|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 38. 01 September 1924 |
|
|
1 97 |
▲back to top |
Registered at the G P. O. as a Newspaper.
NAMA 37. HASTINGS. Hepetema 1. 1924.
TE TOA TAKITINI
" TE MAORI. "
HE PUKAPUKA NA TE PEEHI (ELSDON BEST).
KA ngaro te tangata, ka mania te whenua, kei te whaka-
ngaro hoki nga korero. Mei kore nga kaumatua pakeha
penei i a Te Peehi, i a Te Mete (S. Percy Smith), i a
Te Wiremu (Mita Renata) raua ko te tamaiti ko Hapata, hei
kohikohi i nga maramara, hei tuhonohono haere kia takoto hei
tahu korero i kiia ai he korero ano a te Iwi Maori i mahue
ake ki te ao. Kua taia e te Poari Whakapapa i runga i te tono
a te Polynesian Society te pukapuka a Te Peehi, e huaina nei
ko " Te Maori. " E rua nga wahi o tenei pukapuka ko te
wahi tuatahi kua oti, a kei te panuitia i naianei kia rongo nga
tangata e hiahia ana kia whiwhi i etahi kape.
Ko te utu mo te wahi tuatahi e 7/6, ka tapiri mai te pane-
kingi 1/-. ka hui ai e 8/6. Ko nga tangata e hiahia ana me
tuhi mai kia H. H. Tombs, 22 Wingfield Street, Wellington, ka
tuku mai ai i te moni e 8/6.
He taonga te pukapuka nei kei te haoa mai e etahi atu
wahi o te ao. Inakoa kua tae mai te tono a tetahi Kamupene
o Ranana. Ingarangi, kia 520 nga kape mana. He tika he reo
pakeha, engari kua tokomaha hoki o te Iwi Maori kua mohio
ki tena reo.
Ko nga moni e hua mai o tenei pukapuka ka hoatu ki te
Polynesian Society, hei whakatipu i tetahi tahua hei perehi
i etahi atu pukapuka a ona tohunga, a nga tau e heke iho
nei.
E hoa ma. kaua e waiho ma te pakeha anake e hoko te
pukapuka a Te Peehi.
|
|
2 98 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini, " Box 300. Hastings.
98 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1. 1924.
PIHOPA ATARIA.
TENEI kua tae mai te ripoata a Pihopa Ataria i roto i tana
pepa " Dornakal Diocesan Magazine" mo nga mahi o te
Mihana ki tona takiwa o Inia.
E ki ana ia: " Kua whakaritea te 27 o nga ra o Hurae i ia tau.
hei ra inoi mo nga mahi o te whakapono i Inia. Ko te 26
tenei o nga tau e whakaritea ana tenei ra hei ra e tahuri katoa
ai nga Karaitiana ki te inoi mo Inia. I timata mai tenei tikanga
i te tau 1898. Mai ano i tera tau ka whakatapua tenei ra hei
ra nohopuku hei ra inoi mo te manaakitanga a te Atua kia
tau iho ki nga mahi a te Hahi i Inia. I whanau mai i roto i
tenei ra te whakaaro nui o nga Inia Karaitiana ma ratou tonu e
kauwhau te Rongopai ki o ratou iwi. Whakaritea ana nga
ropu hei haere ki tena wahi ki tena wahi ki te kauwhau i
te Rongopai o to tatou Ariki. No te tau 1903 ka whakaturia te
Ropu Inia hei inoi hei kauwhau i te Rongopai. Kotahi tonu
te rongoa hei whakaora i nga mate katoa o Inia, ara ko te
Rongopai o to tatou Ariki o Ihu Karaiti. I roto i toku Pihopa-
tanga kua tae inaianei ki te 117, 000 nga tangata kua uru mai
ki roto i te Hahi. Mehemea e rite katoa ana te kaha o tenei
ropu ki te kauwhau i te Rongopai ki te hunga kei roto i te
pouritanga e noho ana, ka tere tonu te tipu o te whakapono. "
KURA NUI KI AWHERIKA.
Ko tetahi o nga Kai-whakaako o te Kura nui o Ceylon,
i te Tonga o Inia, kua whakaritea hei Kai-whakaako mo
te Kura nui (University) kei te hanga ki Accra i
Awherika. Ko taua kura nui kei te whakaturia mo nga iwi
pakeha, me nga mangumangu o Awherika. Ko te rahi o te
moni e whakapaua ana he koata miriona pauna (£250, 000).
Ko te rahi o te whenua kua tapaea hei tuunga mo taua kura
e 4 maero te roa, e 4 maero te whanui.
TE HOHIPERA A PIHOPA ATARIA.
Kua kite tatou i tera putanga o ta tatou pepa i nga whakaatu
mo te kaha o te haere a te tangata ki te Hohipera a Pihopa
Ataria. Tenei te ripoata kua tae mai whakaatu i te haeretanga
o te takuta, me te kemihi (chemist), me tetahi o nga taitama-
|
|
3 99 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 99
riki o te Kura takuta, kia kite i nga tangata i roto ake i o ratou
kainga. I mauria e ratou he teneti me nga rongoa, e rite ana
mo nga mate ahua mama. Hei nga awatea ka mahia nga
turoro, hei nga po ka whakaatu ratou i nga whakaahua o te
Karaiti (Magic Lantern) me a ratou kauwhau whakamarama
i nga kaupapa o te whakapono. Nui atu te pai o ta ratou
mahi. Huihui katoa nga turoro i mahia e. ratou e 450, a no
te paunga o a ratou rongoa ka mutu ta ratou haere. Mehemea
ka manaakitia atu ratou ki etahi moni hei hoko rongoa, ka
tukuna ano e te pihopa aua tangata kia haere ki te rongoa i
nga turoro, ki te kauwhau i te Rongopai.
/ te pepa o Akuhata i perehitia te whakaatu mo te puare-
tanga o te Hohipera me te 1700 turoro Inia kua tae ki tana
Hohipera. I whakaatu hoki te pepa e £25 kei muri ka eke ai
te £100 ma, nga Maori o te Pihopatanga o Waiapu. Kaati, he
whakaatu tenei, kaore he kapa kotahi i tae mai i te marama
ka huri nei. —Na te Etita.
HE MIHI KI A MEIHA PIKAKE.
Ki te Etita.
EHOA tena koe. Panuitia atu aku mihi aroha pono ki
nga marae maha o Aotearoa me te Waipounamu, mo to
matou matua mo Meiha Pikake. He manawa aroha, he
manawa tangi, he manawa hotu: na reira ka kimi ake te whaka-
aro ki tetahi taonga whakataitu mo te aroha mo te tangi mo te
manawatu hotu; whakaotia ana e te aroha me tuhi a-reta.
E koro! Meiha Pikake! Haere ra! haere ra! haere ra!
Haere te tangata nana i rauawa tena waka, tena waka, tena
waka, e tau nei i Aotearoa, i te Waipounamu, me era atu mou-
tere o te iwi Maori. Otira me penei ake e ahau, i te upoko o te
ika ki te hiku o te Ika a Maui, ka oti to rauawa, ka tukua kia
tere, tere ana i te Moana-nui-a-Kiwa. Noreira e koro, haere
te tangata kaha: haere te tangata mohio: haere te tangata ma-
nawanui. Haere ki te iwi, kia nunui ma, kia roroa ma. Haere
ki nga rangatira kei kona e karanga mai ana kia koe. Haere
ki o tamariki e tiraha mai ra i Tawhiti nui i Tawhiti roa i
Tawhiti pamamao, i te rire o te moana. Haere te tangata nana
I rauawa te Hokowhitu-a-Tumatauenga i te tau 1914 ki te
1918, i te wa i puta ai te ru nui whakaharahara ki te ao katoa,
i ngaoko ai te whenua, i ngaru ai te Moana-nui-a-Kiwa. Haere
e koro ki o tamariki i hamama ai tou waha i te tau 1914 ki te
tau 1918. Haere ki a ratou ma e tiraha mai ra i Karipori, i
Paranihi, i Paratiamu, i te rire o te moana, otira i te ao katoa.
