|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 26. 01 September 1923 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
NAMA 26. HASTINGS. Hepetema 1, 1923
TE TOA TAKITINI
TE MANAAKI O TE TANGATA.
NA MOIHI TE MATOROHANGA.
HE kupu tohutohu enei na Te Matorohanga ki a Te Whata-
horo i te wa e tuhituhi ana tera i nga korero o te Kauwae-
runga. o te Kauwae-raro o nga Whare wananga o te Tai-
rawhiti, i whakatepea e Te Matorohanga ki a ia. He korero e
tika ana kia whakamaharatia i roto i enei ra. Koia enei aua
korero: —
Kua mohio au ma konei e manaaki nga korero nei, ma te
pakeha nei. E aia ana, e tai, kia kaha, ma kona koe e mohiotia
mai ai e te tangata, ma kona koe ka naumaitia ai e te tangata.
E ta! taku kupu ki a koe, kia manaaki i te tangata rahi, i te
tangata iti. Te ihu takiri o te rangatira, whakautua: he pehi
mana hoki tana, ka ea, ka mutu, kua ai. Te kanga na te ware
kaua hei utua, koi utua e koe ka mahue koe. Na te huruhuru i
rawe ai te manu: ki te kore he huruhuru, kaore e rawe: waihoki
ma te tangata hei maru mou, ka tu koe, ka manahau hoki te
kupu ki te aroaro o nga hapu. E puta te ope ware ki to kainga,
hoatu to kai rauhi mana, ma kona koe ka rangona e nga no-
hoanga tangata e haere ai ia. Haunga te rangatira, ko tona
mana rangatira mana e hoatu he kai mana, nona hoki ena
taonga. E kore ia e waiho hei korero mana te kai, te manaaki a
te tangata. E kite koe i te nohoanga i nga ware haere hei hoa
kaitahi mo ratau. Kaua hei whakaititia te tangata i runga i te
tuunga kai, engari whakanuia ia e koe. Ko te taonga tenei
o o tipuna o te Kakaho, o te Whatahoro, o to papa o Tutepaki-
hirangi i mihia ai e te tangata. Ka raruraru a Mahukea ki a
Roimata i a matau i te Kopi, ka ara te taua kia patua a Roimata.
Ka ki to papa: " E ta ma! kaati: waiho taku taina hei karopatu
moku, hei homai wahie moku. He aha te wai, he maringi tana
hanga, ka takoto tonu te ipu te tahaa. Ka pa he ipu pakaru, he
tahaa pakaru, engari tena. " Ka ora a Raniera Roimata i konei
i to papa: mei kore, kua mate noa atu.
He kupu tohutohu pai enei hei manaaki ma tenei whakati-
puranga i roto i te wa o te pakeha nei.
He mea Panui e Rev. F. A. Bennettt he mea ta e Cliff Press,
Queen Street, Hastings, H. B.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
NGA KURA MAORI.
Na A. T. Ngata, M. A., M. P.
KO enei pitopito korero he mea tango mai i te ripoata a te
Minita mo nga Kura, i whakatakotoria ki te aroaro o te
Paremata i te 13 o nga ra o Akuhata nei. Ł whakaatu ana
i te ahua o nga kura kei reira nei nga tamariki o te iwi Maori
e whakaako na ana i nga ra mutunga o te tau ka taha nei.
Ko te maha o nga kura Maori (village schools) 127: e iwa
nga kura mihana: tekau nga kareti penei i Te Aute me Huka-
rere. Ko te maha o nga kura Kawanatanga (public schools) i
uru ai he tamariki Maori e 643. Ko te maha o nga tamariki
Maori i haere ki enei kura i te tau ka taha nei, koia tenei: —
Ki nga Kura Maori (village schools).. 5, 347
„ Kura Mihana.......... 363
„ Kareti............ 413
„ Kura Kawanatanga (public schools) 5. 917
12, 040
Kei waho atu i enei nga tamariki Maori kei nga Kareti pakeha.
kei nga High Schools. Tokotoru i nga Kareti Nunui (Univer-
sity): no tenei tau ka toko-ono ratau.
Ko te kupu nui o taua ripoata, ko te mihi ki te ora o te
iwi Maori: ko te tohu tenei e tata ana ki te 700 te nukunga
ake o nga tamariki Maori i haere ki te kura i te tau 1922 ki
runga ake i o te tau 1921. Ko tetahi kupu nui ko tenei kua
kitea kaore i rite te kaha o nga tamariki Maori e haere ana ki
nga Kura Kawanatanga ki nga tamariki i haere ki nga Kura
Maori, i ata wehea nei mo nga tamariki Maori. Kaore e tino
arotia ana e nga mahita o nga Kura Kawanatanga nga tamariki.
Maori, e parea ake ana ki tahaki. Engari i nga Kura Maori
e tapatahi ana te whakaaro o nga mahita ki te whakaako i te
reo pakeha, ki te ata titiro hoki i te hinengaro Maori me nga
huarahi e tomo atu ai ki roto te maramatanga ki nga whaka-
akoranga o te taha pakeha.
Ko te mea miharo ia ko te ata tutuki o te kupu nei na,
he tokomaha i karangatia, he torutoru i kowhiria. O te tekau-
marua mano nei tokoono ano kei nga Kareti Nunui o te pakeha:
e wha rau ano kei nga kareti i raro iho, kei Te Aute nei, kei
enei momo Kareti. Kaore he taimaiti i nga Kura Mahi paamu
i tenei motu, i tawahi ranei. Kotahi ano hei nga Kareti ako
|
|
3 3 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI. 3
mahi mihini, ko te tamaiti a Peneti. Kaore he mea i te whaka-
ako i nga mahi o nga Whare Mahi Pata: kaore he mea i te whai
i nga huarahi nunui o te mahi hiko, o nga waea rere-rangi, o
nga waea korero takiwa: kaore he mea i te whai i te hohonu-
tanga o te mahi ruuri whenua. Nga tini huarahi e takahia nei
e nga tai-tamariki pakeha i te ra, i te tau. kaore i te puehu i te
tapuae Maori. He aha? He kore e taea e te hinengaro Maori?
