|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 41. 01 December 1924 |
|
|
1 143 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 40. HASTINGS. Tihema I, 1924.
TE TOA TAKITINI
MARAMATAKA.
KUA oti te perehi inaianei o te Maramataka a te Hahi.
Notemea kaore he Maramataka e perehitia ana i te reo
Maori, ko tenei anake, he painga mo koutou te tango i
tenei Maramataka a te Hahi Maori. Ko nga mea e hiahia ana
ki tetahi Maramataka ma ratou, me tono atu i o ratou Minita.
me tuku mai ranei he ota ki Te Etita, Te Toa Takitini, Box
300. Hastings. Ko te utu e waru kapa (8d. ) me te 1d. mo te
poohi.
Kei tenei Maramataka nga ingoa o ia Ratapu, me nga upoko
mo nga karakia, tae noa ki a Tihema, 1925. Kei konei ano hoki
nga ra e rakau nui ai te marama (full moon) puta noa te tau.
Ko nga tohutohu mo nga karakia kanui te marama. Ko nga
whakamarama o te Maramataka tawhito mo nga kakano (kara)
kua uru ano ki tenei. Kua honoa mai hoki he whakaatu mo
nga ra nui o te tau 1926, me nga kakano e tika ana mo ia
ahuatanga karakia.
Notemea kua oti he maramataka wehe te perehi, kua kore he
take e perehitia ai te Maramataka ki Te Toa Takitini.
HE MIHI.
KANUI taku whakamihi ki ta tatou pepa. Kei te piki
haere tonu te pai, te marama, me te kaha. Kia ora
tonu te kai-whakahaere o te pepa. Kia nui hoki nga
manaakitanga mo enei painga mo te iwi Maori e whakahaeretia
mai nei e koe.
—John S. Laughton.
Maungapohatu,
Noema 17th, 1924.
|
|
2 144 |
▲back to top |
144 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924
Ko tona mauranga mai ki te kainga. Ka tangihia e nga hapu
nana tenei oha.
Tera ano etahi ngaromanga o tenei paua, na taua tu manu ra
i whakaatu: inahoki i roto tonu i enei tau tonu i a au nei, ka
pirangi a Kuhukuhu Erueti he mokopuna na Te Hakota ki te
hoko ngaro i taua paua mo tetahi puranga moni ki tetahi
pakeha pirihi Pikopo—kua rite ke a raua korero, kia hoki mai
taua pirihi i Te Kaha ka hoatu ai. heoi raweketia ana taua
paua e taua Maori, te rironga iaia o taua paua i te wahi i huna
ai e ona tipuna katahi ka makaia. porangi tonu atu: oma tonu
atu a Kuhukuhu ki Hauraki, ki Whanganui porangi haere ai:
heoi kaore tona hoa pakeha i whiwhi.
Na Kehea Ru i kite taua paua na taua manu ano i whakaatu
e takoto ana i ro para rakau i te wahi i makaia ai e taua heahea
te oha a ona tipuna. Tenei ano etahi tangata nunui o tatou i
mate, he mate ano te mate i mate ai, ka kiia na taua paua ra
i mate ai—heoi ano ko te korero kia korerotia.
No te tau 1891 ka mate a Hakota. tetahi tonu o nga rangatira
kaumatua o tenei paua—ko te minita i taua wa ko " Karaitiana
Ratapu " i to ratou hokinga mai i Whakaari i te nanao kuia, ka
haere nei ratou ko Te Whanau a te Ehutu ki te tangihanga.
Ko te whai o Karaitiana Ratapu kia kite i taua paua katahi
ano ia ka kite e iri ana i runga ake i te tupapaku: ka mutu te
tangi, me nga kupu manaaki a te tangata whenua me nga ope:
katahi ka tono taua minita kia romiromi ia kia kite taketake
ia ki taua paua.
Kaore i whakaaetia e te tangata whenua ehara ia i te uri
taketake o taua paua koi pa noa ki tona tinana no Ngati-porou
ke ia. Heoi hikaka tonu te ngakau o taua minita—kihai i
takitaro ka mate.