E koro haere ki to hoa ki a Meiha Wepiha kua haere tata atu
i mua i a koe. Haere ki to matua i te Rangi. Haere! Haere!
Haere! "E te Ariki tohungia tona wairua. " Na nga hoia
o Te Arawa.
—Na 16/128 Kapara M. Akapita.
16/136 Kapara H. Wirikake.
|
|
4 100 |
▲back to top |
100\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
NGA WHAWHAI MAORI 1860 KI 1870.
I PEREHITIA i te pepa o Akuhata nga pakanga Maori i raro
i enei whakaupokotanga: —Te ra, Te Pakanga, Pakeha i
mate, i Kai-a-kiko, Maori hoa-riri i mate, i kai-a-kiko, nga
Herehere, me te ingoa o te hoa riri.
Kua tae mai te whakaatu a " Kawana " (J. Cowan) tetahi
o nga tino tangata matau mo nga korero tawhito e pa ana ki te
iwi Maori, me Nu Tireni, kei te tukuna mai e ia etahi korero
whakaatu i aua pakanga o mua. No reira ka hikitia tenei Kau-
papa korero, kia watea to tatou hoa a te " Kawana, " te tangata
piri pono ki te iwi Maori. Heoi mo tenei wa ko te whakaatu
i nga tau o nga pakanga.
Kei te pepa o Akuhata te timatanga mai.
1865
Akuhata 2. —Warea.. Kia Taranaki.
,, 2. —Kairomiromi
Hatepe..
,, 1 8. —Tahutahupo
Te Mawhai
,, 20. —Kumikumi
,, 24. —Weraroa
Hepetema 1 0. ——Opotiki
10. ——Pukemaire
Oketopa 4. —Kiore Kino
4. —Hungahungatoroa
20. —Koingo..
Te Teko
Noema. ——Waerengahika
Tihema. —Te Marumaru
Te Kopani..
Ngatiporou
Ngatiporou
Ngatiporou
Ngatiporou
Taranaki
Ngarauru
Whakatohea
Ngatiporou
Whakatohea
Ngatiporou
Urewera
Patutatahi
Rongowhakaata
Ngatikahungunu
Ngatikahungunu
me Te Urewera
MATAATUA.
Ki te Etita.
TENA koe. I te 3 o nga ra o Hune, 1924. ka noho te Hui
a Ngapuhi, a Ngatiwhatua, Te Rarawa, Te Aupouri, Nga*
tikahu, ki runga o Whakarapa, Hokianga.
Te Putake o tenei Hui, ko te whakatakoto, me te tuhituhi i
nga whakapapa me nga waka, o enei iwi, mai i Tamaki ki
te Rerenga-wairua.
E nga iwi ki runga o. Tamaku ki te Upoko o te ika nei, whiti
atu ki te Waipounamu, whakarongo mai. Katahi ano a Nga-
puhi nui tonu ka whakaae ki nga taonga tapu a ona tupuna kia
whakaputaina ki waho i ona Whare Wananga, hei waiho-
tanga iho ki, o. ratou nei uri.
E te Etita no tenei hui ka kite matou i nga korero a Tute-
ngaehe B. te Paretiti i roto i Te Toa Takitini, Nama 24, wha-
kautu i nga korero a Erika Akuhata. Na e Tutengaehe, whaka-
rongo mai: E ki ana koe ko to matou ingoa Ngapuhi, i takea
mai ki Whakatane. Ko te kupu tenei a Ngapuhi ki a koe,
|
|
5 101 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 101
kahore koe, koutou ranei, i tika ma koutou e whakatakoto mai
te putaketanga mai o to matou ingoa o Ngapuhi. E hara i te
mea katahi nei ano enei hahani a nga Iwi, atu i runga o Ta-
maki, ki te Upoko o te motu nei, mo te putaketanga mai o to
matou ingoa o Ngapuhi. Kei te pouri a Ngapuhi mo to poka-
noa ki te hahu mai i nga pakanga, me nga parekura, hei tau-
toko i au korero mo ta korua tautohe ko Erika Akuhata.
Mo te korero a Tutengaehe mo to matou tupuna mo Kupe
Nukutawhiti me to matou waka me Toki Mataowhaorua, e kiia
nei e ia he korero teka na Erika Akuhata, e mea atu ana a
Ngapuhi ki a ia, me mutu i konei tana tuku i tenei tangi reo
ki roto o te pepa.
E te Etita mo etahi atu o nga take a Tutengaehe, ko te
whakautu tenei a Ngapuhi, me mutu i konei enei korero hahani
ana mo Ngapuhi. Taria e ia te putanga o te wananga a Nga-
puhi, ko kona ia me te motu katoa kite ai i te putaketanga mai
o tenei ingoa o Ngapuhi.
Heoi ano.
—Na Ngapuhi nui tonu.
(He aha i puritia ai ta koutou ripoata o te Hui kia rua
marama katahi ano ka tae mai? Tae rawa mai kua matao
haere te take. Kia ora a Ngapuhi nui tonu. —Etita. )
TE POARI WHAKAPAPA
(The Board of Maori Ethnological Research. )
Na Te Raumoa.
NA Taiporutu i tapa hei ingoa mo te Poari nei—Ko te Poari
Whakapapa. He hiiri to tenei Poari, na nga tohunga
ano i whakaahua, ara, he waka e hoea ana. kei runga
tona ra (ko te kupu Maori tena mo te heere): kei raro iho te
kupu " utaina. "' E marama ana te tikanga o tera kupu he
inoi ki nga iwi. kia utaina te waka o te Poari ki nga taonga ano
e rite ana: ki nga korero a nga tangata matau, ki nga whakapapa,
ki nga karakia, ki nga waiata: ki te moni hoki, e taea ai aua
korero te whakapukapuka, hei titiro ma te Ao katoa.
INO, Hepetema o te tau ka taha nei i whakaturia ai tenei Poari,
a kua panuitia i roto i ta tatau pepa nei nga ingoa o nga Mema,
ko te Minita Maori tonu—ko te Honore Te Kooti—te Tiamana.
Kei a ia hoki te mana ki te karanga atu ki nga Poari Whenua
Maori, ki te Tari Maori, ki te Kai-tiaki Maori hoki kia homai
he moni mo nga tikanga a te Poari Whakapapa.
TE ORANGA MONI O TE POARI.
Ma nga Kaute i raro nei e whakaatu te manawa moni o
tenei Poari: —
|
|
6 102 |
▲back to top |
102 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
(1) Nga Kaute Moni tae mai ki te 31 o Maehe, 1924: —
(A) NGA MONI I HUA MAI.
£ s. d.
Na nga Poari Whenua Maori........ 500 O O
Na te Tari o Rarotonga.......... 100 O O
Na te Tari o Hamoa........... 250 O O
Na te Tari mo nga mahi o roto (Internal Affairs) 500 O O
Na Te Tari Maori............ 250 O O
Na te Kai-tiaki Maori.......... 250 O O
Itarete at 4½ per cent........... 15 11 10
£1865 11 10
(B) NGA MONI I WHAKAPAUA.
£ s. d. £ s. d.
Mo te perehitanga i te pukapuka a
Te Peehi " Te Maori'.... 200 O O
Hei awhina i te Polynesian Society 100 O O
Nga haerenga o nga mema ki nga hui 40 6 10
Mo te kapenga i te pukapuka a Te
Peehi "Te Waka Maori"... 25. O O
Nga pukapuka me nga taonga mo te
Tari o Te Poari...... 58 15 O
Komihana a te Kai-tiaki Maori.. 40 O O
———————— 464 1 IO
Toenga........ 464 1 10:
( 2) Nga Kaute Moni timata mai i te 1 o Aperira, 1924, tae
mai ki te 31 o Hurae, 1924.