E: ka taea. He aha? He kore arowhata hei pikinga: he kore
huruhuru e rere ai te manu: he taimaha rawa ki te waiho ma
nga matua anake te kaha. Na reira ka pae noa te nuinga ki te
huarahi, kaore e tutuki ki te pito o te whainga.
Koia ra te tino take o te taha ki te matauranga hei whaka-
arohanga i roto i nga ra nei. Tenei pea te ra e matara ai tetahi
putea nui a te iwi Maori, kia riro ma te iwi Maori ano e whaka-
takoto he kaupapa, ara, e whakaara he arowhata hei pikinga
mo a ratau tamariki. Kua kitea ake tetahi putea i Poneke nei,
engari kei nga ture e herehere ana. Waiho ma nga ture ano
e wewete.
NGA PAPA TIO.
KUA kokiritia e te Minita mo nga Moana (Minister of
Marine) tetahi pire hei whakatikatika i te Ture Hi-ika
(Fisheries Act). Kei roto tetahi rarangi e pa ana ki nga
toka tio. Ko te whakamarama poto tenei o taua rarangi: —
(1. ) Ka ahei te Kawana ki te kahiti, ki te wehe i tetahi wahi
o te moana, e paria ana e te tai. a e pa tata ana ki tetahi
kainga Maori, hei wahi rahui tio, e ahei ai ko nga Maori anake
e mahi i nga tio o taua wahi hei kai ma ratau.
(2. ) Ma tetahi Komiti Maori o nga Maori e noho tata ana
ki taua papa tio, e whakahaere ona tikanga: a, ma te Minita
mo nga Moana e whakamana taua Komiti.
(3. ) Ko nga mahi ma te Komiti, he tieki i taua papa tio, he
whakahaere i nga tikanga me nga wa tika mo te tangohanga i
nga tio o taua wahi, a, he pupuri he whakahaere i nga moni e
puta mai nga tio o taua wahi e hokona ana.
(4. ) Mehemea ka kitea e te Komiti kua nui rawa nga tio
rarahi, kua nui rawa atu i te kaha o nga Maori ki te kai, ka
ahei ratau ki te hoko i etahi o aua tio ki te Minita, a, ko nga
moni e puta mai e pupuri hei whakahaere i nga tikanga mo
taua papa tio.
(5. ) Kaua e whaimana te Komiti, tetahi Maori ranei ki te
hoko ki te tapae atu ranei ki te pakeha i etahi tio o taua papa
tio, haunga ia te mana o te Komiti i raro i te mana o te rarangi
(4) i runga ake nei.
(6. ) Ko te tangata e takahi ana i nga tikanga o tenei ture ka
whainatia kia utu i te moni kaua e nuku atu i te £20.
Na, i te kokiritanga o te piri, he kupu i roto, kia tino
rahuitia nga papa tio nei i waenganui i te 1 o nga ra o Noema
me te 28 o nga ra o Pepuere. I whakahengia tenei e Tau
Henare, Mema mo te Tai-tokerau, i te mea ko te wa tonu tera
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
e rite ana mo nga hiahia o nga Maori i te raumati. Heoi
whakaaetia ana e te Komiti mo nga Mea Maori kia whakatika-
tikaina kia takoto penei, ma te Komiti Maori e whakaae nga wa
hei rahui tanga mo nga papa tio nei.
Ko te ture tahito mo tenei take no te tau 1894, he penei
ano tona aronga, engari ko te wahi hou o te pire hou nei, ko
te whakaturanga me te whakawhiwhinga ki te mana i tetahi
Komiti Maori, hei whakahaere i nga tikanga o nga papa tio
e rahuitia ana e te Kawana ma nga Maori.
NGA TOKA KUKU.
Na. ka waiho mai te tauira o nga papa tio nei hei mahara-
hara ma nga Mema Maori mo te taha ki nga toka kuku e tata
ana ki nga kainga Maori, e waiho ana e te iwi Maori hei kai ma
ratau. E tika ana hoki kia whaituretia pera i nga papa tio, i te
mea ko enei etahi o nga tino kai a te iwi Maori. He poto rawa
te wa i tenei Paremata hei akinga i tenei take engari tera e
whakahaerea. Ki te whakaaro ko te mea tika kia riro ma te
Kooti Whenua Maori e whakatau te ropu e tika ana hei rahui,
hei whakahaere i nga toka kuku: kei te mau tonu hoki nga
maramatanga i enei ra mo nga tikanga rahui nei, me nga
tangata e tika ana hei mana mo aua toka kuku. Ki te tauto-
hetia. ka marama noa atu te Kooti Whenua Maori ki te whaka-
tau i runga i nga tikanga Maori. Na, waiho tena take hei
maharahara ma nga Mema. Kei te marama te whakataki mai i
runga i te Tiriti o Waitangi: engari hei apiti atu i tenei ra, ko
te wahi e kaha ai te titiro mai a te pakeha e manaakitia mai ai
hoki tenei take ko tenei kupu, he oranga tenei no te iwi Maori
mai i ona tipuna.
NGA WHENUA RAUPATU.
KUA whakahaerea mai tenei take i era atu tau. Me ki ko
te Tai-hauauru nana tenei take i hapai kaha i nga ra ka
taha, otira ko te kaupapa a Waikato e kume ana kei
tawahi te kupu mo te mate o nga iwi Maori i te raupatu. Na,
reira he maha nga ope i haere ki tawahi, a i whakahokia mai
e nga Kawanatanga o reira: " Hoki atu ki te Kawanatanga o
Nui Tireni.
