|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 28. 01 November 1923 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 28. HASTINGS. Noema 1, 1923.
TE TOA TAKITINI
TE KEREEME A NGAI-TAHU.
IROTO i te Ture Horoi i paahitia i tenei Paremata kua tu
te waewae tuatahi o te kereeme a Ngai-tahu. kua whaka-
maramatia ake ra i tera putanga o Te Toa Takitini. Kanui
hoki te marama o te Mema o te waipounamu, o H. W. Uru, ki
te whakahaere i tenei tako, me te awhina atu a nga Mema Maori
o Aotearoa nei. Na, i runga i ta ratau kaupapa i whakatakoto
ai, ka whakaotia e te Minita Maori, ko te wahi e taea i tenei
tau, ko te kimi i nga tangata e tika ana kia whiwhi i nga painga
i raro i te kereeme a Ngai-tahu. Na reira ka hangaia he
rarangi ture pera ano i te rarangi i hangaia i tera tau mo
Patutahi, mo Aorangi. Kua whakawhiwhia te Kooti Whenua
Maori ki te mana uiui, a ki te whakatau ko wai ma nga
tangata e tika ana kia whiwhi i nga painga i raro i taua kereeme.
ki te whakatau i o ratau paanga, a ka tuku mai ai i te ota ki te
Kawanatanga. Hei whakawa nui tenei, a ki te whakaaro iho
tera e roa. He iwi nui a Ngai-tahu, kua roa e whakamamae ana
i o ratau ngakau mo ta ratau take: kua maha nga whakahaere-
nga, kua maha hoki nga kohinga moni: kua oti hoki te toha-
toha ki te mata o te whenua, ki nga motu e rua: a he tokomaha
kua tata te ngaro atu ki roto ki te pakeha.
Kei hua mai a Ngai-tahu he wahi iti tenei no ta ratau kereeme.
kua Whakatinanatia nei ki te ture. Ko to ratau tumanako hoki
kia ki tonu te Paremata, ae, kua whakaaetia te moni ma koutou
i ripoatatia ai e te Komihana. Me whakaaro ratau ki te uaua
o enei tau mo te taha ki te moni, katahi ano nei te tuara
o te Kawanatanga ka rewa ake i nga taimahatanga maha o
te pakanga, o te tupuhi i puta i mua tata ake nei. Mei akina
ko te taha moni i tenei tau, tera pea e ngoikore te Kawana-
tanga ki te whakaae mai. Na reira ka whaia ko te huarahi e
ngawari ana i tenei tau. E kore pea hoki te Kawanatanga e
porangi ki te whakatu Kooti hei uiui, mehemea kaore ia. i te
whakaae kia whakaeaina te kereeme a Ngai-tahu.
He mea Panui e Rev. F. A. Bennett, he mea ta e Cliff Press,
Queen Street, Hastings, H. B.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
2 TE TOA TAKITINI. Noema 1. 1923.
TE MIHANA WHAKAORA.
Oketopa 29 ki Noema 1.
KEI te Himene a Himiona nga kupu hei whakaatu i te nui
o te whakamiharo mo nga manaakitanga a te Atua i roto
i nga whakahaere e Te Mihana.
" Katahi e te Ariki, ka tukua tau pononga kia haere i runga
i te rangimarie: ka pera me tau i korero ai; ka kite nei hoki oku
kanohi: i tau whakaoranga. Kua whakatakotoria nei e koe:
ki te aroaro o nga iwi katoa: hei whakamarama e kite ai ngu
tauiwi: hei kororia hoki mo tau iwi, mo Iharaira. "
Huihui katoa nga turoro i Nepia..... 1, 600
Ko te tokomaha o nga Maori i Nepia.. 150
I te karakia i te po o te Mane te tokomaha o
tangata i uru ki te Whare-karakia I Cathe-
dral).......... -. 2. 200
Tera atu tetahi mano nuku atu ranei, kaore i uru i te kore
nohanga. He pai te reo o Te Hikihana. he marama ki te
kauwhau. Kaore ana kupu uaua, kaore he kupu taumaha.
Kaore ana kupu whakapiki mona ake, kaore hoki ia e pai kia
puta he kupu whakamihi mona ake. " Kaore he ora mo koutou
i a au, " e ki ana a Te Hikihana. " Kei a Te Karaiti anake te
ora mo koutou. "
Nui atu te whakamihi o te tangata ki nga whakahaere o nga
Mihana, ki te tapu o nga tikanga ki te ngawari o te tangata, ki
te aroha o te pakeha ki te iwi Maori, me te nui hoki o nga
tangata i whiwhi ki nga manaakitanga mo nga tinana mo nga
wairua. Nui atu nga tangata kua whakatahuritia o ratou nga-
kau whaka-te-Atua.
Ko te Taite, Noema 1, te ra i whakaritea mo nga Maori. I hui
mai ki roto ki nga Maori nga pakeha kaore i uru ki nga ra
tuatahi o te Mihana. Hui katoa nga pakeha e 200.
Ko nga Maori i whakapangia tuatahitia i te mea no ratou
tenei ra. Kia mutu katoa nga Maori katahi ano ka tahuri a
Te Hikihana ki nga pakeha.
TE KAUWHAU A TE HIKIHANA.
