ia Uaua-Maroro,
ka puta ana ko Ringa-Pakari to mua ko Ringa-Makuru to muri,
no muri rawa a Pohee ma ratou ko nga teina Porangi, Wa-
wau me Mangere wa me te nui noatu.
Na Ringa-Pakari ka noho i a Tupato ko Te Ora-te-Rikarika.
Na te teina na Ringa-Makuru ka noho ia Whawha-i-Rangia
ko Rawaka-Nui-o-Rangi.
E TE IWI WHAKAKOTAHI !
Ka nui rawa nga reo whakaaraara i te iwi i roto i enei
ra tata ano. Kei te karanga etahi kia whakakotahi, kei te
karanga etahi kei te totohu te iwi maori. Ko wai ra te iwi
maori? Ko nga torutoru nei ranei ko te nuinga ranei o te
tangata. Tena iana titiro ake tatou, katahi ano ka kitea ake
he Minita Maori mo Te Paremata, he Pihopa mo Te Haahi
Mihingare, he Pihopa mo Te Haahi Ringatu, he Tohungatanga
mo te Haahi Weteriana, no Te Momona, he Mangai o Te Toru
Tekau Mano Maori.
Mehemea kei te totohu, tena kei te totohu i whea ki whea?
Ki taaku titiro kei te piki te iwi ki te taumata i ekengia
e o ratou tupuna i roto i nga whakapaparanga maha kua
mahue atu ki muri.
Tino tika tenei ki he iwi matau rawa o tatou tupuna i mua.
Nga mea whakamiharo e rongo nei tatou ki a ratou mahi me
|
|
25 2217 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_ 2217
a ratou mohiotanga kaore rawa tatou i te kauawhiwhi atu.
Tena i timata mai to tatou totohu i nawhea? Kua mutu ta
tatou kai-tangata, ta tatou whaiwhaia, te noho kiri tahanga.
Kua huhua rawatu a tatou kai-kauhou, o tatou kai-hautu i
tena ahuatanga i tena ahuatanga. Kua whawha katoa te wa-
hine ki nga mahi a te tane. Kua roia etahi, kua karaka
etahi, kua takuta etahi, kua ununiho etahi, kua 'mekanika'
etahi, kua kairuuri etahi. kua tiati etahi, kua
kairehita etahi, kua Atoone-Tinanara tetahi, a kua Pirimia-
Awhina rawa hoki.
Kei heatu ano, heoi te mea kia mau, kia u. Kia kaha ake
hoki a muri ki te tawhai kia tangotango ngatahi kei te haere
tonu i ia tau ki nga whakamatautauranga whakauru ki nga
'Uniwahiti. '
He aha atu ano e koingotia na?
Heoi te mea e tika ana kia whawhatia e tatou ko te
tikanga whakakotahi i te hapai o te reo, o te hoe, me te patu.
Ka taea noatia atu, engari kei hea ranei te ki me te raka hei
huakanga atu i te kuwaha.
Metemea nei kua kotahi rawa te whakaaro o 'Te Whete-
reihana penei na kei a ratou rawa te huarahi tika, e tika ana
hoki kia whakakotahi i raro i ta ratou whakahaere.
Kei te ki tena haahi kei a ia te tika, a, ko Te Momona
rawa e tino korero ana i tera waahi. Kei te pera ano Te
Katorika, te haahi matua.
I tenei wa kei te wawata tena haahi tena haahi kia uru
he mema mona ki Te Paremata, hei whakahaere i ana tikanga
e tautoko ana.
He whakaaro tika tenei, a he mea pai hoki kia hangaia he
ture whaka mana kia uru he mema hei reo mo tena haahi mo
tena haahi, kia hangaia ranei te ture kia whakakotahitia he
haahi, ina te he he wehewehe no tatou i runga i te pakanga
ki to tatou whakapono. Ki taaku mahara mehemea hoki
kaore te kupu 'Me nga Anahera Pono' i whakaurua mai ki
roto i te whakapono Ratana kua mama rawa te whakakotahi,
notemea ko etahi atu whakahaere o taua Whetereihana kei
te ahua pai noaiho, e hapai ana hoki i te Mana Rangatira,
i Te Mana Maori. Otira ko ratou ma, ko nga mea i tata tonu
me Te Atua, i wehewehe ai. a ko tatou kia kore!