No te tau 1914 ka hapainga tenei take e nga iwi o te Tai-
rawhiti, na te Whakatohea i tuatahi. No te tau 1920 ka tutuki
te take a te Whakatohea ki te aroaro o tetahi Komihana, na,
puta ana te ripoata a taua Komihana. " he iti rawa te hara o te
Whakatohea. he nui rawa te whiu. "
No te tau 1920 ka pitihana mai hoki a Tuhoe, a no te tau 1922
ko Ngatiawa, ko Ngati-Pukeko, ko etahi hapu o Ngaiterangi,
ko Ngamaihi. Na, i whakahaerea ena pitihana i te aroaro o te
Komiti mo nga Mea Maori, a puta ana tana ripoata kia tukua
enei pitihana kia whiriwhiria e te Kawanatanga.
I tenei tau ka whakaaro a Maui Pomare raua ko Ngata, i te
mea kei roto i o raua na rohe pooti enei take, he mea pai kia
|
|
5 5 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI. 5
rangaia mai nga iwi nana te take ki te aroaro o te Minita Maori
i Poneke nei. hei tautoko i ta raua tohe kia whakaturia e te
Kawanatanga he Komihana hei uiui whanui tonu i nga mate
o nga whenua i raupatutia. Ko etahi hoki o enei take kei te
rohe o te Wairoa (Heretaunga) a no tenei tau ka tae mai he piti-
hana pera ano a Waitaha. o te takiwa ki Te Puke.
No te 1 o nga ra o Akuhata ka tae mai nga ope ki Poneke, ko
Tuhoe, ko Ngatiawa, ko Ngati-Pukeko, ko Waitaha o te Tai-
rawhiti. Na i tae mai hoki a Te Rawhiti, mo te taha ki a
Waikato, me nga mangai o te takiwa o Waitara. Tokorua nga
roia i whakaritea hei wananga i te take ki te Minita Maori, ara,
ko C. P. Skerrett, K. C., raua ko Himi (R. C. Sim) mo te taha ki
te Tai-rawhiti, ko Te Mete (Smith o Smith and Morison) mo te
taha ki te Tai-hauauru. I tae ratau ki te aroaro o te Minita,
o nga Mema Maori hoki, a i whakatakoto i nga take i tika ai kia
whakaturia e te Kawanatanga he Komihana whanui tonu.
He pai hoki te whakautu a te Minita Maori, me waiho mana
e whiriwhiri e whakatakoto hoki ki mua i te Kawanatanga.
Ko tona mea hoki, ko nga take e puta mai i a Ngata raua ko
Pomare ki te Paremata he take era e whakaaronuitia e te taha
pakeha, ehara hoki raua i te tangata whiu noa i te kupu.
Ki te whakaaro iho tera e waimarie tenei tono, a tera e
whakaarahia e te Kawanatanga he Komihana uiui.
Ko nga kaumatua i tu ki te tautoko i nga korero a nga roia,
ko Te Hurinui Apanui mo te taha ki a Matatua katoa: ko Te
Kapo mo te taha ki a Tuhoe, ko Tiaki Rewiri mo te taha ki a
Ngatiawa, ko Pouawha Meihana mo te taha ki a Ngati-Pukeko.
ko Moho Wihapi mo te taha ki a Waitaha o te Puke, ko Te
Rawhiti mo te taha ki te Tai-hauauru.
HE PITOPITO KORERO.
AROHA KIA TAWA,
IRUNGA i te tono a nga Mema kua whakahuatia nei mo te
Poari o nga Moana o te Arawa kua utua e te Minita Maori
ki a Tawa (Kapene Mea) te moni £100, ma te Poari o te
Arawa e whakaea, ina puta tana tahua ki tona ringa. Ka puri-
tia tenei moni i roto i te £2000 i whakaaetia e te Kawanatanga
hei whakaea i nga raruraru o te whakahaerenga a te Arawa i
tana keehi.
POARI o TE ARAWA.
Ko nga mema o te Poari o te Arawa i whakahuatia ra i te hui
ki te Whakarewarewa i te Maehe ka taha nei. kua maunu i o
raua tuunga, ko Rev. Piri Munro, he kore e watea mai i nga
mahi a te Hahi i te rohe o te Wairoa, raua ko Raniera Kingi,
kua whakaingoatia tera hei Hekeretari mo te Poari. Ko te
tuunga o Hiu Makepeihana kei te tarewa, e tatari ana ki te
whakautu o te tono kia whakaturia ia hei pirihimana mo te
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. HEPETEMA 1, 1923
takiwa o te Whaiti, hei kai-riiwhi mo A. M. Grant (Karaati) i
aitua ra i runga i te rerewe i Ongarue.
DR. RANGIHIROA.
Ko te Rangihiroa tetahi o nga tangata i kowhiria e te Kawana-
tanga o Nui Tireni hei haere ki te hui o nga tohunga o ia mahi,
o ia mahi, ka hui ki Ahitereiria i tenei marama (Science Con-
gress). No te 3 o nga ra o te marama nei raua ko te hoa wahine
i rere atu ai te tima i Akarana ki Poihakena.
HE TIATI Hou.
Kua whakaturia a Herora Kaa (Harold Carr) o Turanga hei
Tiati mo te Kooti Whenua Maori. He iramutu tenei no Timi
Kara. Kua maha ona tau e noho ana hei Kai-rehita mo te Kooti
Whenua Maori i Turanga, a no muri nei ka whakaturia hei
Komihana. Ko ia tetahi o nga Komihana nana i whakahaere
nga mahi whakatopu paanga o nga whenua o te Urewera: kua
mahi hoki ia i nga kaupapa whakatopu paanga o te rohe o
Ngati-Porou.
KORERO HEI PEREHI.
1 tae a Te Raumoa raua ko Ngata ki te kainga o Te Peehi
(Elsdon Best) i te ahiahi o te 14 o nga ra o Akuhata nei, kia
kite i nga pukapuka i kohikohia ai e taua kaumatua nga mara-
mara korero o etahi o nga waka nei. Kei reira te hanga nei a te
korero, e tatari ana ki te wa e taea ai te perehi, kia kite te ao
Kei reira nga pukapuka whakapapa o Tuhoe, o etahi atu iwi
hoki. Tenei ake te ra, e koro, ka tutuki to whakaaro.
HE MIHI KI TE TOA TAKITINI.