(A) NGA MONI I HUA MAI.
£ s. d.
Toenga moni.............. 1401 10 O
Na nga Poari Whenua Maori........ 1600 O O
Na te Tari Maori.......... \_.. 250 O O
Na te Kai-tiaki Maori.......... 250 O O
£3501 10 O
(B) NGA MONI I WHAKAPAUA.
£ s. d. £ s. d,
Mo te perehitanga i te pukapuka a
Te Peehi " Te Maori".... 400 O O
Hei awhina i te Polynesian Society 100 O O
Mo nga whakaahua me era atu mahi
mo nga pukapuka a Te Peehi
kei te perehitia........ 15 12 O
Mo nga pepa mo te Tari o Te
Poari............ 926
———————— 524 11 6
Te Toenga........ £2976 15 6
|
|
7 103 |
▲back to top |
Hepetema 1. 1924. TE TOA TAKITINI. 103
Kua tono ano te Poari ki etahi o nga Tari Kawanatanga kia
meatia atu kia pootitia mai e te Paremata he moni i tenei tau,
hei awhina i nga mahi a te Poari, ara: —
£ s. d.
Te Tari o Rarotonga...... 100 O O
Te Tari o Hamoa........ 250 O O
Te Tari o nga mahi o Roto (Inter-
nal Affairs)......... 600 O O
£950 O O
Kua rima nga hui o te Poari timata mai i te 30 o Akuhata,
1923. Ko te kupu nui i oti, kia perehitia nga korero i whaka-
whaititia e Te Peehi i roto i nga tau maha kua pahure nei.
Na, ko aua pukapuka enei: —
1. " Te Maori. " He whakarapopototanga tenei na Te Peehi i
nga korero mo te ahua o te Iwi Maori, o ana tikanga, o
ana mahi, o ana karakia, o tona hekenga mai i tawahi.
E rua nga pukapuka nei, kotahi kua oti, kua puta ki te
ao: ko tetahi hei tenei marama puta ai. Ko nga kape
e taia ana e 2000. Ko te utu o £976, a tera pea e nuku
ake i te £1000 ki etahi atu raruraru. E £600 kua rite,
e £400 e toe ana hei utunga.
2. " Te Pa Maori. "
3. " Te Waka Maori. "
4. " Nga takaro a te Maori ":
5. " Nga tikanga ahuwhenua a te Maori":
6. " Nga Karakia me nga Atua Maori. "
Ko enei pukapuka i tuhia e Te Peehi i a ia e mahi ana i te
Museum i Poneke. He pukapuka tohunga rawa enei ona
korero. Tera pea e pau te £2000 i ena pukapuka. Ko te whai
a te Poari kia puta katoa ena ki te ao i mua mai o te 31 o
Maehe o te tau e heke iho nei.
Tera ano etahi pukapuka kei te whakahaerea e te Poari, e
pau ai etahi o ana moni, ara: —
7. Na Atirikona Hapata Wiremu: "He rarangi no nga puka-
pukapuka i taia e pa ana ki te Iwi Maori. " Ka pau e
£200 i te perehitanga.
8. Na Kramer Mo " Nga Moutere o Hamoa ":
Ko ta Kramer kei te reo Tiamani, a tera e pau te £150 i te
whakapakehatanga ki te reo Ingarihi. Hei muri ra taia ai
tena pukapuka, engari e kiia ana e nga tohunga, ko te tino
whakarapopototanga tena i nga korero mo tera wahanga o te
Iwi Maori mo te Hamoa, me ana tikanga.
Kei te kitea iho hoki i roto i nga kaute i runga ake ra te
awhina a te Poari i te Polynesian Society, i te ropu nana i
timata i te tau 1892 te whakarapopoto i nga korero nehera a
nga Iwi Maori o Aotearoa nei tae atu hoki ki Hawaiki. Ko
te moni i whakaritea e te Poari e £300 i te tau.
|
|
8 104 |
▲back to top |
104 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
Tera hoki etahi pukapuka e rua i tuhia e te Peehi mo
" Tuhoe, " he tahu korero tipuna, he whakapapa. Kua whaka-
haua e te Poari kia perehitia tetahi o ena pukapuka, kia uiuia
nga moni e taea ai, kia marama ai te Poari.
Tera ano hoki te kutanga ma Te Toa Takitini i whakamara-
matia ai i mua ra kia £50 i te tau, engari me perehi e Te Toa
Takitini nga waiata Maori me ona whakamarama, hei tetahi
pukapuka tapiri ki te pepa o ia marama, o ia marama. Hei
tenei marama timata ai te perehi i ena.
Kanui etahi ake take a te Poari. Otira kua marama mai
koutou, ahakoa he nui te putea a te Poari, he taimaha ano
hoki ana mahi hei kai i nga kai o te putea. Mo muri atu
ra ko etahi korero.
Na Te Raumoa
Hekeretari o te Poari Whakapapa,
6 o Akuhata, 1924.
HE PITOPITO KORERO MO NGA TAKE
MAORI.
1. Nga Moana o Te Arawa: Kaore he ui ma te tangata, kei
te pehea te ahua o tenei o a tatau take, ina hoki ra kua waiho
ko ta tatau pepa nei hei panui i nga take e whiriwhiria ana e
te Poari o te Arawa, hei panui hoki i nga mihi a nga tangata
whai whakaaro o ia wahi o ia wahi. Ko te Arawa te waka i
heke ki te korokoro o te Parata; he tohunga nana i puea ake
ai. Ka taha ranei kei muri te Waha o te Parata? Kei mua
ano ranei? E pai ana: kei te ora ano pea nga uri a Ngatoro-
irangi.
2. Ko Waikaremoana: Kei te mohio nga iwi e pa ana ki
tenei take, i whakawakia nga take Maori e Tiati Kiriwheta. a,
whakataua ana nga rarangi ingoa. Kaore he kereeme a te
Karauna, i tera wa. I piiratia te whakatau a te Kooti e nga
Maori. No muri nei ka kereeme hoki te Karauna. Kua rite
nga roia mo tenei keehi, ko C. P. Skerrett, K. C., mo nga Maori,
ko M. Myers, K. C., mo te Karauna. Kua waiho ma raua e
whakariterite ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori te wa
me te wahi hei whakawatanga. E mea ana te Tumuaki, ko te
wa e watea ai te nuinga o nga Tiati o te Kooti ko reira wha-
kawa ai i Waikaremoana. Katahi ano pea ka whakatutukitia
te whakaaro kia puta he whakatau ma tetahi Kooti whaimana
mo te ahua o nga moana wai maori. Ki te whakaaro ake hei
Poneke ano whakawa ai.