Ki te whiwhi etahi o koutou i tenei ra ki te manaakitanga
mo o koutou tinana, mo o koutou wairua ranei, kia mohio
koutou ko tena manaakitanga i ahu mai i to tatou Ariki i a Ihu
Karaiti. Mehemea he haere mai ta koutou me te whakaaro
|
|
3 3 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI. kei a au te ora mo koutou, he haere pohehe mai tena. Kaore te mana whakaora i te tangata ake. Engari tera ano etahi tangata kua whiriwhiria e te Atua hei huarahi atu mo taua mana. E tika ana kia whakatapua e aua tangata taua mana ki te Atua, kia waiho ai ratou hei huarahi atu mo ana manaa- kitanga ki etahi. Ka whakapa aku ringaringa ki a koutou, kei te tuku whaka- rere atu ahau i a au ki to tatou Ariki ki a Te Karaiti, me taku tangi atu i roto i toku ngakau kia waiho ahau hei huarahi mai mo tona mana whakaora ki a koutou. Ko te whakapa o nga ringaringa tetahi o nga huarahi mai o nga manaakitanga a te Atua. Engari tera ano etahi. Ko te ngakau inoi tetahi. He tokomaha nga tangata i haere mai ki te Whare-karakia nei ki te inoi mo koutou mo nga mea kei te mauiuitia. He huarahi te inoi no nga manaakitanga a te Atua ki a koutou e ora ai koutou i o koutou mate. Me tahuri hoki koutou ki te awhina tetahi i tetahi. Kaua hei whaiti mai to whakaaro ki a koe anake, e ia turoro, engari inoi atu ki te Atua mo o koutou hoa e mauiui ana. Ma te mahara me te inoi mo o koutou hoa. ka huri haere i waenganui i a tatou te wairua whakaora o to tatou Ariki. Ko te Karaiti te Kai-whakaora o te tinana me te wairua. Kaore he wahi watea hei nohanga mo te mate mehemea ka kii te tinana me te wairua i a te Karaiti. Kia mahara ki te tinana he temepara no tatou i a tatou e ora nei i tenei ao. I haere mai a Te Karaiti ki te whakaora i te tangata. Ko te tinana ka mate, ko te tangata o roto o taua tinana kaore e mate, kei te matenga o te tinana. ka kake te tangata ake o roto o taua tinana ki te oranga-a-wairua. Ko te hiahia o Te Karaiti kia kake tika atu tatou ki tera o tatou oranga. No reira, haere mai i runga i te ngakau ripeneta, me te whaki i nga hara ki a ia. Whakina atu ki a Ia nga mea katoa e whai inana ai te pirautanga ki te pupuri i a tatou. Kei te whakawaia katoatia tatou. Mehemea kaore te kaupapa mo tera whakawai i roto i o tatou ngakau, e kore te rewera e kaha ki te whakawai i a tatou. Na te kaupapa mo te kino i roto i te ngakau i taea ai tatou e te rewera. Ko te Karaiti te mana mo tatou e kore ai tatou e riro ki raro i te mana o te rewera. Ka paruparu o tatou ngakau, kaore he wahi hei taunga mo te wairua o te rangimarie. No reira ka mohio tonu ake tatou, ko te mahi tuatahi ma tatou he whaki i o tatou hara, me te inoi i runga i te ngakau ripeneta kia horoia o tatou ngakau kia ma, kia tika ai ta tatou inoi atu kia whakaorangia o tatou tinana i nga ahuatanga mate katoa. Kaore te tangata e whakatahuritia ki te whakapono ki te kore ia e hiahia. Kua homai e te Atua te mana ki te tangata mo te whakaae, mo te whakakahore ranei. Engari kei te wa tonu e rongo iho ai te Atua i te tangi a te ngakau ripeneta, ka puare mai ki a ia nga matapihi o te rangi, ka heke iho nga manaaki- tanga ki a ia. Kaore a te Karaiti whakahawea ki te tangata. I whakaora- ngia katoatia te hunga i haere mai ki a ia. i a ia i te ao nei.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
Rite katoa tona mana me tona aroha ki te hunga i haere mai ki
a ia. Kotahi tonu te mea hei arai i te manaakitanga, ko te
whakapono kore. Kaore Ia i ahei te mahi merekara i ona pa
ake. i te whakapono kore o nga Hurai. Pera ano i Hiru-
harama. Kei te pera ano i roto i etahi ngakau inaianei. I tenei
ra huihui mai tatou i runga i te whakaaro kotahi, i runga i te
whakapono ki a ia.
Ko Ihu o Nahareta, te Kai-whakaora o te tinana o te wairua,
kei konei, kei waenganui i a tatou i tenei ra, kei roto i tenei
Whare-karakia. Mehemea he kanohi o tatou hei kite, tera
ano tatou e kite i a ia e tu a-wairua mai ana i mua i o tatou.
kanohi, me te Hunga Tapu, me nga Anahera Tapu, e awhina
mai ana i a tatou i tenei ra. Ko te tino kaupapa o to tatou
whakapono, ko te mohiotanga tenei tonu to tatou Ariki kei
te ora, kei waenganui i a tatou e tu ana. No reira haere mai
ki a Ia, ano kei te kite a-kanohi atu koutou i a Ia, korerotia atu
ki a Ia o koutou mauiuitanga katoa, a mana koutou e awhina
mai.
Ano te pai o tana kupu e ki nei " E kore koutou e whakarerea
e ahau. Tenei ahau hei hoa mo koutou, a taea noatia te mutu-
nga. " Tenei ra ia kei konei e whakarongo ana ki te tangi a
tena, a tena, e whanga ana ki te manaaki i tena i tena. Kia mau
i roto i o koutou ngakau i o koutou ngutu te ingoa o Ihu. Kei
a ia te whakaoranga te whakamarietanga me te rongomau. Ko
te tangata e tino mohio ana ki a Ihu Karaiti, kua rite ona hia-
hia katoa.
I muri i tenei karakiatanga. kia mau tonu koutou ki te inoi
ki te whakapono. Ko te purapura whakaora ka tiria ki o
koutou tinana ki o koutou wairua i tenei ra. Ka timata atu i
tenei ra te whakaoranga mo koutou. No reira kaua hei pouri ki
te kore etahi e tere tonu te ora. Ko te nuinga ka ata piki haere
te ora. ka pena me te purapura e ata tipu ake ana. Ka timata
te mahi a te Atua i roto i a koutou i tenei ra. Mehemea he
hiahia to koutou kia tipu tonu tena purapura, ma koutou e
whakamakuku ki te ngakau ripeneta, ki te ngakau whaka-
pono, me te mau o te inoi.
Ki te haere te 50 tangata ki te tango i te Hapa o te Ariki,
rereke te manaakitanga e riro mai i tena i tena, kei te rahi
tonu o te whakapono o tena o tena. No reira kaua hei awanga-
wanga mehemea ka mahara iho koe ki te iti o to whakapono,
engari tukuna katoatia atu to ngakau ki te Atua. Kia mahara
ki te pakupaku rawa o nga taro me nga ika hei whangai i nga
mano. Otira no te tapaetanga atu i aua mea pakupaku ra ki
nga ringa o Te Karaiti, ranea ana nga mano tangata. Peratia to.
koutou whakapono iti. Tapaea atu ki a ia. a mana e whaka-
ranea.
Ko matou ko nga Kai-kauwhau o te mihana he tangata haere.
Engari ko te Kai-whakaora. ka noho tonu ki a koutou, ma te
Karaiti hoki koutou e ora ai.
|
|
5 5 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI.
Kia mau ki te whakapono. Kia mau ki te inoi. Kei te hoki
mai to tatou Kai-whakaora. No reira kia takatu. E uru hei
hoia mo te pakanga a-wairua, ki nga mana o te ao pouri. Tahuri
atu ki te Atua. Kia whai mahi i roto i te karangatanga a te
Ariki, kia rite ai te inoi, a to tatou Ariki: "Kia tae mai tou
rangatiratanga, kia meatia tau i pai ai ki runga i te whenua kia
rite ano ki to te rangi. "
TE MIHANA WHAKAORA.
Ko nga taone enei me te ra e tu ai te Mihana a Te Hiki-
hana: —
PONEKE: Noema 6, 7, 8.