Kua tae mai te reta a Revd. Hemi Makewiremu, B. A.,
o te Kareti Minita o Hoani i Akarana tuku mai i te pauna
hei awhina i te pepa, me te whakamihi ki te pai o nga korero
o te pepa. Kei te neke haere tonu te pai o te pepa ki tana titiro..
HE PATAI NA MAKEWIREMU. —44 Kaore he tamaiti kotahi
o te Pihopatanga o Waiapu i te Kura Minita, Akarana. Ki te
matemate o koutou minita Maori, o tena Pihopatanga, ka rapu
koutou ki whea i etahi tangata hei whakakapi i o ratou
turanga? "
Atirikona Hokena. Kanui te taumaha o te mate o to tatou
hoa o Te Hokena i Akarana. Kei te mihi atu Te Toa Takitini
me te tumanako kia tau nga manaakitanga a te Atua o nga
whakamarietanga ki tenei o ana pononga.
HE MIHI. — " No nanahi tonu nei au i kite ai i te pepa nei,
engari taku kitenga, mahara tonu iho au ae, koia rawa ano
he tino taonga Te Toa Takitini. " — Mere McPhee.
PIHOPA O WAIAPU. — Kanui te mate of to tatou Pihopa.
Ka toru nga wiki e takoto ana. He uaua te kite o te tangata
i a ia. Kua kore ana takuta i whakaae ki a tae ia ki te Hinota.
Ma te tere rawa o tona mama e whakaaetia ai. He nui no nga
mahi ka ngehe katoa tona tinana me tona hinengaro. Kia
|
|
7 7 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI.
mahara ki to tatou Pihopa i roto i a tatou inoi.
HINOTA O WAIAPU. —Kei te 14 o nga ra o Hepetema nei ka
tu te Hinota ki Nepia. Hei te 13 o nga ra ko te hui a nga Minita
Maori me nga mangai-reimana ki Nepia ano.
MONI MO TE TOA TAKITINI. —Kei te haere mai nga
Minita ki te Hinota i Nepia. Hoatu a koutou moni ma ratou
e mau mai.
HINOTA O AKARANA. —Hei te Paraire, Oketopa 19, ka hui
te Hinota ki Akarana.
MO PATUTAHI ME AORANGI.
KEI te haere nga uiuinga a te Kooti Whenua Maori i tenei
wa i raro i nga rarangi ture in hangaia i tera tau mo
nga whenua nei. Ko te whakawa mo Aorangi to mua,
otira i te hikihiki haere o nga mahi a te Kooti ka roa haere
tena keehi. Kei nga ra mutunga o Akuhata nei pea te whaka-
otia ai te hikoinga tuatahi, ara, te uiuinga a te Kooti o raro.
Kaore hoki e kore te tawhai atu a te hunga e mamae i ta tera
Kooti whakatau ki te aroaro o te Kooti Piira. Ma tena e
whakaora. £ kore hoki e taea te pehea: ko nga tikanga ano
tenei o tenei tu mahi.
Ko te keehi o Patutahi no te 16 o nga ra o Hurae nei ka
whakahaerea ki Turanga, ko Tiati Paraone te kai-whakawa.
Ko nga keehi nunui na Rongowhakaata, na te Whanau-a-Kai
No te wiki tuarua o Akuhata ka puta te whakatau a te Kooti,
a whakataua ana ki nga mea o Rongowhakaata i whainoho ki
runga ki te whenua. Kei konei ka kotia e te whakahe a te
Whanau-a-Kai, a ka whakaaetia e te Tiati kia piira ratau ki
te Kooti Piira i runga i tenei kaupeka o te whakatau. Ko te
tikanga ia kia whakatutuki rawa te Kooti i tana mahi, ara,
kia whakahaerea nga rarangi ingoa a Rongowhakaata tae noa ki
nga hea: kia kotahi ai tawhainga atu ki te Kooti Piira o nga
hunga katoa i mamae. E kore hoki e taea te pehea tenei whaka-
haere. Ko te ahua o Patutahi akuanei ka pera i Mangatu, ka
toru, ka wha hikoinga ka tutuki ai. Ko tana hanga akuanei he
roa, he kai-moni, he whaka-mamaeroa.
Ko te wahi hoki kei te toe o nga whenua nei, ko te whakautu
o te patai nei na, e hia te moni hei utunga ma te Kawanatanga
ki nga tangata e kitea e te Kooti e tika ana kia whiwhi i nga
painga. Ka whakatakiroa nga Maori, me a ratau Tiati i te
whakautu o te patai a te Kawanatanga, ara, ko wai nga Maori
hei korero mai ki te Kawanatanga mo te taha hei whakaea ma te
Kawanatanga, ka roa hoki te whakautu a te Kawanatanga. Kei
te pai: kei roto hoki i o koutou ringa nga mea nei e poipoi
ana i enei ra. Waiho kia whakaputa ana tena, tena i tona
mamaoa, kua maha nei nga tau e papunia ana.
|
|
8 8 |
▲back to top |
8 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
NGA TAKARO.
KOI riri mai te hanga koroua nei ki enei korero: he korero
mo nga takaro a a tatau tamariki. No enei ra ratau i
koroua ai: ara ia nga ra " o te huinga o aku turi, o taku
rangi marohitanga. " Ka " tuku tenei ratau ka popopo, ka
paewaitia, " ka tata te heke ki to te tangata takotoranga, e
whanga ai ki te whakaarahanga, a te ra whakamutunga. E
ki ana a te Matorohanga i takaro rawa hoki nga atua, i ta potaka,
i neti, i whai, i takaro i era atu takaro. Na te pakeha ia te
whutu-pooro, te hooki: na ka waiho nei hei takaro tauwhainga
ma te ao-maori. ma te ao-pakeha. I kiia a Parata he porangi.