3. Nga Whenua Raupatu: I tu te hui a Waikato ki Waahi i
•e 28 o nga ra o Maehe nei. I tae a Ta Maui Pomare, a Apirana
Ngata ki reira. I hui hoki a Tuhoe, a Ngatiawa, a Ngati-
Pukeko a te Whakatohea, a Waitaha (o Te Puke), a Ngaite-
rangi ki Ruatoki i te 3 o nga ra o Hurae nei. Ko nga tino take
|
|
9 105 |
▲back to top |
Hepetema 1. 1924. TE TOA TAKITINI. 105 o enei hui, he whakakotahi i nga whakaaro o nga iwi i mate nei i te take raupatu, ki te whakariterite i nga kaha, e taea ai tenei keehi te hapai i te aroaro o te Komihana, i tonoa nei e nga Mema Maori i tera tau kia whakaturia e te Kawanatanga. No tenei tuunga o te Paremata ka whakahaere nga pitihana mo Kauhouroa, lie whenua kei te Wairoa, e kiia ana i riro i te raupatu. Na, kua tukua atu nga pitihana mo tena take ki te taha o nga pitihana hei uiuinga ma te Komihana a tona wa e whakaturia ai. 4. Te Rohe Potae o Tuhoe: Kua tutuki nga mahi whakatopu paanga o te Rohe Potae o Tuhoe i te Maehe ka taha nei. Ko nga wahi e toe ana he wahi ririki. Ko nga muri ia o nga wahi i whakatoputia kei te haere tonu. Kua tono a Tuhoe i Ruatoki ki a Apirana Ngata, kia whakahaerea he kaupapa whakatopu paanga mo Ruatoki 1, 2, 3 Poraka—i kapea hoki enei ki waho i te wa i whakahaerea ai te nuinga atu o nga whenua o Tuhoe. Kua tae tenei take i a Ngata ki te Minita Maori, a kua whakaaetia. Heoi, e tatari ana kia watea te Komihana ki te mahi i tera take. Kei Waikaremoana hoki etahi wahi hei whakaotiotinga ma te Komihana. 5. Patutahi, Aorangi: Kei te aroaro tonu o nga Kooti enei whenua. Kua tau a Patutahi i te Kooti o raro nga hea, nga rarangi ingoa: e whanga ana i naianei ki te Kooti Piira. Kua puta ano te whakatau a te Kooti o raro mo nga take tipuna o Aorangi, a kua whakanohoia e te Kooti he hea ma ia tipuna. ma ia tipuna: engari ko nga rarangi ingoa kaore ano i whaka- haerea. Kua takoto mai hoki he piira mo te whakatau a te Kooti o raro. E kore e taea te whawha te wahi e toe ana o enei take. ara. te taha ki te moni hei whakaea ma te Kawana- tanga i te mate o enei whenua, kia oti ra ano te taha ki nga Kooti. Ko te tumanako kia hohoro te oti o tena taha. Heoi me pewhea hoki i nga tikanga a nga Kooti, i nga tautohe ano hoki a nga hapu e kereeme ana. 6. Te Kereeme a Ngai-Tahu: No tera tau ka tukua he manu ki te Kooti Whenua Maori, kia kimihia ko wai a Ngai-Tahu e whai take i raro i tenei kereeme ki nga painga i whakaahuatia 9 te Komihana i mua ra. Hei te raumati e heke iho nei ka tu he uiuinga ma te Kooti ki nga wahi e panuitia i roto i te Kahiti. 7. Motatau: Kua tau tetahi wahi rahi o te raruraru o tenei whenua i te kaha ano o te Mema o te Tai-tokerau, o Tau Henare. Kua whakiia mai ki waho i te mana o te Poari Whenua Maori o Tokerau etahi o nga wahanga o Motatau: na te Kooti Whenua Maori i whakanoho te moni ki runga i ia wahanga, i ia wahanga hei utunga atu ma nga Maori, e ea ai te taha ki te Poari, ki te Kawanatanga hoki, e hoki mai ai te
|
|
10 106 |
▲back to top |
106\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
whenua ki nga Maori. Kua utua etahi o aua moni, a kei te
koa te hunga nona aua wahi i te mea kua mohio iho ratau,
no ratau to ratau whenua, a, kaore he taimahatanga a te ture
i runga. Kei te ahuwhenua tenei iwi, nga hapu tuturu ake o
Tau Henare: kei te whakatipu kau, kei te mahi miraka kau: a
tenei kei te korerorero mo te mahi hipi.
8. Te Takutai i Maketu, i Waihi: I mua tata ake nei ka
tono te Poari Moana o Tauranga ki te Kawanatanga kia tukua
ki raro ki tona mana te takutai, te one i Maketu, i Waihi hoki.
Kei te mohio te iwi Maori ki Maketu, ko te wahi tera i u ai
a Te Arawa waka. Na, ko Waihi kei te taha rawhiti mai o
Maketu. Ka whakahengia taua take a te Poari o Tauranga e
nga pakeha o Te Puke, e te Arawa hoki. He kaupapa ke ta
nga pakeha. Ko ta Te Arawa e ahu ana i runga i te take
Maori, ko te takutai nei e whakamahara ana i te uunga mai o
nga tipuna i tawahi, a he takotoranga hoki no nga kai, no nga
pipi, no nga aha. Otira i whakahengia e te Minita o te Moana
te take a te Poari o Tauranga, a kore tonu atu i tenei wa. Na,
kaore i tau marama iho te ahua o ta nga Maori kereeme ki te
paru-moana. Ko wai ra o te iwi Maori hei hapai i tena
kereeme i raro i te Tiriti o Waitangi?
NGA MONI AWHINA I NGA KARETI MAORI.
KUA whakamaramatia e era tau te kaupapa i whakatakotoria
e nga Mema Maori, i whakaaetia e te Minita Maori, i
whakamanaia hoki e te Paremata, kia tukua etahi o nga
moni itarete e puritia nei e nga Poari Whenua Maori, hei
awhina i nga Kareti Maori. No te tau 1921 i hangaia ai tera
ture, a, no te tau 1922 ka puta ki nga Kareti Maori te moni e
£5, 000, no te tau 1923 ka puta ano e £5, 000. Na tena awhina
i whai oranga ai aua kura, e mate ana hoki i te mate i pa
ronaki nei ki nga motu e rua nei, i te hekenga ai o te utu o nga
rawa o nga whenua.
Na i tenei tau ka tirohia e te Minita Maori, e nga Mema
Maori hoki, kei te hoki haere mai te ora ki aua kura: kei te
ea i nga tangata kei a ratau e riihi ana nga whenua kura nga
moni reti o aua wahi: kei te hoki mai hoki te ora ki nga matua
o nga tamariki, e taea ai e ratau te utu nga moni e rite ana ki
nga kura. Na reira ka mea te Minita kia whakahekea iho te
moni awhina i aua kura i tenei tau ki te £3. 400. Koia tenei
te paraparatanga a te Minita i taua moni i tenei tau: —
Te kura. Nga moni awhina.
£
Tipene me Wikitoria i Akarana....... 867
Te Aute me Hukarere i Heretaunga...... 1145
Waerengahika i Turanga.......... 208
Hohepa (Katorika) i Nepia......... 312
Kareti Momona, Korongata, i Heretaunga.. 208
|
|
11 107 |
▲back to top |
Hepetema 1. 1921. TE TOA TAKITINI. 107
Turakina.................. 174
Hikurangi (Wairarapa).......... 156
Te Waipounamu (i Otautahi)........ 208
Otaki................... 122
£3400
TEWHEA PANGO.
MO te take e tautohetia nei nga Pango, kimihia mai, uiuia,
atu kaihea a Akapita H. Ngawene to matou hoa tau-
tohe mo te Pango tika, te tangata nana i hari mai a te
Wiremu Karuwha ki te riu o Rotorua, e kiia nei e ahau na
Ngahuruhuru Pango. Kei te pepa o Maehe te kaupapa tua-
tahi o aku korero me taku whakamarama i te take i haere
ai tenei Pango ki Ngapuhi, i riro mai ai a Parewahaika te
tupuna o Akapita Hamuera Ngawene, me etahi atu. Kei te
pepa o Aperira nga patai a Akapita me ana pepeha i te nui o
tana tupuna me te maha o nga ingoa i tana tupuna. Katahi ano
ka rangona nuitia tenei tohunga. I rongo au ki aku tupuna ko
Puao te tohunga, ko Tako he tohunga, ko Unuahu he tohunga
nana i tu a Matariki i te taua a Ngapuhi ki Mokoia, he aha te
aha. hora ana te marino i a Ngapuhi. Aku koroua, aku papa,
kei riri ki a au. I hea koutou i mua?
Kei te pepa o Mei aku utu i nga patai i ahu mai ki a au. I
kite iho hoki ahau i nga uta a te Rire Whititera o nga patai
ki a ia. Kore tonu atu i hamumu te waha o Akapita. Otira
kei te tatari tonu pea kia utua ana patai e Pirika te Miroi.
Kua ngaro ano hoki tenei waha korero.