NELSON: Noema 13, 14. 15.
GREYMOUTH: Noema 20, 21.
CHRISTCHURCH: Noema 27. 28, 29.
DUNEDIN: Tihema 4, 5, 6.
TIMARU: Tihema 11, 12.
ROTORUA: Tihema 18, 19.
Ka tae atu a Atirikona Himikini, a Peneti, me A. Turner-
Williams ki Rotorua i te 11 o nga ra o Tihema ki te awhina
i nga whakahaere-mo te Mihana. Ko Peneti te Kai-whakamaori
o Te Hikihana i Nepia, a kua tonoa mai ano e ia a Peneti hei
Kai-whakamaori mona ki Rotorua.
HE WHAKAATURANGA.
KO te ra i karangatia i Te Wainui, Whakatane, kia tu ki
Kaiwaka i Waiapu kua whakakorea e nga rangatira o
Ngatiporou. Me titiro mai koe e ia iwi, e ia iwi. o nga
wahi katoa o te Motu i raro i te Hahi Ringatu, ka noho atu i tou
wahi i tou wahi. Kaua e pikitia mai tenei whakaaturanga,
notemea ki te takahia mai, ka kiia e au he takahi i te Hahi
Mihinare o te Hahi Maori o Waiapu, he takahi mana tangata.
he takahi i ona mana whakahaere o Ngatiporou o mua iho.
Nokonei kaua he tautohe, he aha. Kia ora.
Na PARATENE NGATA,
Me nga rangatira o Ngatiporou o Waiapu.
BOARD OF MAORI ETHNOLOGICAL
RESEARCH.
TENEI Poari "na te Kawanatanga i whakarite hei rapu i
nga korero tawhito, i nga waiata i nga moteatea a te iwi
Maori tae noa ki nga iwi o nga moutere. Ko te Raumoa
te Hekeretari. ko Tiati Jones te Tiamana, ko nga mema o te
Komiti ko A. T. Ngata, ko Takuta Pomare, Takuta Rangihiroa,
Atirikona Hapata Wiremu, me Te Peehi (Elsdon Best).
Kua tae mai te whakaatu a taua Komiti, kua whakaaetia e
ratou kia honea mai hei apiti ki Te Toa Takitini kia wha nga
whare nui. Ko enei wharangi hei perehi i a ratou take e hiahia
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
ai. Ko nga tangata e mohio ana ki nga waiata ki nga korero
tawhito, me tuku aua waiata ki tetahi mema o taua Komiti, ki
Te Toa Takitini ranei. Ka mau tonu te 16 wharangi o Te Toa
Takitini, a ma nga wharangi e wha a te Poari ka eke ai nga
wharangi o ta tatou pepa ki te 20 i te marama.
Rev. A. O. Wiremu.
TENEI kua moe i te moengaroa tenei o nga matua o te iwi
Maori. Kaore i roa te paanga mai o tona mate, ka moe
nei. I mate atu ia ki Whanganui. I tino mau pai i a Te
Wiremu te reo Maori. Kaore hoki ia i whakarere i tona iwi
Maori a mate noa.
He tamaiti ia na Mita Eruera Wiremu, Kai-whakawa o te
Kooti Whenua Maori i mua. he mokopuna na Henare Wiremu,
ara Te Wiremu Karuwha, i u mai nei ki Nu Tireni i te tau.
1823.
No te tau 1880 ka whakapangia hei Minita. I te tau 1882 ka
noho hei Kai-whakaako mo Te Raukahikatea kura Minita. No
te tau 1885 ka haere ki Putiki, Whanganui. Mai i tera tau tae
noa mai ki naianei, kaore ia i wehe atu i tana iwi i a Whanganui.
Ko tetahi o ana tamariki ara ko W. G. Wiremu, B. A., kei tona
tuunga i roto i te Hahi. roto hoki i a Whanganui. Ko tetahi.
ara ko Ulrick. he takuta kei Whanganui ano. Ko tetahi kei te
mahi paamu i te takiwa ki Pamutana. Kotahi te tamahine.
Kei te mihi atu Te Toa Takitini ki te whanau ka mahue pani
nei. Ma te Atua koutou, me nga iwi o Whanganui, e whaka-
marama i roto i tenei kapua pouri kua uhia nei ki a koutou i
tenei ra.
Haere e koro, ki tou okiokinga. Haere ki te Ariki atawhai.
1. TE TURE, TONA HANGANGA, ONA
WHAKAHAERENGA.
Na A. T. Ngata M. A. M. P.
E TINO marama ai te iwi Maori ki enei take, me timata
mai nga whakamarama i te kaupapa o nga Ropu
whaimana ki te hanga i nga ture.
I roto i nga iwi katoa o te ao. mai onamata, tera tetahi ropu,
tetahi tangata, tetahi huihuinga tangata ranei, e mana ana ki
te whakatakoto i tetahi tikanga, hei whakarite i te noho a te
iwi, hei whakatau i nga raruraru, hei whiu i nga he. Ko te
tohu tenei o te mana o te tikanga, ko te whiwhi o te ropu, o te
tangata whakatakoto tikanga ranei i te mana whiu ina takahia
taua tikanga. Ki etahi iwi ki te Kiingi te mana, ki etahi ko
te Hahi, ki etahi ko te huihuinga rangatira, ki etahi ko te hui-
huinga o nga mangai o te iwi. Kei raro i a ratou, e rongo ana
ki a ratou whakahau, ko nga ropu ringa kaha, hoia, pirihimana,
|
|
7 7 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI.
era atu ropu ranei e kaha ana ki te whakatutuki i te mana o
te ture. Ki te Maori, ko te rangatira te mana whakatakoto
tikanga. I rongo tona iwi ki tona reo. a ina takahia tana
kupu ka whakatoro tona ringa kaha ki te patu, ki te muru,
ki te raupatu, ki te whakahaere i era atu tikanga e kitea ai
te mana o tana kupu.
Na ka marama tatau, ko tenei mea ko te ture, he tikanga
na tetahi tangata whaimana, na tetahi ropu whaimana ranei
i whakatakoto, hei mea whaimana ki waenganui i te iwi. Aha-
koa i te ture tangata, ahakoa i te ture Atua, kaore e mohiotia
te ture he ture, ki te kore he whiu ina takahia te tikanga, e kiia
ra he ture: mo te takahi i te ture tangata, ko te herehere, ko te
ripeka, ko te taonga riro; mo te takahi i te ture Atua ko te
whakamamae wairua, ko te ahi kapura o te reinga, ko te tete-
atanga o nga niho.
Na te aha ia na i ngaro ai te mana o nga rangatira Maori?