mo tana whakatakanga i tetahi ope Maori hei purei whutu-pooro
ki Ahitereiria. Otira kua whanau mai i roto i te tikanga a Pa-
rata, ko tenei taonga nui, ara, kua kitea mai te iwi Maori e nga
tohunga o te pakeha, ko ratau tetahi iwi toa ki taua mahi. I
te 4 o nga ra o Akuhata nei ka tauwhainga te hunga whiriwhiri
o Aotearoa ki te hunga whiriwhiri o te Waipounamu. Toko-ono
nga Maori i uru ki to Aotearoa nei, ko Peina, ko Potaka, ko
Timi Mira, ko Gemmell, ko Hakopa, ko Bevan. Ko matau i
kite i taua takaro, a i kite hoki i te kaha, i te tau o nga Maori
ki te purei i roto i nga pakeha. Na, i te mutunga o taua
purei ka kowhiria te ope o Nui Tireni, kua huaina nei ko te
" All Blacks" hei tauwhainga ki New South Wales a te 25
o nga ra o Akuhata nei. Tokorima o nga Maori nei i uru ki
taua ope Na, he mea nui rawa tenei. Ko te torutoru o te
iwi Maori, ko te tawhiti o ratau i nga tirohanga kanohi a nga
tohunga kowhiri otiia kua riro mai ia ratau e rima nga tuunga
o roto i te tekau-ma-rima. Ko te hua tenei o te porangitanga o
Parata: na tona whakahaere i whakakite te rawe o nga tamariki
Maori. Tena e tama ma! e tapa i koutou!
Na ko te " hooki " he takaro hou ki nga takiwa Maori, no muri
noa mai nei i te whutu-pooro i timata ai. Na i te purei a nga
tamariki wahine ka puta te toa o te tiima o Turanga. Ko
tetahi o nga tamariki wahine o taua ropu he tamahine na
Hamiora Hei. No tenei tau ia ka whakawhiti ki Otepoti (Dun-
edin) ki te Kareti i reira. He tamaiti toa hoki ki te hooki.
Kitea rawatia ake ko ia tetahi o te tiima kowhiri o te Waipou-
namu i purei ki te tiima kowhiri o Aotearoa. Tena e hine ma!
e tapa hoki i a koutou!
TE KEREEME A NGAI-TAHU.
I TERA tau ka whakatatutia etahi wahi o te ripoata a te
Komihana nana i uiui nga kereeme o Patutahi, o Aorangi.
o Waipuku-Patea, o te whenua raupatu o te Whakatohea, o
te Kereeme hoki a Ngai-Tahu. Ko nga mea e mau mahara ana
ki taua ripoata kei te mohio i puta te kupu a te Komihana, he
tika taua kereeme, a me utu e te Kawanatanga te moni e
£354, 000, hei whakaea i taua kereeme. I te taimaha o te Ka-
|
|
9 9 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI.
wanatanga i te kore moni i te tau ka taha. nei, ka whakaarohi
kia whakatarewatia taua kereeme, kia tae ki te wa e ahua mam
ai te Kawanatanga, ka whakatutuki ai i te ripoata a te Kom
hana. Na, i tenei tau ka tirohia tera pea e mama, koia Is
whakatakotokotoria tetahi kaupapa whiriwhiri. Kei te mari
matia ehara te ripoata a te Komihana i te whakatau na tetal
Kooti whaimana i raro i te ture, e taea ai te whiu te Kwan;
tanga, ina kore e rite i a ia taua whakatau. Ehara te ripoata
te Komihana i te whakatau na te Kooti, engari he kupu tohi
tohu mai na tetahi ropu ki te Kawana ratau ko ana Minita:
ma ratau ano e whakaae te kupu tohutohu ra. ka whawhao ai 1
roto i tetahi ture, katahi ka whaimana ai.
Na, kei reira e tarewa ana te kereeme a Ngai-tahu i tenei w,
Kei te kimi te Kawanatanga i tetahi kaupapa e ahua mama i
ki a ia, ara, ki te Tominiona: kaore hoki he moni i te haup
hei whakaea i tenei kereeme. Kei te whakaaro pea hoki 1
Kawanatanga ki tetahi wahi o te ripoata a te Komihana, i kii
ai, na te whakaaro ki nga kura, ki nga takuta, ara ki ng
take whanui hei oranga mo Ngaitahu i tirohia paitia ai ta rata
kereeme. Na, ko Ngaitahu e tohatoha nei i nga motu e ru
kei te whakaaro me heke katoa mai te moni nei ki roto i te wah
o tena o tena o ratau, a. ma tetahi Kooti e kimi e whakatau hok
ko wai ma hei kai i taua moni, a kia pehea te rahi o te mang
ma tena ma tena. Kei te tika tetahi wahi o tera tumanako
ratau. Otira e tika ana hoki te Kawanatanga kia wehe
tetahi wahi o taua moni hei tahua mo nga take nunui, penei
nga kura, me nga hohipera me era atu tikanga e pa wham
ana ki te iwi.
TE RIPOATA A TE KAI-TIAKI MAORI.
(REPORT OF THE NATIVE TRUST OFFICE. )
KUA takoto mai te ripoata me te kaute a tau a te Kai-tial
Maori, e whakaatu ana: —
A. —NGA MONI KEI RARO I TE MANA O TONA TARI.
Ko te toputanga o nga moni kei raro i te mana o tona tai
koia tenei: —
£ s. d.
Ture Rahui Whenua o te Tai-hauauru, 1892 90, 444 16 10
Nga Rahui Maori, Ture 1882...... 45, 065 9 11
Te Ture Whenua Maori 1909, Wahi 10.. 164, 228 3 11
Nga Moni na nga Poari Whenua Maori i tuku
ki te Kaitiaki Maori........ 484, 294 9 9
Era atu kaute.............. 268 7 4
Moni Rahui (Assurance Fund).... 24, 226 13 4
Moni Rahui (Investment Fluctuation).. 2, 617 10 6
£811. 145 11 7
|
|
10 10 |
▲back to top |
10 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
Na, he wahi iti o enei moni kei te takoto tinana. No te wa i
mua atu i te Kaitiaki Maori ka tukuna ki etahi huarahi. Ko
nga takotoranga enei o aua moni: —
£ s. d.