Heoi ano. Kua mutu aku korero mo te take nei. Tena
koutou i o tatou marae maha.
—Na Tutanekai Pokaihau.
TEWHEA PANGO?
Ki te Etita.
TENEI kua kite iho i a koutou taunu e mau nei i Te Toa
Takitini, e korero nei a Tutanekai na Ngahuruhuru
Pango i mau mai a Te Wiremu Taiwhanga ki te Koutu ki
Mokoia E korero nei a te Rire i te korero a te Tupara, i te
korero a Taekata na Ngahuruhuru Pango i hari mai ki te Koutu
a Te Hapimana. He aha ra i tangirua ai nga korero a enei
ruanuku. E kii ana nga tupuna, he totara wahi rua, he aitua.
Ka turua nga kupu he mate tona mutunga. Mo te korero a
te Rire ko Te Au raua ko te Eketu kai te hapai i te Hahi o to
raua koroua: ae ko te Reeke Hauihi te whare karakia o te
Rire raua ko Te Eketu.
—Na H. Te Wheoro Poni.
Kua tae mai te reta a Akapita H. Pango mo tenei take.
Tekau ma-whitu nga wharangi. Kaore he ruma i tenei marama.
|
|
12 108 |
▲back to top |
108 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
TE KEEHI O NGA MOANA.
KANUI nga mihi o nga iwi mo te keehi a Te Arawa. Tena
ano pea tona wa e takoto mai ai te kaupapa o tenei
keehi, mai ano o te timatanga tae noa ki tona mutunga.
E tika ana kia tahuri te Poari o te Arawa ki te whakakaupapa
haere i nga pitopito korero, i nga pitopito tikanga, i maranga
ai tenei keehi.
Ko tetahi o nga tino maramatanga o te Arawa i manawanui
ai ratou ki te whakahaere kaha i ta ratou keehi i roto i nga
kooti, tae atu hoki ki te Paremata ko te pai o te arataki haere
a Apirana Ngata i a ratou. Ko te hiahia o te Arawa he tapae
i tetahi moni nui hei tohu whakawhetai ma ratou ki a Apirana.
Te taenga o te rongo ki a Apirana ka riria e ia taua whakaaro,
a kore ana he manaaki ma te Arawa i a Apirana. Mai ano
i te timatanga o tenei keehi, tae noa ki tona mutunga, ko
Apirana te Kai-arataki haere i enei o ana iwi. i tupono ai ki
tenei waimarie e mihia nei e nga iwi o te Motu. Kia ora e hoa
Apirana mo to kaha, me to marama ki te awhina haere i enei
o iwi i whiwhi ai ratou ki tena taonga whakamiharo.
HE WHAKAHOKI MO NGA MIHI KI A TE
ARAWA.
Ki te Etita.
TENAKOE! He mihi no te ngakau ki nga kupu mihi mai
a Wi Repa, a te Manu, a Kohere me Paaka ki te Poari o
te Arawa, na reira ka tuhi atu.
TAKUTA WI REPA. —Kei te ora te whakaaro ki o mahara
mo te taha ki te Matauranga. Kei te tika au tirotiro mo tenei
take. Te upoko o te tangata e rite ana ki tetahi pouaka, ka
tika an anga taonga o roto kaore he whakama o te tangata naana
te pouaka. Pena he hau te kai o roto kaore he take o te pouaka
e whakaki ruuma noaiho ana i te ao raua tahi ko tana ranga-
tira.
TE MANU. —Tena koe me au korero whakakaha mai. Tenei
ra te whakamatau nei kia rite te whiwhi o nga tamariki
marama i roto i a matou ki nga taonga o te matauranga o enei
wa. He tika hoki au kupu mihi mo te koha kua wehea ma
nga turoro.
KOHERE. —Tenakoe e Pa. He tika ra o mihi kia te Coates
me te kawanatanga o te Maahi. A ma matou hoki e hoatu ki
te taha te "" Toka tu Moana o te Iwi Maori. " ara a Apirana.
He pono tenei kupu na te u o Ngata ki te kaupapa a te Arawa
i tutuki pai ai tenei take. Kia ora e Api korua ko Coates me
ta korua tamaiti me Te Raumoa.
PAAKA. —Tena ra koe. Kia kaha ki te whakawhaiti i nga
mahara o te Waipounamu mo tetahi waahi o ta ratou moni mo
runga i nga tikanga nunui e pa ana kia koutou hei painga mo
nga uri i muri ia tatou. E koro tena koe me a tatou mokopuna.
Heoi e te Etita—ma te wa ra e titiro e whakaatu pena hutuki
nga tumanako a te Poari o te Arawa, Na Rangitihi.
|
|
13 109 |
▲back to top |
Hepetema 1. 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_109
NGA HUI A NGATIKAHUNGUNU.
E WHA nga hui nunui a Ngatikahungunu i tu katoa ki
Omahu i te 20 me te 21 o nga ra o Akuhata.
TE TAIAPA KOHATU. —No te 10 o nga haora i te ata o
te Wenerei ka whakatapua e te Pihopa o Waiapu te waara
kohatu o te urupa me te whare-karakia. Ko Hemi Huata, ko
P. Hakiwai, me Peneti nga hoa minita o te Pihopa. Te kau-
whau a te Pihopa: —"Ko te ingoa tawhito o te urupa ko 'Te
Eka a te Atua. ' Kei te haere mai te ra o te Aranga hei mohio-
tanga mo tatou ko ratou ma e takoto mai nei ka ora mai ano.
Ko enei keeti maitai me te waara kohatu, he tohu aroha mo
ratou, ara mo o koutou matua, Maori, pakeha. E mihi ana
ahau ki nga Maori na ratou nei i whakaara enei waara. I te
mea kua kitea to koutou mohio ki te hanga waara kohatu, ko
te tumanako, kia tu i a koutou he whare-karakia kohatu, na o
koutou ringaringa tonu i whakaara. E mihi ana hoki ahau ki
te pai o ta koutou tiaki i to koutou urupa. Waiho tenei hei
tauira ki etahi o nga pariha i roto i to tatou pihopatanga. "
Na Ta Timi Kara i whakapuare te keeti maitai.
RA WHANAU O TA TIMI KARA.
I te 11 o nga haora ka powhiritia a Ta Timi Kara ki te marae
o Kahukuranui. Ko te 67 tenei o nga tau o Timi. Ka tu mai
a Taranaki Te Ua, a Mohi Te Atahikoia, a Te Hapuku, a Hori
Tupaea me etahi atu. Ko te Pihopa raua ko Mr. McKay, mema
mo Haki Pei. i tu atu mo te taha ki nga pakeha, a na Takuta
Te Rangihiroa. M. D., D. S. O., i whakarapopoto nga mihi.
Na Peneti i panui nga waea, tata ki te 100 o nga wahi katoa
o te motu, he mihi ki a Timi.
Na te tamahine a Moori Perry i tapae te tokotoko aroha a
N'Kahungunu ki a Timi, a na Peneti i tuku atu te keke ra
whanau i tukuna mai ai e Moori i runga i te ingoa o Ngati-
kahungunu katoa hei aroha ki a Timi.
Ko nga kupu i runga i te Keke e penei ana: He tohu aroha
na Ngatikahungunu ki to ratou morehu rangatira ki a Ta Timi
Kara i te ekenga o ona tau ki te 67, Akuhata 20, 1924.
" Hearty congratulations to Sir James Carroll. "
I te 1 o nga haora ka takoto te hakari a Ngatikahungunu.
Kaore he kai i ngaro, kai pakeha, kai Maori, tae atu ki te hua-
hua ra no i runga i te tupu e hora ana.
TE KAWANA.