Na te kore tuara mo a ratau kupu i roto i enei ra. Kua ngaro
te ringa kaha i a ratau, hei whakaariari mai i muri o te kupu,
e wehi ai te tangata. Kua hipokina e te ture pakeha te
kakahu ki runga i te iti, i te rahi, hei tauarai mo te arita a te
rangatira. E toe ana ko te whakaaro ki nga toto mai o te po.
ki nga kauwhau mua, ka kume i roto ko te aroha.
Ko te mea hoki e kiia nei i tenei ra he ture no Nui Tireni, ko
te tikanga i hangaia mai e nga ropu e waimana ana i tera wa.
Koia tenei kaupapa i tuhituhi ai. hei whakaatu: —
A. —Ko wai aua Ropu Whaimana?
B. —Pehea ai ta ratau hanga i te ture?
C. —Ko wai ki te whakahaere i te ture?
D. —Na te aha te ture i whaimana ai?
A. —NGA ROPU WHAIMANA KI TE HANGA TURE.
Ko te kaupapa mai o te ture, e hipoki nei i runga i enei
motu, no tawahi no Ingarangi. Tera kua whakamaramatia ake
e au i te tatai korero mo te Tiriti o Waitangi. I takea mai i
reira te kupu nei. te Kawanatanga, me tona pepeha ano, ara:
"'He kawanatanga no te Iwi Nui, na te Iwi Nui, mo te Iwi Nui. "
No te whitinga mai ia ki konei, ka whakamahorahoratia tona
tipu, he whenua hou. he iwi kohungahunga, i motumotuhia nga
taura herehere a nga tikanga o nehera.
Koia ra tenei te ropu tino whaimana kei enei motu ko te
Iwi Nui. ko tona ingoa pakeha ia ko te State. Na, he upoko
rau no te hanga nei no te Iwi Nui, he huhua no ona reo, he
maha no nga tinana tangata takitahi i whakaemia ki raro i taua
ingoa, ka kimihia e te matauranga o nga reanga tangata maha
o te pakeha tetahi tinana whaiti mo te mea, e kiia nei ko te
Iwi Nui.
1 tipu ra he pakanga, i heke he toto i ena kimihanga. I
tautohetohe nga Kingi, nga ariki, nga rangatira te Iwi Nui.
Ka mea te Kingi, ko ia anake te mana, i tuku mai i te rangi.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
Ko te whakautu o tena ko tona kaki i poroa. Ka mea nga ranga-
tira ko te Kingi, a ko ratau anake te hunga whaimana, hei aha
nga ware. Ko te whakautu o tena, tu ana te iwi nui me tana
ope hoia i roto i te Whare Runanga o nga rangatira, a ka peia
atu aua rangatira. Heke iho nei ki enei ra tata ake nei, e
tautohe tonu ana te pakeha, ko wai o ratau e ahei ki te pooti
i nga mangai mo te iwi, e kiia ana he mema no te Paremata.
Ka kiia i mua ra ko nga tangata whai rawa anake, e whiwhi ki
taua mana pooti. E hia nga whakatipuranga i pakangatia ai
tena take e te hunga e ki ana, kia tohaina te mana pooti ki
nga tangata katoa, tane., wahine, kua eke nei nga tau ki te
rua tekau-ma-tahi, ahakoa whai rawa, ahakoa rawa kore. No
nanahi tonu nei i tau ai tena tikanga: ko te wahine ano te
hunga whakamutunga i whakawhiwhia ki te mana pooti, a ko te
wahine ano te hunga whakamutunga i kiia kia ahei te tu hei
mema mo te Paremata.
Na, ko te whakatoputanga o nga tikanga, o nga whakaatu
mo nga patai nunui e wha kua whakahuatia i runga ake ra,
e kiia ana ko te Ture Nui o Nui Tireni (the Constitution Act).
Na tera i mea: —
(i. ) Ko te Kawana hei tinana mo te Kingi ki enei motu.
(ii. ) Ko te Ropu o nga Minita o te Kawanatanga, hei Kauni-
hera tohutohu i te Kawana.
(iii. ) Ma te Paremata e tohu ko wai aua Minita, ara, me
kowhiri i roto i nga mema o te taha e tokomaha ana
i roto i te Paremata.
(iv. ) Ma te Kawana (ara ma ana Minita) e tohu nga mema
mo te Whare o Runga, e kiia nei ko te Whare Ariki.
(v. ) Ma te iwi nui e pooti nga mema mo te Whare o Raro.
e kiia nei ko te Whare o nga Mangai o te Iwi Nui.
Na, ka whakawhiwhia e taua Ture Nui ia wehenga, ia wehe-
nga o enei Ropu Whaimana ki nga tikanga hei whakahaerenga
ma ratau, i a ratau e noho huihui ana. Otira ko te tangata whai
mana o katoa ko te tangata i raro rawa nei, ko te tane, ko te
wahine ranei kua eke nei ona tau ki te rua tekau-ma-tahi. ko ia
nei hei ki, ko tenei na, ko tera ra hei mema.
Ma te tokomaha o nga mema i pootitia ra e tohu ko tenei o
ratau hei upoko, ka kiia ko te Pirimia tera. Ma te Pirimia
e karanga he hoa mona o tona taha, hei Minita a ka kiia
ratau ko te Kawanatanga. A ma taua Kawanatanga e hoatu
nga kupu, nga tikanga ranei ki te Kawana, a ka whakaputaina
mai e te Kawana aua kupu; aua tikanga ranei i runga i te
ingoa o te Kingi.
Na, kaore he mana o tetahi wehenga kotahi o enei ropu
ki te hanga ture ko ia anake; kaore he mana o te Kawana, ko ia
anake; kaore he mana o ana Minita, ko ratau anake; kaore
he mana o nga mema o te Paremata, ko ratau anake. Engari me
hui ratau katoa ki te wahi kotahi, i te wa kotahi, ka noho
runanga, a ka hanga i a ratau tikanga, ka whakariterite
|
|
9 9 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI.
tetahi ki tetahi, a ko te wahi i tuhonohono ai o ratau whakaaro,
a ka tuhia ki te tuhituhinga i whakaaetia ai e ratau tahi, ka
kiia he ture whaimana.
B. —TE HANGANGA I TE TURE.
Ka tae tenei ki te patai tuarua, pehea ai te hanga a nga ropu
nei i te ture? Ko te whakautu tera e ahua roa, me whaka-
marama hoki i konei nga mahi a te Paremata.
Ko te Paremata te huihuinga o nga ropu hanga i te ture.