Kei nga mokete Kawanatanga...... 65, 000 O O
Kei nga Ropu Takiwa.......... 195, 290 O O
He mea tuku mokete i runga i etahi punga
motuhake.............. 500, 476 13 11
Itarete.:.............. 11, 695 13 11
Tinana moni kei te whangai ki etahi tikanga
itarete.............. 30, 000 O O
Toenga moni kei te Peeke........ 7, 749 12 3
Era atu kaute.............. 71 O 6
863 4 3
£811, 145 11 7
Koia i kore ai e hohoro te ea o nga tono mokete moni ki te
Kaitiaki Maori: koia hoki i tono ai nga Mema Maori i tenei tau
kia awhinatia te Kaitiaki Maori e te Kawanatanga, kia tapiritia
mai etahi moni Kawanatanga ki te taha o a te iwi Maori, e mau
mai nei i roto i te ringa o te Kaitiaki Maori. Na kua whakaaetia
e te Minita Maori tenei tono, a kei te whakahaerea he rarangi i
roto i te Pire Horoi Maori i tenei tau. Ahakoa he iti hei tima-
tanga mo tenei kaupapa, i te mea kua whakaaetia hei kaupapa.
Ko te kaute tenei o nga moni wiini o te tari o te Kaitiaki Maori:
e kiia nei ko te Profit and Loss Account: —
TE KAUTE O NGA MONI I HUA MAI.
£ s. d
He komihana mo nga mahi i mahia e te Kaitiaki
Maori.................. 4, 244 19 3
He toenga no nga itarete i hua mai i nga moni e
moketetia ana.............. 14, 485 2 U
£18, 730 2 2
NGA MONI I WHAKAPAUA.
£ s. d. £ s. d.
I nga kaimahi o te tari me te
Kaitiaki Maori...... 4, 960 7 11
I nga waea, perehitanga pukapuka,
moni haereere, me era atu tai-
maha o te tari....... 1, 267 19 10
I era atu raruraru........ 12 8 3
6, 240 16 O
To toenga, ko nga moni wiini
enei o te tari...... 12, 489 6 2
£18, 730 2 2
|
|
11 11 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1933 TE TOA TAKITINI. 11
Na, i raro i te ture otera tari ka wehea tenei moni wiini
hei tieki mo nga raruraru e tupono mai a nga ra kei te heke
iho, hei whakatikatika hoki mo nga moni e hapa ana i roto
i nga whakahaere o te tari. Ki te kore he raruraru e tupono
mai i roto i nga tau kotahi tekau ka taka atu enei wiini ki roto
i te putea nui o te Tominiona.
Heoi kei te tono nga Mema Maori, i te mea he wiini enei
i whakamahia i runga i nga moni a nga Maori anake, me wehe
mai tetahi wahi hei awhina i nga tikanga nunui, hei painga
mo te iwi Maori, ara, hei awhina i nga kura, a hei awhina i te
tahua moni e whakatakotoria ana hei perehi i nga korero Maori
nehera.
WAIHO NGA KOTIRO I ROTO I TE PA
TUWATAWATA.
(Na Moihi te Matorohanga. )
HE kupu tohutohu enei na te Matorohanga, he mea tango
mai hei kupu korero mo ta tatau pepa: —
E ta ma! he kupu poto tenei naku ki a koutou. Kaua
hei whakaae ki te tuku i a koutou kotiro kahurangi ki waho.
Waiho i roto i te pa tuwatawata noho ai. Ma ena e tu ai te ahi
o te marae; ma ena koutou e naumai; ma ena koutou e mahana
ai. Koia au e ki atu nei. waiho i roto i te hapu, i te iwi, te
whakamoe tane ma a koutou kotiro. Titiro atu ki a Maota-i-te-
rangi, ana tonu atu: ki a Maata i a te Tatere, ana tonu atu: ki a
Riria i a Takihi, ana tonu atu. Mei whai uri hoki to koutou
tuahine a Taraipine. i moe ra i a Tareha,, ko te pera ano te
ahua. Ka tahuri tonu mai nga uri me nga mokopuna ko koutou
he patunga. Koia au i whaikupu ake ai ki a koutou mo tenei
taha. Engari a koutou tamariki tane, makaia atu ki waho ena.
Hei nga manga nunui te titiro wahine ma a koutou tamariki
tane, te take o tenei motu, mo Tane mataura, mo nga tutaki-
takinga iwi nui, mo nga rongo taketake, kia kore ai e taea te
takahi.
TE ROPU HOKI MAORI.
Ki te Etita.
E hoa tukua atu enei korero kia rongo mai nga Toa Takitini
kei o marae maha ki nga mahi ngahau o roto o enei wa.
No tera tau ka taka te mahara i nga tamariki a Te Keepa
Winiata o Omahu ara Te Irimana raua ko tona tuahine ko Te
Hokimate kia tapaetia e raua etahi "Silver Cups " e rua e £45 te
utu, hei whakataetae ma nga tiima hockey, tane, wahine hoki, o
roto i te rohe o Tamatea. Ko nga tiima i wiini i tera tau ko
Matariki o Korongata to nga wahine, ko Te Y. M. P. o te Paki
Paki to nga tane. No tenei tau katahi tonu nei ka mutu nga
purei a he nui te kaha me te painga ake o te purei i tenei tau.
|
|
12 12 |
▲back to top |
12 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
Koia tenei ko te whakawhaititanga mai i nga kaute.
IRIMANA'S CUP.
(Tiima tane. )
Played. Won. Lost. Drawn. Points
Matariki........ 5 1 1 3 5
Huia......... 5 2 1 2 6
Y. M. P......... 5 3 O 2 8
Kahuranaki... 5 2 O 3 7
Whatuiapiti.. 53028
(Rite tonu te Y. M. P. raua ko te Whatiuapiti a e tika ana
kia purei ano raua. )
HOKIMATE CUP
(Tiima Wahine).
Played. Won. Lost. Drawn. Points.