Kei te tika ranei kia penei tatou, ara kia noho atu, kia
noho mai, whetero atu, whetero mai? Kaore e tika kia wa-
hangutia te whakahehe, te whaka tikatika, ka whakapapaku
ki raro rawa, otira ko te tika ko te pono hei rakau ki taku
mahara ma tenei tu ahua e kitea ai nga tino kaupapa pai,
kaupapa pono mo nga tikanga arahi i Te Iwi Maori ki Te
Pono.
He mea tika hoki tetahi ahua o te whakakotahi ki te
whakawhaiti i nga marae o te iwi hei korero i nga take hei
hoatu ki te aroaro o te Paremata hei tirotiro mai. I runga i
|
|
26 2218 |
▲back to top |
2218 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
tenei ahua e tika ana kia kotahi mo runga i te whangai ki
te herengi i te hunga mau i aua take me te mahara ki nga
raruraru.
He tikanga nunui katoa enei. Etahi atu tikanga nunui
na te ha o te wa i akiri mai ki te aroaro o te mea kotahi, toko-
rua tokotoru, maha atu ranei, kaati kaore e mana te karo te
aha ranei i te noho-a-wehewehe o te iwi.
Koianei ra te tika o te whakakotahi. Kei te haere nga
toa "o era mahi. Kei te whakahuihui a Ruhia, a Tiamani, a
Amerika a Inia nga iwi o te ao. He aha hoki te he o te ka-
ranga i tetahi ra nui ma Te Iwi Maori ko te putake mo taua
hui he whakakotahi.
He nui nga hua papai e kitea i tera tu o te hui i roto i
enei ra. Kua tae mai tenei te ra mo taua mahi. Kaore i te
tika te kaiawaha takitahi i te huarahi, koraha ranei.
Kua marama, kua tairanga ki runga nga kai hautu o nga
waka, o nga marae, o nga huihuinga tangata o te motu. Nga
tai e wha, nga hau e waru kua kitea atu nga Kai-hautu.
Ara a Makitanara me ona tamariki kei Te Waipounamu.
Ina a Te Taite, Ratana, a Te Rata kei te Taihauauru, a Tau
Henare me ona mangai Reimana maha ki Ngapuhi. Ina hoki
a Ta A. T. Ngata me Pihopa Aotearoa raua ko Tiati Ka raua
ko Kai Ruuri Taiporutu.
Ina ano etahi o Te Ropu Mahi ara a Paapu Tutaki me
ona hoa maha o tera waahi. E hoa ma ki te kore e taea te hui-
hui e tenei momo tangata nga kaupapa mo te whakakotahi i te
iwi, kaati kei te kuare rawatu te iwi, me ona tamariki matau.
Ka tika ai te korero a te tamaiti C. B. e tuku korero mai
nei kia panuitia e Te Toa E kei te totohu haere te Iwi Maori. "
WHAWHATIA NGA WHAKATAUKI
Ki te taea he tika kia whakaputaputaina nga kupu whaka-
tauki a nga tupuna kei warewaretia e nga whakatupuranga e
heke iho nei. Kanui nga taahu korero, tu wana ana mai ki
te whakaranua atu he kupu whakatauki. Ina etahi whaka-
tauki hei whaka-wairakau i etahi taahu korero e pa ana ki
nga kupu oati a tetahi ki tetahi: —
(1) Nga korero o era nga rangi mahue noake.
Promises of other days are wholly unheeded.
(2) He marama koia kia hoki rua ki taha tai?
A moon indeed that one should return to the beach (taha
[tai).
(3) Poroporoaki tu-tata whakahoro tau ke!
Farewell at parting, deferred another year.
(4) Hohoro i aku ngutu, e mau ana i taku tinana.
My lips were fast, but my body is firm.
(5) Haere ana a manawa reka, noho ana a manawa kawa.
Goes off well-pleased, remains bitter-minded.
|
|
27 2219 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2219
(6) He pai rangi-tahi
A day's pleasure.
(7) He pai tane e kore e reia. He kino wahine, ka reia.
A handsome man is not often wanted, but an ugly woman
[often scores.
(8) He pai kanohi he maene kiri, he ra te kai ma tona poho.