Tiate Wirihana o te Kooti Whenua Maori no Taranaki tenei
tangata, koia nei te uri taketake o te " Parera " e waiatatia nei
e nga iwi o reira; kei aia taua parera whakairo e pupuri ana,
kei tetahi o nga peeke i Poneke.
I tae rawa mai ia kia kite i te paua: i te mataku o te kai-tiaki,
na Tiate Wirihana tonu i wetewete nga takatakai: katahi ka
whakaahutia e ia taua paua i tona tenga atu ki Whakatane:
nate aitua noa ka kiia na te paua nei i patu: heoi ano ko nga
korero kia korerotia: tera atu ano pea etahi atu ohaoha a o
tatou tipua kaore i te mohiotia kaore i te panuitia.
AWHINA I A PIHOPA ATARIA.
HE kupu whakamahara tenei ki nga Atirikonatanga kia
whakaritea i roto i nga ra o Tihema nei te moni e
£33/6/8 ma ia Atirikonatanga, hei awhina i nga mahi
hora i te Rongopai i roto i te Pihopatanga o Ataria i Inia.
Tukuna mai a koutou awhina ki te tari o te Pihopatanga. Box
227. Napier.
|
|
3 145 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924 TE TOA TAKITINI. 145
TE ARAWA.
HE " moko-a " i te maara a Te Toa Takitini mo nga
korero nei.
Ko Maketu te pa.
Ko Ngatoro te tauranga o te waka.
Ko Kurei te tumu.
Ka kitea mai e nga tangata o runga i a Te Arawa waka he
whenua e kokiri ana ki waho i te moana: ka taumoutia e Ta-
rnatekapua penei: "Waiho ko te kureitanga o taku ihu. "
Ka uru a Te Arawa ki roto i te awa. ka tau. ka tapa te ingoa,
ko " Ngatoroirangi. " Ka rere nga tangata ki uta. ka noho ki
roto i te pa. ka tapu te ingoa ko " Maketu. " Ka tau te waka,
ka tukutukua nga punga, a " Toka-parore '" me " Tu-te-rangi-
haruru, " e tu mai nei ano. He wa ka toia ki uta, ka takoto. He
wa neamai hoki, ka marara haere nga tangata whaka-te-tua-
whenua. I muri mai ka tae mai he ope no runga i a Tainui,
ko Raumati te rangatira. Ka tahuna a Te Arawa ki te ahi.
Ka kitea atu te rangi e tuhi ana. Mohiotia tonutia ko Te
Arawa kua wera 5 te ahi. Ka whakakao a " Ngaoho " i a ia ko
te ingoa tuatahi tenei o Te Arawa iwi). Katahi ka haere ki
Maketu, ka patua taua iwi. mate katoa. Mate atu hoki a Rau-
mati te rangatira.
Ka mau a Maketu te whenua. Ko Te Arawa waka kai runga
tonu i nga kapua o te rangi e tau ana.
He maha nga whakatupuranga, ka tae mai he ope no runga
i a Mataatua, te rangatira ko te Rangihouhiri. Ka whakanoho
taua iwi ki Owhara. He wa ka kohurutia e ratau he wahine
no " Ngaoho, " ko Punohu te ingoa. Katahi, ka whawhaitia
taua iwi e Ngaoho ki tai. Ka mate taua iwi. Nga ingoa i
mate tuatahi i te po, ko Werapinaki. naana te kohuru. 1 te
atatu te mate ko Tutengaehe, tama a te Rangihouhiri. No kona
te kupu a te Rangihouhiri: " Haere koe i te tai-ata, ko ahau
mo te tai-awatea. " I te awatea ano ka mate a te Rangihouhiri.