Matariki...... 3 2 O 1 5
Huia......... 5 1 O 4 6
Y. M. P......... 5 1 2 2 4
Kahuranaki... 5 3 O 2 8
Whatuiapiti.... 5 O 1 4 4
Kia tau nga manaakitanga kia koutou me o koutou kaumatua
a kite kite noa tatau a tera tau. Heoi ano Na Hori Tupaea.
Tumuaki o Te Ropu Hoki Maori o te rohe o Tamatea.
TE MIHANA WHAKAORA.
TURORO MA! WHAKARONGO!
HE kupu tohutohu enei ki a koutou e whakaaro ana ki te
maumai i o koutou mauiuitanga ki a Te Hikihana a te
wa e whakahaeretia ai te Mihana Whakaora.
Kia mahara kaore i a Te Hikihana ake te ora mo koutou. Ko
te mna whakaora kei a Te Karaiti, he mea tuku mai nana ki
te mana whakaora kei a Te Karaiti, he mea tuku mai nana ki
tana Hahi. Kua karangatia a Te Hikihana hei kai-whakahaere
mo taua mana whakaora i tenei wa i roto ano i nga whakahaere a
te Hahi.
1. TE WHAKAHAERE O TE MIHANA. —Hei nga ata nga
karakia o te mihana whakaora a Te Hikihana, i roto ano i nga
whare-karakia nunui o te Pihopatanga. I enei karakiatanga ka
mauria mai nga turoro ki te taiepa o te Aata (altar rails), ka
whakapa a Te Hikihana i ona ringaringa ki te turoro, me te
inoi ano hoki. I muri i a ia ka whakahuatia te manaakitanga a
te Hahi e te Pihopa, e tetahi ranei o nga Piriti. I te ahiahi
awatea ka haere a Te Hikihana ki nga kainga ki te hohipera
ranei, ki nga turoro kei runga moenga e takoto ana.
Kaore e hapa te ora o te rewharewha me te maremare i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE— 1/9, 2/9 patara.
|
|
13 13 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI. 13
Ko koutou ko nga turoro e hiahia ana kia uru koutou ki te
Mihana Whakaora me tuku atu o koutou ingoa ki o koutou
Minita i roto i o koutou pariha. Kaua hei takaroa.
Me matua ako rawa koutou i etahi o nga kaupapa hohonu o
te whakapono, ka whakaaetia ai koutou kia uru ki nga whaka-
haere o te mihana. Mehemea kei roto koe i nga ringaringa o
tetahi Takuta, me whakaatu koe ki a ia i to hiahia kia tae koe
ki te Mihana. Kaore a Te Hikihana e whakahe ana ki nga
takuta, engari e mahi tahi ana ratou i nga turoro. Ko te
matauranga o nga takuta na te Atua i homai hei painga mo te
tangata.
2. WHAKATIKATIKA I A KOE. —Ki te whakaungia koe e
te Pihopa, me matua ako nga kaupapa o te whakapono ka
ahei te haere mai ki te whakau. Kia pera ano hoki te kaha o to
whakaaro kia whiwhi koe ki nga manaakitanga o tenei mihana.
Tono atu to Minita kia haere mai ki te ako i a koe. Kaua hei
wehi ki te whakaatu ki a ia i o he. kia murua atu ai, kia watea
ai tou wairua i nga whakararu a te ao. a te kikokiko a te
rewera. Kaua hei ngakau ruarua.
3. WHAKAMARAMA O TE MIHANA WHAKAORA. —Kei
te mohio a Te Hikihana kua homai tenei mana whakaora kia a
ia, kaore hei painga mona ake. engari kia waiho ai ia hei
pononga ma te Atua hei whakaputa ano i tenei mana i roto i te
Hahi a te Atua. Kei konei tonu to tatou Ariki e mahi ana e
whakaora ana i nga mate o te wairua o te tinana, pera ano
me id e mahi ra i a ia e noho ana i te ao nei. Ko te ingoa tika a
tenei mahi whakaora, ko te " Whakaora Wairua. "
(a) Tuatahi, ko tenei whakaora e pa tuatahi ana ki nga
mate o te wairua—te hara, te whakapono kore, me era atu
he o te wairua.
(b) Tuarua, ko tenei whakaora me na roto atu i te
wairua ka tae atu ai ki te tinana. Ka haere atu te mana o
te Karaiti hei whakaora i te wairua hei whakaora hoki i
te tinana.
4. TIROTIROHIA A KOUTOU MAHI. —Kei te whakarite
ranei koe i nga hiahia o te Atua mou?
Kei te mau ranei koe ki te inoi?
Kei te korero ranei koe i nga Karaipiture, me te rapu i te reo
o to Matua kia a koe?
He aha koe i kore ai e whakaungia kia tango ai koe i te Hapa
a te Ariki?
Mehemea e tango ana koe i te Hapa a te Ariki, e tino kaha
ana ranei to whai kia tata atu koe ki a Te Karaiti?
Kei te pupuri ranei koe i nga kaupapa o te Hapa a te Ariki,
ara i te ripeneta, i te whakapono, i te aroha?
Whakaritea enei ahuatanga kia riro mai ai i a koe te manaa-
kitanga a te Atua.
|
|
14 14 |
▲back to top |
14 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1923
5. ERUA NGA TINO KAUPAPA ko te ripeneta ko te whaka-
pono. Kia mau enei kaupapa e rua, ka ahei ai te haere mai ki
te Mihana.
Korerotia a Hemi 5: 14-17. E rua nga kupu nui, ko te whaki
i nga hara, ko te inoi whakapono.
I nga whakaoranga a te Karaiti i roto i nga Rongo-pai, e rua
nga tino kupu, he whakamahara mo te hara he whakaoho i te
ngakau tumanako.
(a) TE REPENETA. —Korerotia a Matiu 9: 1-8 (Maka 2:
1-12). Tera ano etahi ahuatanga kaore pea koutou i te mahara
he hara. Ara te ngakau puhaehae, te whakaaro kino ki etahi, te
whakapono iti ki te Atua.