No te reo Wiwi tera kupu te " Paremata, " ko tona whakamaori-
tanga " he korero huihui. " Na, ko nga ropu e hui nei ki te
wahi kotahi, ko te Kingi (ko tona tinana nei ko te Kawana),
ko te Whare o Runga (ara ko te Kaunihera), ko te Whare o
Raro (ara ko nga mangai i pootitia e te Iwi Nui). Ko nga
Minita o te Kawanatanga, he mema tonu era no te Whare o
Runga, no te Whare o Raro; a e kore e ahei tetahi tangata ki
te tu hei Minita, mehemea ia ehara i te mema no tetahi o aua
Whare. Ko ratau nga kaiwhakahaere a te Kingi, a te Iwi Nui
hoki; ko ratau te hunga whakakaupapa i nga tikanga hei whi-
riwhiri ma te Paremata.
Ko te kaupapa i hangaia e ratau ka tukua atu ki te Kawana,
mana e kokiri mai ki te Whare, ka kiia tera he " Pire. " Ara,
ko tona tikanga lie kai mata, ma nga Whare e rua e tao, a ka
maoa, ka kiia he ture; a ka mata tonu, ka rukea ake, ka kiia
he pire i whakakorea. Ko etahi pire i kokiritia ki te Whare
o Raro i te tuatahi, ma nga mema o tera Whare e whiriwhiri,
e whakatikatika, e whakaae, e whakakore ranei. A, ina whaka-
aetia e te Whare o Raro, ka tukuna atu ki te Whare o Runga.
Ki te kitea e nga mema o tera Whare nga wahi e hapa ana,
ka whakatikatikaina e ratau. Otira ko a ratau whakatikatika
ka whakahokia iho ano ki te Whare o Raro, ma tenei e whakaae
atu. Ina taupatupatu nga Whare e rua. ka whakaturia he
Komiti o tetahi Whare, o tetahi Whare, ka noho huihui aua
Komiti, ka runanga tahi. Ko ta ratau e whakaoti ai ka tukuna
ki tetahi Whare, ki tetahi Whare kia whakaaetia.
He mea ano ka tukuna te pire ki te Whare o Runga timata
mai ai. Tera pea he pire na te Minita o te Kawanatanga kei
tera Whare e noho iho ana. Ka oti mai i tera Whare ka heke
iho ki te Whare o Raro. Ka pera ano nga tikanga i waenganui
i nga Whare e rua. Kotahi te momo pire kaore e taea te timata
mai i te Whare o Runga, ko nga pire mo nga moni, mo nga taake
mo nga moni e namaia ana e te Kawanatanga mo nga tikanga
nunui. Me timata anake ena tu pire i te Whare o Raro, notemea
kei reira anake nga mema i ata pootitia e te Iwi Nui hei mangai
mo ratau; a ko te Iwi Nui te taunga iho o nga taake, o nga
takoha. Ko a ratau rawa, ko o ratau whenua nga punga o
nga moni e namaia ana e te Kawanatanga. Na reira i herea ai
ma ratau anake e whakatakoto he tikanga mo te taha ki nga
moni, kaua ma te Whare o Runga, na te Karauna nei ona mema
i kowhiri, ehara i te Iwi Nui i whakatu i runga i te huarahi
pooti. Kaore te Whare o Runga e ahei ki te whakatikatika i
|
|
10 10 |
▲back to top |
10 TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
aua tu pire, engari ka taea e ratau te whakakore rawa atu.
Otira kaore te Whare o Runga e toa ki te whakakore i nga
pire moni a te Whare o Raro, he wehi kei riri tera Whare, kei
reira nei e noho ana te nuinga o nga Minita o te Kawanatanga,
ka tonoa e te Kawanatanga ki te Kawana kia whakakiia te
Whare o Runga ki nga tangata e whakaae ana ki aua pire
moni.
Ina puta tetahi pire i nga Whare e rua, ma te Kingi (ara
ma tona manga ma te Kawana) e haina katahi ka kiia kua oti
hei ture a ka panuitia i roto if nga Whare e rua te kupu
whakaae a te Kawana, tona hainatanga hoki. Koia e mau ra te
tohu o te Kingi i te whakaupoko o ia ture, o ia ture i roto
i nga pukapuka ture. Ka kitea iho e nga Kooti o nga motu
nei taua tohu, ka mohiotia he ture i ata hangaia e te Pare-
mata.
C. —WHAKAHAERENGA O NGA TURE.
I mutu tonu ta te Paremata mahi i te wa i noho huihui ai
tona Runanga ka hanga i ana tikanga hei ture, ka oti, ka hiki.
Na. ki te waiho te ture kia takoto noa ana, he tupapaku ia.
Kia whakaohoohotia, na ka ea ake, ka whai ringaringa, ka
whai waewae, ka whai reo. ka korero ki te Iwi nui tonu. Na te
Kawanatanga tena mahi te whakahaere i nga ture i hangaia e te
Paremata te whakatutuki i ona tikanga. Ma te Kawanatanga e
whakatinana nga whakaaro o te Paremata i tuhia ai ki roto ki
te ture.
E rua nga ahua kupu o tenei hanga o te ture. Ko tetahi e ki
ana. me mea te mea; na kaore e taea tena reo ona te whakapa,
kei hara te Kawanatanga, notemea e whakahau ana tera reo
kia mahia tetahi mahi, kia utua ranei tetahi moni. Ko tetahi
e ki ana. " Ka ahei te Kawana, tetahi Minita ranei, tetahi ropu
ranei ki te mea i tetahi mea. " Ehara tenei i te reo whakahau,
engari he reo tuku mana; ma te tangata ma te ropu ranei
i tau atu ai taua mana, e mea kia whakatutuki ia i taua mana,
kaore ranei. Kei te reo tuarua nei te nuinga o tenei hanga o te
ture, kei te tuku i te mana mo ia tikanga, mo ia tikanga ki te
Kawana, ki ana Minita ranei, ki etahi ropu ranei penei i nga
Kaute Kaunihera, i nga Poari, i era atu ropu; kia mahi rawa
ake ai ratau i a ratau tikanga, e mahi ana i raro i te mana
o te ture.
Kaore hoki e taea e te Kawana, e ana Minita ranei, e tetahi
atu tangata, ropu ranei te mahi i etahi mahi i waho atu o
te ture. Koia i hono tonu ai te tu o te Paremata, i whakatika-
tika tonu ai ia i ana ture i ia tau, i ia tau. He tangata nei ano
hoki nana i hanga, e titiro whakamua ana i a te tangata titiro,
e mahara ana kua kitea e ia nga mea katoa, tera tupono mai.
Kei te whakahaerenga ia ka tupono mai etahi atu take, etahi
atu raruraru kaore nei i kitea e te whakaaro. Na, ka tatari
ma tetahi Paremata e whakatikatika te wahi i hapa. Kei tena
tau hoki, kei tena tau ano tona ahua, tona ahua.