I te 2. 30 ka tae mai te Kawana ki te marae. Ka hutia te haki,
ka tu katoa ki runga ka waiata i te waiata mo te Kingi i te reo
Maori. Te mutunga iho ko nga powhiri rau rakau, ko nga
haka, me nga poi. Ka ru atu a Taranaki Te Ua ki te whaka-
puta i nga mihi mo te Kawana. Pai atu te takoto o ana
korero. Ko ia anake i tu ki te korero. Te mutunga iho, ka.
haere atu a Te Awhi hoa wahine o Taranaki, ki te tapae ki, te
Kawana, i te hoe whakairo, i hoea mai ai nga waka i te Moana-
|
|
14 110 |
▲back to top |
110\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hepetema 1. 1924.
nui-a-Kiwa. Ka tu atu a Maku Erihana ki te tuku aroha ki te
wahine a te Kawana ara i te Pora me te kete kiwi. Ka tu mai
te Kawana ka mihi ki nga iwi e manaaki nei i a ia.
WHAI KORERO A TE KAWANA:
" Kanui to maua mihi ko toku hoa wahine mo te nui o ta
koutou manaaki i a maua i tenei ra. He mea whakamiharo
hoki a koutou haka me nga poi. Tenei hoki maua te mihi nei
mo a koutou taonga i tapae mai nei ki a maua. Kaore rawa
maua e wareware ki a koutou ki te iwi Maori. Otira mehemea
ka tupono te wareware ka waiho ma ta koutou hoe whakairo e
whakatinana o koutou ahuatanga ki a maua i tera taha o te
ao. Nui atu taku koa mo tenei taonga, ara mo te hoe nei. he
heramana hoki ahau, he pera me o koutou tipuna i hoe mai
nei i nga moana o te ao. Ko o koutou tipuna te iwi mohio atu
o nga iwi katoa o te ao ki te haere moana, kei runga ke atu to
ratou kaha ki te haere moana i te kaha of Columbus, te tangata
nana i kite a Amerika.
Tenei hoki tetahi o ratou uri e whakanuia nei e koutou i
tenei ra. ara a "Timi, " te tangata kua noho mai i nga nohanga
honore tae noa atu ki te nohanga o te Pirimia o tenei To-
miniona.
Kia mau i a koutou te wairua kaha o koutou matua. Kanui
te pouri mo koutou ka mahue nei i a matou. Otira tena ano
tona wa e hoki mai ai matou ki a kite i a koutou. Ko to koutou
aroha, ko to koutou kaha, me to koutou toa e kore rawa e
warewaretia.
TE KAWANA.
KUA tata tenei ki te wa e mutu ai te whaimana o tona ka-
rangatanga Kawana mo enei moutere. A kei te poro-
poroaki haere hoki raua ko tona hoa wahine i roto i
enei ra, ki nga marae huhua o te pakeha o te Maori e karanga-
tia ai raua. Kanui te aroha me te tangi o te ngakau itemea
kua tata te wa e huri ai te aroaro ki te wa kainga me ta raua
whanau. I tangihia ai i arohatia ai e te iti e te rahi, he nui no
ana painga, i runga i ana mahi, i ana korero, tapiri ki te
ngkau humarie, whakaiti hoki, kaore ana whakahawea ki te
tangata, no reira e tika ana tenei korero, katahi ano te tino
Kawana pai.
No te 21 o Akuhata nei ka tae mai ki Kihipane ao ake i
tetahi rangi ko nga mihi a te pakeha, i te 12 o nga haora, ka
tae mai raua ko tona hoa wahine me nga hoa o te Kawana
ki te marae o Reeri Kara. He nui hoki te Maori i tae mai ki te
poroporoaki, i mahia hoki nga mahi ngahau a te Maori, me te
nui o te whakamihi o te Kawana ki nga whakanui me nga mihi.
mo raua ko tona hoa wahine..,
I tapae e Reeri Kara he taonga Maori ki te Kawana raua.
ko tona hoa wahine, ara, he kakahu, he whariki, he turupou
i te mutunga o nga whaikorero.
|
|
15 111 |
▲back to top |
Hepetema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 111
I runga i nga whaikorero a te Reeri, me Henare Ruru, me
Timoti Maitai, me Wi Korotau. I puta te tono a te Reeri
kia waiho iho a raua tamariki i te kura o konei, hei whaka-
hoki mai ano i a raua ki Niu Tireni nei. I tu mai hoki te
hoa wahine o te Kawana ka mea: "E pouri ana au e kore e
taea e au te tono a Reeri Kara kia waiho iho aku tamariki.
engari ka whakaae au kia hoki mai ano maua ko taku hoa
me a maua tamariki a ona wa kia kitekite ano ia koutou. " I tu
mai te Kawana a nui atu te pai o ana whaikorero, he whaka-
mihi ki nga manaaki, me nga poroporoaki. I mea ia: " Ee
tangi ana toku ngakau mo to maua wehenga i a koutou i Tenei
ra. E kore te iwi Maori e warewaretia me to koutou whenua
ataahua. I muri nei kia u. kia kotahi te whakaaro ki te
kingi, ki te Kara. Otira kua kitea nuitia, te u, me te kotahi o
tou whakaaro ki te hapai i te Emepaea, i awhina nuitia nei
e te iwi Maori, te karanga a te Emepaea i te pakanga nui.
whakaharahara o te ao, a he maha nei o u koutou tamariki i
tuku i a ratou mo te mate. "
—Tame Arapata.
HINOTA KI NEPIA.
Hei te Paraire te 12 o Hepetema ka tuwhera te Hinota o te
Pihopatanga o Waiapu ki Nepia.
NO NGA RA KA HURL
By R. T. K.
" And Laughter holding both his sides. "
—Milton.
" Ko Kata e pupuri ana i ona kaokao. "
—Miritene.
HE hiahia toku ki te ata tuhituhi i nga korero o te Iwi
Maori o nga ra ka huri, haunga nga korero o nga ti-
puna; nga whakapapa, nga karakia, nga waiata, nga
haka, nga mahi, nga tikanga, nga whakaaro, nga tumanako. He
ropu motuhake kei te whakawhaiti i enei mea katoa, engari i
nga korero whakangahau, whakakata. He tohu ano tenei no te
iwi pai te mohio ki nga kupu, ki nga whakaaro, puku-kata. E
puta ana he raruraru i te kore ngakau puku-kata o te tangata—
i riri ke ia, kahore i kata. Me i kata kua kore he raruraru. Ko
tetahi he tenei o te Tiamana kahore e mohio ki te kata; koia
nei i kore ai te Hainamana e pirangitia he kore e mohio ki te
kata. Ko etahi tangata nunui o te pakeha he tangata tohunga
ki nga korero whakakata pera me Mark Twain me etahi atu.
Ki etahi tangata heoi ano a ratou na korero whakakata ko nga
korero weriweri; ka kata ngehengehe noa atu te tangata i nga
korero pai.
Mo te Puru me kai i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE—1/9, 2/9 patara.
|
|
16 112 |
▲back to top |
112 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1. 1924.
He nui nga korero o toku takiwa e mohiotia ana e nga kau-
matua, he korero e tika ana kia tuhituhia, hei korero, hei kata,
ma nga whakatupuranga kei te heke iho: ki te kore e tuhituhia
ka ngaro mo ake tonu atu. Hei timatanga korero me tuhituhi
ko te: —
"PAKEHA! PAKEHA! PENA AI TE MAHI NA? "
I te huringa o te Maori ki te whakapono ka whakarerea nga
tikanga tawhito. Ko tetahi tikanga i whakarerea ko te moe
punarua ko te moe-puku. Na konei ka whakaritea kia ma-
renatia a Kapo-whetu raua ko tana wahine ahakoa kua koro-
heke rawa a Kapu-whetu, ko taua wahine kua ruruhi. I te
taenga ki te ra o te marena ka purupuru te koroheke ra i ona
kakahu papai mo te marena, ko tana ruruhi i ona hikurere.