Tena ko te kupu ha! he kupu kau.
A handsome face, a smooth skin the sun shines on its'
bosom, but words are words only.
(9) He pai kai e kore a roa te tirohanga; he pai kanohi ka
roa tirohanga.
Good food is not long looked at: but a good face is long
observed.
NGA WHAKARARU I TE NGAKAU
KOHUNGAHUNGA
Kanui te kaha o te korerotia o te mate o te ngakau tama-
riki i runga i te kore e kaha o nga maatua ki te arataki haere
i a ratou tamariki me o ratou whakaaro ki runga i nga mea
tika hei mahinga, ki nga waahi ranei hei haeretanga mo ratou.
Kua puta hoki i roto i nga ripoata a Te Komihana (Mr.
Butcher) i whakaritea ai kia rapua te ahuatanga o te reanga
taitamariki e piki ake nei inaianei.
He nui nga tautohe inaianei mo te korero a taua ripo-
ata kei te kaha rawa te heke haere o te whakaaro pai i roto
i nga taitamariki. Kei te ngoikore rawa te ngakau tupato i roto
i a ratou mo nga huarahi e taka atu ai ratou ki roto
i te he me te mate.
Kei te mama rawa te whakaaro arai a nga maatua i a
ratou tamariki kia kaua hei haereere noatu i nga po, i nga
awatea ranei i te taha o etahi atu tangata kaore nei e mohio-
tia atu, e kitea atu ranei te ngakau whanoke i roto, ka mauria
haeretia ki nga kanikani, ki nga haere noa ranei, ka whanga-
itia ki nga wai whakaranu ki etahi atu mea whakaporangi i
te ngakau tamariki, na kua mama noa te whakataka ake ki
roto i nga tikanga e taki atu ana ki te mate tinana ki te mate
wairua hoki.,
Kei te mama rawa te tukutuku haere i nga tamariki ki
nga huihuinga tangata, kaore nei e mohiotia atu nga mahi re-
reke kei te mahia i roto i aua huihuinga tangata, ara e nga
hunga whanoke e taka haere ana i roto i aua tu huihuinga
tangata, na reira te mahara ake kia ata ui ano te ngakau i
mua atu o te tukutukunga i nga tamariki kia raere ki aua
hui.
Kua tuturu hoki te kitea ake i te nui rawa o te piki
haere o te nui o tenei mea o te matua-kore, a he mea tino nui
rawa tenei hei maharatanga ma nga maatua ara te ako tonu
|
|
28 2220 |
▲back to top |
2220\_\_ TE TOA\_TAKITINI\_\_\_Tihema 1, 1930
i a ratou tamariki taane kia kaua hei kino ki nga tamariki
wahine, me te pera ano hoki ki nga tamahine kia tupato rawa
kei rarua ratou.
E ki ana tetahi waahi o taua ripoata, he maha nga tanga-
ta e mau patara ana i roto i o ratou pakete he mea whaka-
nanu nga wai o roto ki etahi wai kaha. Ki te inumia ka
ngaro noa nga mahara o te tamariki, kua taka ngawari noa ki te
he. Na reira te pai o te ako i nga tamariki kia kaua rawa
hei inimia nga wai pera e hoatu ana kia inumia e ratou,
ahakoa pehea nga kupu whakapati mai a te tangata.
TE MAORI O NGA RA HAEREMAI NEI.
(The Future of the Maori. )
I tu tetahi Hui ki Turanga i te 13 o nga ra o Maehe o
tenei tau. Tetahi take i whakahuatia—"TE AHUA O TE IWI
MAORI I NGA RA E HEKE MAI NEI. "
I tenei wa hou kei te awhina haere te Pakeha i te Maori,
kia whakahou ia i ona mahi o mua.
Te whakairo, mahi kete whariki, muka, me era atu mahi.
Kua tu enei mahi ki Rotorua me Akarana.
TE TAKE E PA NUI ANA KI TE MAORI.
Tera ranei me noho motuhake i a ite Pakeha, a, mo tona
painga hoki me penei ia.
Te whakaaro o etahi, kei te mate haere te Iwi Maori. E
he ana tenei kupu. I te tau 1896, nga Maori katoa o Niu Ti-
reni, 42, 113, i te tau 1926, nga Maori katoa 63, 67., i te tau
1929, nga Maori katoa, 65. 693.