Ina hoki ra, no roto i nga tau o te whawhai ka tirohia e nga
|
|
11 11 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI. 11
tangata matau i roto i te Paremata, he mea pai kia tiakina
nga moni mokete, kei karangatia mai e te tangata nana nga
moni kia utua, ka kore e taea, ka waiho hei aitua, e ngoikore ai
nga tikanga awhina i te pakanga. No te mutunga o te pakanga
ka puta te tupuhi, i pa ai he mate ki nga mahi paamu o nga
motu e rua nei. Ka ki te Paremata, kaati me here tonu nga
mokete nei mo tetahi tau. Na, kua rua, kua toru nga whaka-
tikatikanga i tena ture, atae mai ki tenei tau, ka nukuhia atu
te here ki te ra whakamutunga o te tau 1924. Ko te tangata
hoki kei te whakatakoto i ana whakaaro, ko te Atua ia te
rangatira o te wa.
Ko te Kawanatanga, ara ko te ropu o nga Minita te matenga
o nga kai-whakahaere o te ture. Kei hua atu tatau, ko nga
Minita tonu kei te mahi i tenei mahi, i tera mahi. Kaore, ko
nga tangata o nga tari maha a te Kawanatanga i raro i nga
Minita. Inahoki ra te Minita mo te taha Maori, i whakawhiwhia
ki a ia nga mana maha noa atu i raro i nga ture mo te iwi
Maori. Ko te Tari mo nga Mea Maori tana kai-mahi. tona
kai-tohutohu. Ko te kupu nui ia. ko te kupu whakamutunga
kei a ia. Ko nga take marama, ko nga take ririki i oti noa ake
i nga tangata i raro iho i a ia. Kia pokaikaha nga tikanga kia
tupono ranei he mea hou, ka whakarewaina ake e te Tari ki te
taumata kei reira te Minita e noho ana, mana e whakaoti.
Waihoki era atu Minita me a ratau na Tari e pena katoa
ana. Ko te Minita kei runga i te taumata, ko nga hekeretari,
ko nga karaka, ko nga tohunga, ko nga kai-tirotiro kei raro iho
nei, e mahi ana i te mahi i whakaritea ma tena, ma tena o
ratau.
Koia hoki i ahua puhoi ai te haere o nga tikanga i etahi wa.
he teitei rawa no te taumata, i noho iho ai te Minita, ka roa nga
take e piki haere ake ana ki a ia. e heke iho ana ki te tangata
o raro iho, ki te tohunga ranei o tua ake. He pononga utu era,
kaore e hiahia ana kia nui rawa to ratau porearea. Na reira ka
whakatupuhitia te take kia mate noa atu i te kopikopikotanga
i tetahi ruuma ki tetahi o nga tari huhua a te Kawanatanga.
Kei kona te wahi ma te Mema Paremata, he arahi i te take
ra. he whakaanga mai i nga kanohi o te Minita kia kite i taua
take, kei ngaro noa ki roto i te kahui o nga take maha e tawhai
atu ana ki te Minita.
NGA KAI-WHAKAMARAMA O TE TURE.
Ko te ture i hangaia e te Paremata, i tuhia ki te reo pakeha
( Ingarihi). He wa ano ka tapepa te reo. i te pohehe o te
whakakaupapatanga a nga tohunga. Na, ka waiho tena hei
mea taupatupatu. Tena ano ona tohunga i whakaritea ai hei
whakamarama, ara hei whakamaori i nga kupu o te ture. Ka
titiro ratau ki nga kupu o te ture ra, a ka ki ratau, " He penei
te whakaaro i roto i te hinengaro o te Paremata, i a ratau i
hanga ai i te ture nei. " Ko te Hupirimi Kooti te tino kai-
whakamarama o nga ture e hangaia ana e te Paremata. Kaore
tera Kooti e taea e nga Minita te whai kupu atu. He ropu
|
|
12 12 |
▲back to top |
12\_\_\_\_\_\_\_ \_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
motuhake rawa tera, he ropu tapu, he ropu wehi. E kore e
taea te whakamutu noa e te Kawanatanga tetahi o nga Tiati
o te Hupirimi Kooti, ma te pooti ra ano a nga Whare e rua
o te Paremata. Ko te moni oranga mo nga Tiati o te Hupirimi
Kooti i whakaritea i raro i tetahi ture motuhake, he ture pumau,
kaore e riro ana ma te Paremata e pooti, kei waiho tera hei
huarahi whawha atu ma te Kawanatanga ki aua Tiati. Koia
i nui ai te wehi, te mana hoki o te Hupirimi Kooti, i tu poupou
ai ia i runga i te iwi, i pupuri tika ai te ture i waenganui i te
rangatira, i te ware, i te tangata nui. i te tangata iti, i te Kawana-
tanga, i te tangata noa. Otira i te mea he tangata nei ano nga
Tiati o te Hupirimi Kooti, tera ano he wa e tautohetia ana ana
whakatau e nga roia matau. Na. ka tawhai atu ratau ki tawahi
ki te Kaunihera a te Kingi (Privy Council) koia nei te upoko
o nga Kooti katoa o te Emepaea. Ma tera e whakatika, e
whakahe mai ranei te whakatau a te Hupirimi Kooti. Na, ka
waiho ko tena whakatau hei tino whakamarama rawa, hei tino
whakamaori rawa i te ture
2. NGA MONI WHAKAHAERE I NGA MAHI O
TE TOMINIONA.
KUA whakamaramatia i raro i tera whakaupoko mo te
Ture, ko te Kawanatanga te kai-whakahaere, te kai-
whakatutuki o nga ture e hangaia ana e te Paremata. Ki
te tirohia nga pukapuka ture, e hangaia ana e te Paremata i ia
tau, i ia tau. ka kitea ko te nuinga o nga ture e pa ana ki nga
moni hei whakahaere i nga mahi o te Tominiona; e whaka-
takoto ana i nga huarahi e hua mai ai he moni, e whakatu ana
i nga tikanga hei whakapaunga mo aua moni. Ko nga totohe
nunui hoki i roto i te Paremata, ko te rohe i waenganui i tetahi
ropu, i tetahi ropu o nga Mema o te Paremata, kai aua tikanga
e pa ana ki nga moni.
Ko nga wahanga nunui enei o nga take i whakapaua ai e te
Kawanatanga nga moni: —
1. Hei utu i te Kawana, hei tiaki hoki i nga tikanga mo te
Kawana, mo nga whare noho o te Kawana.
2. Hei utu i nga Tiati o te Hupirimi Kooti, i o ratau haere
erenga hoki.
3. Hei utu i nga Mema o te Paremata, i nga apiha o nga
Whare e rua o te Paremata, i o ratau na raruraru katoa.
4. Hei utu i nga itarete o nga moni e namaia ana e te Ka-
wanatanga i enei motu, i tawahi ranei.