Ko te minita he pakeha, he mihinare. Ka haere te karakia,
ka tae ki nga kupu e honoa ai, ka pupuri a Kapo-whetu, i te
ringa o taria wahine, ka ako mai te minita. " Ko au ko Kapo-
whetu ka tango i a koe. " Ka tatari te minita kia ako atu a
Kapo-whetu. Tatari noa kaore te koroua nei i korero.
Ka mea ano te minita, "Ko au ko Kapo-whetu. " Tu
tonu a Kapo-whetu. me te titiro tonu ki te minita. Hei
konei ka rere atu nga tamariki ki muri o te tuara kohimu-
himu atu ai kia ako i te minita. Ka timata ano te pakeha,
" Ko au ko Kapo-whetu. " Ka kata a Kapo-whetu, ka totoro
atu tona ringa-ringa. ka pakipaki i te mahunga o te minita, ka
ki, "Pakeha! Pakeha! Pena ai te mahi na? "
Mutu rawa tana pakipaki i te mahunga o te pakeha ka ki,
" A, koina, he hakuwai (hokioi) anake hoki te manu e whaka-
hua ana i tona ingoa. Ko au ko Kapo-whetu, ka tango nei
i a koe e Amiria hei wahine marena maku. "
MARAMATAKA.
HEPETEMA.
7—Ratapu 12 i muri i to te Tokotoru.
1: Kingi 22, 1 ki 41. 1. Kori 1-5: 35. G
2 Kingi 2, 1 ki 16. Maka 8: IO ki. 9, 2.
Ko nga ohaoha o tenei Ratapu mo nga
take o te Pihopatanga (General
Church Fund).
1 4—Ratapu 13 i muri i to te Tokotoru. G
2 Kingi 5. 2 Kori. 6 me 7: 1.
2 Kingi 6: 1 ki 24. Maka 12: 13 ki
35
2 I —Ra o Matiu Apotoro. R
Ratapu 14 i muri i to te Tokotoru.
1 Kingi 19: 15. 2 Kori, 12: 14 me
13.
1 Whakp. 29, 1-20. Maka 15, 42 me
!'&.
I te karakia Hapa me panui ko te
Iroi. Tuhituhi me te Rongopai mo
te ra o Matiu.
28—R*. 15 i muri i to te Tokotoru. G
2 Kingi 18. Karatia 6.
2. Kingi. 19. Ruka 4, 1-16,
29—Ra o Mikaera me nga Anahera katoa.
OKETOPA.
5—Ratapu 16 i Muri i to Te Tokotoru. G
2 Whp. 36. Epeha 2.
Neh. 1 ki 2, 9. Ruka 7, 24.
12—Ratapu 17 i Muri i to Te Tokotoru.
Herem. 5. Korohe 1, 21 ki 2, 8. G
Herem. 22. Ruka 10: 17.
|
|
17 s1 |
▲back to top |
|
|
18 s4 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1924.
25 Nga taonga o Wharawhara. ——Mo te toroa tenei whakatauki. Ko te
pare tera: ko te pohoi taringa no te huruhuru maheni o te
keke o te toroa.
26 Te Paekura. ——He tautau motoi tena. Ko te korero i haere tahi mai
te tautau nei ratau ko nga toki, ko Kaitangata, ko Waikanae.
27 Waikanae. ——He toki pounamu, ko te hoa o tera toki o Kaitangata,
i tukua mai e te Whakatohea ki a Tamahinengaro i te taha
o te wahine o Uhengaparaoa i te ngakinga mate mo Uekahika-
tea. Kei tena wahine te huarahi nui o Ngati-Porou tae atu ki
te Whanau-a-Apanui ki runga ki tera waka ki a Matatua. I
moe a Uhengaparaoa i nga tamariki tokorua a Tamahinengaro.
Ka puta ta tetahi ta Rakaipikirarunga he wahine ko Rutanga.
Ka puta ta tetahi ta Mokaiaporou he wahine ano, ko Rongo-
maitauarau. Tokorua i moe anake i Tumoanakotore, ka wha-
nau ta te tuakana ko Hinemahuru, ka puta ko te Whanau-a-
Apanui. Ka whanau ta te taina ko Ngatihau raua ko Iwirakau,
ka puta ko Ngati-Porou katoa.
He mea whakawhaiti na Apirana Ngata, ko nga kaitohutohu o nga
whakamarama ko Paratene Ngata raua ko Hone Ngatoto, tau 1923.
2. —HE TANGI, " TIPARE O NIU. "
NA HINEWAHIRANGI MO TE MATAURU.
Ko Te Wikiriwhi Matauru tetahi o nga upoko ariki o Ngati-
Porou. Ko te Matehenoa tetahi o ona ingoa. He maha nga
ara o te tangata a ko nga kawai rangatira nei i tino kaha rawa
nga pekapekanga. Kaati ko etahi wahi e whakaatu i konei, hei
whakamarama mo tenei waiata. Ko te nuinga atu kei nga
pukapuka whakapapa.
Tuwhakairiora
Tuterangiwhiu
Te Hukarere
Rerekohu
I
Te Uhunui o-te-rangi
I
Tatainga-o-te rangi—Hineawe
I——————————————,
Ngunguruterangi Kauke =: Te Whakatakahia
I I
Hinematioro Ngarangiteremauri = Tahawai
!
Ngarangikahiwa Hinewahirangi = Tikitikiorangi
Te Kaniatakirau Te Wikiriwhi Matauru
Ko Tahawai no Tokomaru he tamahine na Te Ruru. Ko
Ngarangiteremauri te tane tuatahi no muri ka moe i a Te
Apaapa, kei roto o Turanga nga uri. Ko Wikitoria Hineko
tetahi, nana a Marara te Kahukaone i moe nei i a Hirini te
Kani.
Ko te Titikiorangi tenei i te oriori a Hinekitawhiti. Ko
te wahine ko Hinewahirangi. nana nei te tangi nei, kua
marama no Tokomaru tetahi wahi ona, no Waiapu tetahi wahi.
No te wa i a Ngapuhi ka patua e ratau a Tikitikiorangi ki
|
|
19 s5 |
▲back to top |
Hepetema 1. 1924. TE TOA TAKITINI. 5
Waipapa, ki te one i Hautai, kei te taha tuaraki o Whanga-
okeno. Ka noho a Hinewahirangi me te tamaiti me Te
Matauru i Tuatini, i Tokomaru. Ka tikina atu nei i reira e Te
Whanau-a-Takimoana, e te Hapu o Tikitikiorangi, ka mauria
ki roto o Waiapu, a ki te Pakihi. Ko te take tera o te tangi a
Hinewahirangi.
1
Tera ia nga pikitanga Tipare o Niu, e:
Ko te ara tonu ia i whanatu ai koe ra.
Maku nei e riringi ki te wai roimata, na!
2
Te kotonga nei mana hau e whiu, e
Noho ana hoki au te motu o Kaiawa, 2 e
Te Kuri 3 a Tarawhata e kore nei e taea, na!
3
Te ata kitea atu e au te pae ki te whenua e
[ te wai o te kamo ka utuhia ki waho, e
I te kore rawa ra kihei rawa i whairo, e
Nga rakau o Te Hore 4 kia mowai ana, na!
HE WHAKAMARAMA.
Nga pikitangi Tipare o Niu. ——Kei te Kautuku tenei. Ka haere te
ara ma roto o Waioue, ka piki i te pikitanga, kei raro mai i
te hiwi nui o runga o te Kautuku, e ahu mai ra ma te Tokare.
He harakeke a Tipare o Niu.
2Te Motu o Kaiawa. —Ko Whangaokeno tenei, e kiia nei e te pakeha
ko East Cape Island. Ko Kaiawa he ingoa tipuna e korerotia
ana ki taua motu.
Kuri a Tarawhata. ——Ko Tarawhata he tangata haere, no nga iwi
tawhito o tenei wahi o te motu. Kei nga korero o te whaka-
wakanga o nga take o Whangaokeno nga korero mona me tana
kuri.