Te ahua e piki ana te Iwi. I roto i nga pukapuka rehita
tangata a te Kawanatanga, i te tau 1926, nga hawhe-kaehe, hui
katoa, 7352, nuku atu i te iwa pai heneti o te Iwi Maori katoa.
Te kupu a Takuta RANGIHIROA (Dr. Buck) i ona
korero ki te Iwi Pakeha—"Te MUTUNGA (destiny) O TE
IWI MAORI KA NGARO I ROTO I TE PAKEHA. KEI TE
HAERE MAI TE WA, TE IWI PAKEHA TE IWI MAORI,
KA HONO HEI IWI KOTAHI. "
Te huihui mo te kotahi o enei Iwi e kore rawa e tere.
Tera pea he mea pai rawa me hui te Maori me te Pakeha, kia
kotahi—Ki te noho wehe ke, tera e heke te tipu pakari o te
tangata Maori—pera me nga INIA O AMERIKA (Indians of
America. )
He aha koa—kei te noho kaha tonu te Maori me te piki
ake. NO REIRA, me whakahou ia i ona mahi o mua. Ki
te whai te Maori i tenei huarahi, etahi taonga nui ka puta
mai mo te Ao katoa.
Ona kaupapa, whawhaitanga, mohiotanga, toatanga, toto
rangatira, me era atu tikanga—e kore rawa te Iwi Maori e
whakama ki nga ahuatanga o tatau tipuna. Kia mohio mai
te Iwi o te Ao nei e he toa ano te Maori, penei ano me te
Pakeha.
|
|
29 2221 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2221
Taku kupu, ki te wi tukua a koutou tamariki kia whai i
te matauranga, ki nga kura nunui. Kia mau i te mahi, aha koa,
paku te nohanga o te tangata kia mau, kia piri tonu ki te mu-
tunga. A Sir Apirana Ngata. Takuta Rangihiroa, Pomare,
Wirepa, Erihana, Rewiti, Hei Poananga, me era atu tangata
nunui, na te matauranga, noho piri ki o ratou mahi i mohio
ai te Iwi—e ke taea nga tuunga nunui e te Maori me te ora
hoki.
Tanara Scott.
Kooti Whakawa, Poneke.
Kia ora Tanara e mahi mai na i roto i te Kooti Whakawa
Hara i Poneke.
Hon. Member for East Coast.
KIA ORA TAITE TE TOMO
Kia nui nga manaakitanga kia koe mou i eke ki runga
i tena puke teitei i waihotia ake nei e to tatou hoa, i runga
i tana kupu ohaki kia riro i a koe taua turanga. He tika pea
kia kaua he korero atu mo te pakanga a Te Taihauauru mo
taua tuunga, otira kaore hoki e taea te kati mai o nga whaka-
aro tangata kia puta atu ki era waahi tohaina ai.
|
|
30 2222 |
▲back to top |
2222 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930
No nga korero i puta i roto i nga pepa pakeha me nga
rongo korero o Manukorihi, nui ke te whakaaro me te ahu o
nga korero kia Kooti ma koira i puta taua korero 'Ki A
WAI TE KOHA' i puta na i Te Toa Takitini Oketopa 1st, 1930.
No Oketopa 8th ko te pooti mema. No nga korero o mua
atu he kohiri na te ngakau pooti, na reira hoki era tu korero
ka puta. E toru nga wahanga i taua wa, ko Kooti, ko Forbes,
ko te Takawaenga.
Otira ko te wahanga i taka atu ai ahau nei ko te Ropu
Taitamariki (Young Maori Party), he mea timata mai taua
kotahitanga i Te Aute Kareti, i kiia i taua-wa ko Te Aute
Kareti Past and Present Student Association, ka kiia i nga
tau e tu ana kia whakamatauria te tuunga mema mo Te
Tairawhiti. Koina te pakanga nui a te hunga taitamariki
o Te Tairawhiti i kiia ra i aua ra ko te hunga mohiti ki te
hunga kore mohiti. Ma tenei pea ka marama ai
koe ki tenei kaupapa ehara inaianei. E korerotia ana
i te ata i te ra-poupou tae noa ki te ra-to. Ahakoa pehea nga
pakanga, tae mai ki tenei ra koira tonu aku korero, me aku
tohutohu, otira kei te marama tonu koe. No muri mai ka
tohaina ki te motu ka kiia ko "Te Ropu Taitamariki o Te Iwi
Maori'* kia uru mai ai a katoa.