5. Hei utu i nga moni penihana kaumatua, penihana pouaru,
penihana whawhai ranei.
6. Hei utu i nga Apiha o nga Tari Maha a te Kawanatanga, i
o ratau haereerenga, i a ratau pukapuka, i o ratau whare
noho, i o ratau penihana.
7. Hei whakahaere i nga mahi nunui o te Tominiona. hei
hanga rerewe, hei hanga i nga reri, i nga piriti, i nga waea.
|
|
13 13 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI.
i nga poutapeta, i nga whare kura, i nga tari, i te hik
ona tikanga katoa, i nga raiti whakamarama o te ta
moana: hei whakaea ra i nga tini porearea a te iwi i
tono nei ki te Kawanatanga i te ra, i te wiki, i te
kia homai he moni mo tenei mahi, mo tera mahi.
8. Hei whakaaro hoki ki nga tikanga tiaki i tenei wahi
Emepaea, kei eketia mai e te rau o te patu a era ati
Koia i pootitia ai e te Paremata te moni £100. 000 i
tau hei whakaaro atu ma Nui Tireni ki te putahi m
manuao, ka hangaia nei e te Kawanatanga o Ingarai
Hingapoa.
Na, he moni nui whakaharahara e pau ana i te tau ko
enei take, a e kore rawa e taea te whakahapa tetahi. In
moni nunui mo tenei tau; —
£
Nga Rerewe........ 6, 050. 221
Te Tari Poutapeta, Waea.... 2, 237. 731
Nga Kura........ 2, 640. 738
Te Tari o te Ora...... 269, 967
Nga Whare Porangi.... 295. 606
Nga Manuao........ 339, 397
Nga Hoia........ 376, 354
Nga Pirihimana...... 402, 406
Tera atu etahi o nga Tari a te Kawanatanga, ko tona
topu e toru-tekau-ma-iwa.
Ko nga moni i pootitia e te Paremata hei whakahaere
Tari Kawanatanga i tenei tau, tae atu ki te 31 o nga
Maehe. 1924, £15, 431. 206. Kei waho atu i tena nga i
o te nama nui o te Tominiona. nuku atu i te waru m
pauna. Kei waho atu ano te moni i pootitia mo nga rori.
rerewe hou. hanga poutapeta, whare kura, mahi hiko me e
take pera. Ko te moni i pootitia e te Paremata mo ena
e £6, 021, 313. Otira ko te nuinga o tena moni he mea nan:
na te Kawanatanga i tawahi.
Na. ko te mahi nui a nga Minita tae mai hoki ki te Par»
he whiriwhiri i roto i nga take maha e hiahiatia ana e
kia mahia, ko ehea e mahi i te tuatahi. Ka waiho en
hei tautohe ma nga mema o ia rohe, o ia rohe e mina m
kia whakapaua etahi moni a te Iwi Nui ki tona takiwra.
Kei te ngaro te iwi Maori ki roto ki enei take mahi
Kawanatanga. E tono nei hoki tatau kia hangaia he
kura mo a tatau tamariki; e haere nei tatau i runga
rerewe; e tukutuku nei tatau i a tatau reta, i a tatau
e tiakina nei tatau e nga pirihimana, e nga manuao, e nga
e hanga tikanga nei te Tari o te Ora mo tatau; e ahu nei
ki te Kawanatanga mo ia take, mo ia take a tatau.
ra ena mahi e taea ki te kore he moni e whanau mai i
Kaore e hapa te ora o te rewharewha me te maremai
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE— 1/9, 2/9 pan
|
|
14 14 |
▲back to top |
14 TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
i ia tau. Ko nga mea o tatau kei te mahi ahuwhenua kei te
marama; ko tana mahi nui, he whiriwhiri i runga i te kaha
o nga moni e whakaarohia ana e hua mai o te paamu i tena
tau, ko ehea o nga take e hiahiatia ana e taea te whakatutuki.
He pera hoki te Kawanatanga, he rite ki te tangata mahi paamu,
engari ko tana paamu ko Nui Tireni katoa.
Ko tetahi taha tena o te kauwhau mo te moni, ko nga huarahi
hei whakapaunga. Ko tetahi taha tatau e whakataki i naianei,
ko nga huarahi, e hua mai ai he moni hei whakatutuki i enei
take.
(Mo te pepa o Tihema ka perehi ai te wahanga: 2 (b) " Nga
Huarahi i Whai Moni ai te Kawanatanga. " Kaore he ruuma i
tenei pepa. —Etita. )
TE ROHE POTAE O TE UREWERA.
ITE whakahaerenga o nga Komihana i nga mahi whakatopu
paanga o te rohe o Tuhoe, ka tae ki nga whenua o te tua-
whenua o te takiwa ki Ruatahuna, ka kitea te taimaha
o te ture mo te taha ki nga moni ruuri. I te hanganga ai hoki i
te ture o te tau 1921, ko te tumanako kia puta he taitara tika
tonu i raro i te Ture Whakawhiti mo ia tekihana Maori, ruuri
rawa ona rohe, kia takoto pai ai mo nga huarahi mokete moni.
Na, ka whakaritea i reira ma te whenua e whakaea te moni
ruuri, a me ahei nga Komihana ki te tapahi i tetahi wahi o te
whenua i runga i te wariu hei utu mo te ruuri. Ko etahi o
nga wahanga o Ruatahuna poraka e wha ano hereni i te eka te
wariu, na, ina tangohia te wahi e rite ana mo te ruuri ka iti
rawa e toe ki nga tangata no ratau te whenua. Heoi, i roto i te
Ture Horoi o tenei tau kua whakamanaia nga Komihana ki te
whakaputa taitara i runga i tetahi mapi whakaahua, ma te
Tumuaki kai-ruuri e whakaae hei mapi e tika ai kia puta te tai-
tara. Ko te ahua ko te wahi o te whenua e pa tata ana, ki te
ahua nga rohe, kaore rawa e tapahia ki runga ki te whenua.
Kei te haere mai te ra, ina tae nga mahi whakanohonoho ki
era tu whenua e tika ai kia whakatutukitia nga ruuri.
I runga i te tono a nga hapu o Tuhoe kua whakamanaia
etahi rahui ngahere mo ratau, he mea tapahi mai i roto i nga
wahi kei te Kawanatanga, ma nga Komihana e waitohu aua
wahi, e hanga hoki he rarangi ingoa o nga kai-tiaki mo aua
wahi. Ko te whakataruna mo nga rahui nei, he rahui ngahere
mo nga rakau te take. Ko tona hangaitanga ia, kia whaimana
ai a Tuhoe ki te taka i roto i a ratau ngahere i hokohoko ai ki
te Kawanatanga, ki te patu i nga manu o roto. Engari hei a
tatau nei tena, kaua e panuitia ki nga tiriti o Poneke.