(b) TE WHAKAPONO. Korerotia a Matiu 7: 7-12 8: 8:
1-17; 9: 27-31. Maka 10: 46-52; 11: 20-26. Piripai 4: 58. Ia 2
Koriniti 12: 8-10, kaore i tangohia atu te mate o Paora, engari
i homai he kaha ki tana wairua, ranea tonu tona atawhai. Ko
etahi turoro kaore nei i taea o ratau mate e nga takuta kua ora i
roto i nga Mihana. Kia mahara ano ki te korenga o to tatou
Ariki e ahei te mahi i etahi merekara i runga i te ngakau whaka-
pono iti o nga tangata o aua wahi. (Maka 6: 5-6). Ka te nui
o te whakapono ka taea nga mate katoa.
(c) TE INOI. —Kia mau ki te inoi. Inoi mo te Kai-whaka-
haere o te Mihana, inoi kia tau nga manaakitanga ki nga Mi-
hana. Inoi mo nga turoro katoa ka maua mai ki te Mihana.
"Inoi koutou tetahi mo tetahi. " (Hemi 5: 16). Haere ki nga
huihui a te Hahi e whakahaeretia ana mo te Mihana.
(d) Kia whai mahi ki te Atua. Tirohia nga hua o nga whaka-
oranga a te Karaiti; Ruka 4: 39. Te marangatanga o te hunga-
wai wahine o Haimona i tona mate, kei te taka mea ma te
Karaiti. Nga wahine ra a Hoana me Huhana, te oranga kei te
mahi i etahi taonga ma te Karaiti (Ruka 8: 1-3).
He whakatupato kei a Hoana 5: 14. Tirohia hoki Hoani 9:
35-38. Ruka 17: 18: 19.
He aha koe i hiahia ai kia whakaorangia koe? Ko te whaka-
hoki tika " kia whai mahi ai ahau ki te Atua. " Kia tupato kei
homai te ora ka moumoua e koe ki nga huarahi he.
HE INOI MA NGA TURORO.
Ki Te Matua, ki Te Tama, ki Te Wairua Tapu.
ETE Matua kaha rawa, ko koe nei te putake mai o te ora,
nau nei hoki i tuku mai tau Tama a Ihu Karaiti hei
kai-whakaora mo matou i roto i o matou hara i o matou
mate: whakanuia toku whakapono me toku tumanako kia rite ai
i a au tau i hiahia ai, kia whiwhi ai ahau ki te ora mo toku
wairua me toku tinana i runga i nga mahi pai a tou Wairua
Tapu: whakawhiwhia ahau ki te kaha me te ngakau hari i roto i
au mahi: Ko Ihu Karaiti hoki to matou Ariki. —Amine.
|
|
15 15 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1923 TE TOA TAKITINI. 15
ETE Ariki e Ihu Karaiti, nau nei i whakora nga turoro me
nga mea e whakamamaetia ana, nau ano hoki i tuku te
mana whakaora ki nga ringaringa o au Apotoro: homai
ki ahau te ngakau ripeneta te wairua whakapono, kia tika ai ki
a au tenei whakaoranga e whakahaeretia nei e tau pononga,
kia tau mai ai te ora ki toku wairua ki toku tinana, kia
rongo tonu ai ahau i roto i aku mahi katoa i te mana o tou
aroha nui: e ora nei koe e kingi tahi nei me te Matua, me te
Wairua Tapu, kotahi tonu Atua, a, ake, ake. —Amine.
ETE Wairua Tapu, te Kai-whakamarie. te Wairua o te
Matua me te Tama, nau nei i tuku iho te mana whaka-
ora ki runga ki te Hahi a te Atua; whakaorangia tau mahi
i waenganui i a matou: tukuna mai ki a au, me era atu e rapu
tahi nei i te ora mo o matou tinana, kia haere mai i runga
i te wairua tika me te pono, kia rite ai o matou tinana, hei teme-
para mou e te Wairua Tapu, e ora mai nei, me te Matua me te
Tama, kotahi tonu Atua, a ake ake. —Amine.
MIHANA WHAKAORA.
PITOPITO KORERO.
ITE Mihana i Awherika ki te Tonga Nui atu nga mea whaka
miharo i kitea.
I Kimberley e 200 nga turoro i ora.
I Johannesburg e 5 nga ra o te Mihana. Ko te tokomaha
o nga turoro e mahia ana i tena ra i tena ra 1, 200.
I Benoni, kaore i uru nga tangata ki roto i te whare-karakia.
He mea tuku mai e te Kaunihera o te taone te paaka, whaka-
haeretia ana ki reira te karakia.
I reira tetahi wahine ka 15 nga tau e takoto ana i te mate
pararaiha. Kua tae katoa nga takuta ki te mahi a ia. a kaore
he painga ake. No te Mihana a Te Hikihana, maranga ake ana.
I te Ratapu nana tonu i haere ki te whare-karakia ki te whaka-
whetai ki te Atua.
Ko te reta a tetahi wahine e ki ana: " Ko toku ahua i rite
ki te tangata i roto i te ruuma pouri e noho ana. Inaianei kua
puta ahau kei te wahi marama noho ai.
I Piritoria te huihui nui o nga iwi Maori. I whakaritea ki te
Whare-karakia Maori te Mihana. I te nui o te tangata, nekehia
ana ki te Whare-nui o te Phipotanga (Cathedral). I te nui
rawa o te tangata, hikitia ana ki te papa purei hoiho. Ko te
paaka o te Tiati te poropiti o Te Hikihana.
Ko te tokomaha o nga tangata 10, 000. He roa hoki te whenua
i haeretia mai ai e etahi. Ka kauwhau mai a Te Hikihana
i te reo Ingarihi, e toru ana kai-whakamaori, ma tetahi ki te
reo Dutch, ma tetahi ki te reo Zulu, ma tetahi ki te reo Sesuto.
Tetahi Mihana whakamiharo ko tenei.
I te aonga ake ka haere a Te Hikihana ki te hohipera mo
|
|
16 16 |
▲back to top |