Kaore rawa he whakaaro taunu mo to taua hoa mo Maui,
ahakoa i tu apitihana, i te wa ka pera, otira i te wa ka puta
nga whakaatu i te ohaki a Maui ko koe hei mau i tona tuunga,
katahi ano ahau ka miharo.
No muri mai i te pooti ka tae mai nga rongo, na nga poai
roia, takuta, M. A., LL. B.. me era atu reta rarahi na te hunga
kura koe i tautoko, katahi ahau ka tino whakamiharo rawa ki
nga puawai o te rau tau hou. Otira kua pu te ruha. O tatou kau-
matua kua ngaro katoa. Kua marama te hao a te Ranga-tahi.
Kua kaumatua tatou katoa. Na konei pea tatou
ka timata nei ki te takatakahi i a 'matou' ture i whakatakoto
ai i nga ra pai kua huri ki muri.
Tena pea kua kitea e nga 'poai' na nga makenu o nga
tikanga tohutohu o nga kura me nga matauranga pera, i nara i
mama ai te rukenga ake i aua ahuatanga, peke ana ki te tau-
toko i a koe. i te mohitikore, e taunutia ra e ratou i nga ra
ka huri ki muri.
Otira kua whawhaitia te whawhai pai; kua omaina te oma
whakataetae, a kua riro i a koe te wikitoria, na reira me nui
rawatu nga mihi kia koe, ahakoa ou tino hoariri i roto i
taua pakanga, me maunu te potae kia Te Tomo.
Mo te marangai-areare e takoto ake nei mo Te Momo me
nga korero maatua, waiho ake ena, kei te nui rawa nga. putake
nunui hei mauranga mau o te motu, he poto rawa hoki te wa
mou ki reira, kotahi ano Paremata, ka pooti ano koutou, pea.
|
|
31 2223 |
▲back to top |
Tihema 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2223
Otira ahakoa enei kore mohititanga, ko koe tonu tetahi o
nga tino maori e mohio ana, e haere ana hoki i roto i nga hui
nga tangata e tika ana kia kiia koe he Maori M. A., LL. B., LL. T.
mo nga korero me nga waiata maori.
Kei te maunu atu ra o matou potae kia koe e Te Tomo—
Haere! Kia manawanui, kia toa. E ki ana ko Huikai "Paku
i taku tinana! Rangiahua i taku puku. '
Te pooti mema o Te Taihauauru.
Taite Te Tomo........ 3970
Hami Tokouru Ratana.... 3150
Pei Te Hurinui Jones...... 902
Nga pooti kihai i whakaaetia. 22
Nga Etita
WHAKATANGATA ! KIA KAHA !
E ki ana a Te Karaiti: —
KO AHAU TE HUARAHI.
Nga whakamaharahara rue nga whakatupato: —
(a) Kaua hei haere i te huarahi o te hunga kino, kaua hoki
e takahia te huarahi o te tangata he. Whakatauki
4-14.
(b) Te huarahi o te tangata tika tika tonu: e whakaaroa ana
e koe e te tangata tika te ara o te tangata tika.
Ihaia XXVI. -4.
(c) Whakakitea mai ki au o ara e Ihowa. Waiata XXV. 4.
(d) Ka uia e ratou te huarahi ki Hiona, me te anga ano o
ratou kanohi ki reira Heremaia I. —5.
(e) Ka whai huanui ano a reira, me tetahi ara, karangatia
hoki, ko te ara o te tapu: e ko e te poke e haere i
reira; engari ka waiho mo ratou; te tangata haere
ara. ahakoa he wairangi, e kore e he ki reira. Ihaia
XXXV. —8.
(f) To te hunga tika huarahi he mawehe atu i te kino: te
tangata e mau ana i a a ia tona ara. ka mau ano i a ia
tona wairua. Whakakitenga XV. —17.
|
|
32 2224 |
▲back to top |
2224 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1930