Mo te Puru me kai i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE—1/9, 2/9 patara.
|
|
15 15 |
▲back to top |
Noema 1, 1923. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_
NGA MOANA O TE ARAWA.
KO tetahi o nga rarangi o te Ture Horoi o te tau nei
te whakaotinga o te Kereeme a te Arawa mo ona
Ko te whakaaringa hoki i tera tau kia pootitia e
mata te moni e £6000 i ia tau, i ia tau. Kei tenei hangai
ka riro tonu na te rarangi ture i wehe tera moni, hi
pumau i ia tau, i ia tau: e kore e riro ma te Paremata
Katahi ka tino pai rawa, ka kore e porearea i tena tar
tau, ki te tatari ki te pootitanga a te Paremata i nga n
nga take a te Kawanatanga.
Ko tetahi rarangi i hangaia mo Te Rotokakahi, ko t€
hoki tenei i puritia e Tuhourangi i waho i nga whak
ki te Kawanatanga, i kiia kia motuhake he ture mo te
kua whakaritea e te ture tetahi Poari mo tenei moana. 1
e hoki iho i te tokoono nga mema, a kia tokorima o Tut
raua ko Ngati-tumatawera. Ma taua Poari e whakahe
tikanga o taua moana me nga moutere i roto i te moan
Ko tetahi o nga tikanga o te kirimina i hainatia i te 1
i waenga nui i a Te Pere (mo te taha ki te Karauna)
Aare, ratou ko Ngata ko Rewini (mo te taha kia Te
kia utua e te Kawanatanga ki a Te Arawa te moni e £2
nga raruraru o te whakahaerenga i te kereeme o nga
kia wha tau e utu haere ana i taua moni, e £500 i te tai
i runga i te tono mai a etahi o nga Mema o te Poari o T<
whakaaetia ana kia utua i tenei tau ki te Poari o Te J
moni £1000. Ka puritia i roto i tenei moni te mon
whakaputaina e te Minita Maori ki a Tawa (Kapene M«
E tata ana te kahititia o nga Mema o te Poari, o nga
hana hoki i raro i te ture i paahitia i tera tau. I r
kahiti i nga Mema o te Poari, na te mea i unu etahi i
tuunga, a kaore ano i ata tatu nga kai-riiwhi.
MO MOTATAU.
KO tetahi o nga tikanga nunui i oti i tenei tau
te Ture Horoi ko te rarangi 16 mo Motatau Nai
whenua kei te tai Tokerau. Kei nga mate o tenei
ka tu a Tau Henare, ka whakaari i a ia hei mema i te 1
I roto i ona tau katoa e tu nei hei Mema mo te Paremal
akiaki haere tonu ia i tenei take, kia whakaotia e te
tanga. No te tau ka taha nei, ka tukua e te Minita
Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, ki te uiui i taua ti
te mate hoki o te whenua nei. kei nga whakahaere ki
Poari Whenua Maori o te rohe o Tokerau. I whakapai
he moni hei hanga rori ki runga ki taua whenua, ma te
ano e whakaea. Ko nga moni na te Kawanatanga i tuki
ki te Poari. Ko te tikanga kia ea i nga rakau o run^
whenua tenei taimahatanga, otira i te pohehe o nga wh;
a te Poari, ka riro nga rakau, ka riro hoki nga ri
whenua i nga utu ririki rawa, na kaore i ea te moni
|
|
16 16 |
▲back to top |
16 TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1923.
wanatanga, ka waiho tonu hei patu i te whenua.
I runga i te ripoata a te Tumuaki o te tau ka taha nei ka
whakaae te Kawanatanga kia hangaia tetahi ture, koia
tenei: —
1. Ko tetahi wahi o te taimaha ara, e £4500, i whiua ma te
Tari o nga Mahi Nunui (Public-Works) e whakaea: kia kiia
ai hoki, i mahi rori ano tera tari ki runga ki te whenua Maori.
2. Ko tetahi wahi o te moni ara £1000 i whiua ma te Poari
ano e utu i roto i ana ake moni (Profit and Loss Account).
' 3. Me utu hoki e te Poari nga moni kei tona ringa e pupuri
ana o te whenua nei, ara, o nga rakau, o nga riihi.
Ko te toenga o te moni ma te Kooti Whenua Maori e wehe-
wehe ki runga ki nga wawahanga maha o Motatau Nama 2, a, ma
te Poari e pupuri nga moni hua o aua wahi hei whakaea i nga
moni e whakaritea ai e te Kooti. Ko nga wahi o te whenua e
kitea e te Kooti e watea ana i tenei taimaha ka ahei kia whaka-
hokia ki nga tangata no ratou taua wahi. Ka ahei hoki te
Minita Maori ki te whakahoki i ngawahi e tae ana ki te Poari,
kaore ano nei i riihitia, ka whakahokia atu ki nga Maori, engari
ka tau ki runga ki aua wahi nga moni taimaha e whakaritea ai e
te Kooti.
Kua whakahaua hoki te Kooti Whenua Maori kia mahi i nga
raruraru o tenei whenua i tenei raumati.
Kia ora e hoa e Tau, mo tou kaha ki te whakatutuki i tenei
mamae o tou iwi.
MARAMATAKA.
NOEMA 1 1. —RATAPU 24 O TE TOKOTORU. G.
Amoho 3. Hiperu 4: 14 me 5.
Amoho 5. Hoani 2.
18. —RA 25 O TE TOKOTORU. G.
Mika 4 me 5; 1 ki 8. Hiperu 1 1: I ——17.
Mika 6. Hoani 6, 1.. 22.
25. —RA I MUA O TE HAERENGA MAI. G.
Kai-kauwhau, 1 1 me 12. Hemi 4.
Hakai 2, 1 ki 10. Hoani 9; 1 ki 39.
30. —TE RA O ANARU. R.
(He ra inoi mo te hora i te Rongo Pai ki nga
wahi katoa o te ao. )
TIHEMA 2. —RATAPU O TE HAERENGA MAI.
Ihaia I. 1 Pita 4.. 7.
Ihaia 3. Hoani 12, 20. V.
( 1 ) Me whakahua te inoi o tenei Ratapu i nga
ra katoa o Te Haerenga mai.
(2) Ko nga ohaoha katoa, pakeha, Maori, o
tenei Ratapu mo nga raruraru o te Hahi
Maori. Tukuna mai ki te Diocesan Secre-
tary, Napier.
(3) Ko te timatanga tenei o te tau o Te Hahi.
9. —RATAPU 2 O TE HAERENGA MAI.
Ihaia 5. Hoani 2: 15.
Ihaia 11. 1.. 11. Hoani 17.