Hore ——He wahi kei te taha moana, kei te tuawhenua ake o
Whangaokeno——he toma tupapaku.
3. —HE TANGI MO TE HUHU.
Na Papahia.
KO Papahia he rangatira no Te Rarawa. Ko tona kainga
i Orongotea, Hokianga. No te wa ia i a Hongi Hika ma
ra. e haere tahi ana i roto i nga ope a Te Rarawa, a
Ngapuhi. I tutuki mai ia ki nga ra i muri iho i te Tiriti o
Waitangi, a i haina ia i taua Tiriti. He waiata tangi tenei
nana mo tona tuakana mo Te Huhu, i mate koeo ki te Wai-
mako. Ko nga kupu na Te Wiremu Rikihana, M. L. C. i korero
ki a Apirana Ngata a na tera i tuhituhi nga kupu, tae noa ki
nga whakamarama.
He uri a Te Rikihana no roto i te tatai o Papahia raua ko
Te Huhu, he uri na Tarutaru he rangatira toa no Te Rarawa i
nga ra onamata. He whanau nui tenei, kei reira hoki nga
rangatira maha o Te Rarawa e rangona nei nga ingoa. Tenei
te whakapapa hei whakamarama: —
|
|
20 s6 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI.
TARUTARU - Te Ruapouna
— Pakurakura (m)
Te Hauhau
Te Pukeroa
Aperahama te Pukeroa
—— Te Tungutu (m)
! Te Awa
Te Tahukai
Titore (ingoa)
— Ngamotu (f)
Poroa (m) Te Marino (f) Te Ruakuru
Rihi Te Morenga Puhipi
I I
Mitikakau Timoti Pu
I
Riapo Pu
— Kahi (m) Kaimanu
—— Manihi (m)
— Kahuwhakarewa (f)
—— Moria (f)
Kahi — Kaimanu
——Tiari (f)
Ngawaka
Anaru Ngawaka
——Te HUHU (m)
—PAPAHIA (m)
Wiremu Tana
Rev. Hone Papahia
——Miriama = Stevens
—Kahi (m)
——Ihapera
—Mere Paea
—Hone
—Te Ruki (he ingoa no Kawiti)
-Ngakahuwhero f
Te Tai
Re Te Tai
—Whakarongouru (m)
Rikihana
Wiremu Rikihana
—To Wairoro (f)
Winiata Tomairangi
Mata Pare
|
|
21 s7 |
▲back to top |
na 1. 1924. TE TOA TAKITINI.
Manihi
!—Te Huakioterangi — Te Ruakuru
! (Kei runga ra)
!—Te Ngawe
|—Te Karaparapa
Kahuwhakarewa
, —————————————!—————————————,
Te Koukou Pekepeke
TITORE Te Hakuene
I
Ihaka Te Tai
Tera te uira e hiko i te rangi.
E wahi rua ana ra runga o Tauwhare1
Kaore ia nei ko te tohu o te mate.
Unuhia noatia te ata o Wharo2
I haere wareware ko te hoa i ahau
Takiri whakarere te pua3 i to ringa
Rongo mai Haranui, 4 Uenuku-wareware5.
E ui ana koe kei hea te marama?
He Tangaroa-mua, 6 he paunga korekore. 7
Ka rumaki atu koe i runga o Raukawa. 8
Ka rere whakawahine9 te tonga o te ra.
E tangi haere ana nga tai o te uru, 10
Te papa o Whareana11 to ara haerenga:
Tahuhu12 kau ana nga puke i te tonga.
Ka hutia te tohunga ki runga ki a Rona, 13
Ka whakama nei e i!
2
Uakina ake ra te tatau o te rangi,
Kia piki atu koe i te rangi tuatahi,
I te rangi tuarua. E tae ki raro ra,
E uia mai koe, " Ko te aha tenei? "
Ko te pakipaki14 o te ao, ka maunu mai nei.
Ko te taroi15 o te riri e i!
3
Ko Te Tai, 16 ko Te Ata-o-te-rangi17 i mahue
Whakapiri ra ia te Whetu-i-te-tonga, 18
Atutahi19 ma Rehua e i!
4
Ehara e te hoa. he utanga kupu au
Na rau o iwi, na rau o tangata.
Ka ruihi21 nga iwi, ka ru te whenua:
Ka poua taua nga pou tu noa
1 roto o Waimako. 22 Ka tokia to kiri
E te tomairangi23 whenua i roto o Hokianga
Ka timu nga tai, ka mokaia24 hoki e i!
5
E titiro ana 'hau te puia25 tu noa
I runga i a Heke, 26 tineia kia mate.
Kia mate rawa hoki, kei tae hoki ake.
E mahara ana roto ki te kino ra ia.
Ka tuawehea nei e i!
|
|
22 s8 |
▲back to top |
8 TE TOA TAKITINI. Hepetema 1. 1924.
HE WHAKAMARAMA:
1Tauwhare. ——He puke kei Hokianga. Ko te wahi tena e haria mai
ai nga koiwi o tenei momo, ina hahua mai. Ko Raukawa te
ingoa o te wahi tapu.
2Wharo. ——He ingoa tenei no Te Huhu, i takea mai i te one i Ahipara,
ka takoto te tai, ka wharo ki tai, ka wharo ki uta. Ka mate
koeo a Poroa ki Ahipara. Hei tuakana tera ki a Papahia ma,
na Ngamotu hoki, tuahine o Kahi, ka mahia nga parapara.
Koia tera te take o Ahipara. No te matenga o Kahi ka huaina
nei ki tona tamaiti ki a Te Huhu te ingo o te one ko Wharo.
3Te pua. ——He patu, e epaina ana e te ringa.
4Haranui. ——He ingoa tangata, he tohunga.
5Uenuku-wareware. ——Kei te ngaro tenei.
6Tangaroa-mua. ——He ingoa no tetahi o nga po.
"Paunga korekore. ——Ko te whakaotinga o nga po korekore. No taua
wa i mate ai a Te Huhu.
8Raukawa. ——He puke kei Hokianga, kei runga tata ake o Orongotea, i
te kainga o Papahia.
9Whakawahine. ——Pera te rere a te wairua o Te Huhu, e topa ana.
10Te uru. —E toene ana hoki te ra i te taha ki te uru.
11Whareana. ——He ana kei runga mai o Whangape, e whitu macro te
tawhiti atu i te wahapu o Hokianga, he wahi okiokinga no nga
ope haere.
12Tahuhu. ——He rite ki te tahuhu whare te takoto o te kahiwi.
13Rona. ——Ko te tangata e kiia nei i hutia e te marama. Te tikanga
hoki i whakapaea he mea makutu a Te Huhu.
14Te pakipaki. ——He huihuinga tangata.
15Taroi. ——Ko te mea paihere.
16Te Tai, 17Te Ata-o-te-rangi. —He ingoa enei no Papahia. I huaina
te tamaiti a tona tuahine a Ngakahuwhero ko Te Tai.
18Te Whetu-i-te-tonga. ——Ko Moetara tenei. Ko Pakanae te turanga
ranga waewae o tena rangatira.
19Atutahi, 20Rehua. ——He whetu enei.
21Ruihi. ——He kupu pakeha tenei. Ko Papahia he paerata kaipuke i era
wa, a i mohio ki etahi kupu pakeha. I tae hoki ia ki Poiha-
kena.
22Waimako. ——Ko te wahi tera i mate ai a Te Huhu, kei roto tata atu
o Orongotea.
23Te Tomairangi. ——I tapaia tenei hei ingoa mo Winiata, tama a Te
Wairoro, tuahine o Papahia.
24Mokaia. ——Ko mokaia te whenua, te tangata, ka heke te tupu.
25Te puia tu noa. ——Mo te kino, i uru hoki a Heke ki nga mahi kino,
i pakanga ki te ture. Ki te kitea tera mea te puia i te rangi,
he tohu no te whawhai.
26Heke. ——Ko te Heke nui tenei.