Tohe tonu taua iwi ki te noho i nga takiwa o Maketu me te
whawhai tonu, hinga atu. hinga mai. A. no te whakatipu-
ranga i a Ariariterangi—i mate i a ratou—ka houhia te rongo
e te Roro-o-te-rangi. Ko te rironga mai tenei o te toki-pou-
namu nei o " Kai-tangata. " Katahi a te Rangihouhiri ka
haere, noho rawa atu i Tauranga.
Ka mau ano a Maketu ki a Ngaoho. I muri i tena ka tae mai
ano he iwi no te Tairawhiti, ko Ngati Whakahinga, ka noho i
Maketu, ka whawhaitia ano e Ngaoho. He maha nga whaka-
tupuranga e riri ana ki tenei iwi, katahi ka kore atu.
Ka taemai ano he iwi ke. engari kihai tenei iwi i kinongia.
I noho tahi ratou i roto i a Ngaoho. Heoi ano tona haranga
ki a au, ko tona takinga mai i a Ngapuhi ma nga huarahi i puta
ai ki nga roto, a ko Mokoia ka horo i te tau 1822.
|
|
4 146 |
▲back to top |
146 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924
I ena wa kei te whakaki mai ano nga uri o te Rangihouhiri
ki te takutai moana nei, mai i Tauranga ki Maketu. Ka kitea
e Ngaoho kua ki, kua otioti nga pa, kua nohoia nga wahi maha.
Katahi a Te Arawa ka whakakao i a ia. (Ko te timatanga mai
tenei o te ingoa " Te Arawa " mai i Maketu ki Tongariro. )
Ka hoki ano te mahara ki te whenua i taumoutia, i u mai ai
te waka i nohoia ai hoki e nga tangata o runga i a Te Arawa
waka. Ko te riri tenei ki te Tumu i te tau 1836, hinga ana
tetahi a. ko te mutunga ano i a Te Arawa. Inahoki, kai te
tau 1838. ka whakaekea ano a Maketu e te Arawa katoa, mai i
Maketu ki Tongariro. No te tau 1840 ka mau te rongo ki a
Ngaiterangi e tu mai nei ano te kohatu houhanga-a-rongo. Ko
te mutunga tena i noho pai ai.
Hai te tau 1880 ko te Kooti Whenua-Maori. Katahi tena
ka whakarato i nga waahi o Maketu ki a Te Arawa takitahi,
ka riro to tena, to tena.
Ko Te Arawa i tena wa kua totorau. Kei waho a Te Arawa
e piri ana. Ko roto he Rangihouhiri. he Ngati-Whakahinga,
he pakeha, he aha atu.
Ka tae mai tenei he " tipua. " Taana tao he moni. Ka pehea
te karo i tenei tao? Kai waho a Te Arawa e ha! ha! ana. Kai
roto nga toto huhua e oke ana. a ka mau te Maori ko te
moni ka mau te pakeha ko te whenua, tuturu atu.
Ko " Te Poari Tiaki o Te Arawa " tenei. He ingo iara ki
nga oha tupapaku, kai whakarerea, kai kaupapa tahuri. He
aroha ake ki te whenua i taumoutia, i u mai ai te waka, i nohoia
ai e nga tupuna. Na runga hoki i enei putake i takea ai te
riri, i heke ai nga toto o nga whakatupuranga kotahi-tekau-
ma-rima (15) iho i te weranga o te Arawa i te ahi, ki te riri i
Tumu. He "tao rakau" tera! Na te tao rakau ano i karo.
He " tao moni " tenei! Ma te tao moni ano e karo.
Kua hokona mai e te Poari a Maketu, i riro nei i te pakeha, a
kei te ingoa o " Te Poari Tiaki o Te Arawa " inaianei. Kai
te wawata ano kia taka katoa mai a Maketu ki te ingoa o te
Poari. Kia wawahia (tekihanatia), kia whakanohonohoia ki a
Te Arawa e tupu ake ana i runga ano i te ingoa o Te Poari
Tiaki o Te Arawa, kia tuturu ai mo ake tonu atu.
Heoi ake.
———Na " Te Poari Tiaki o Te Arawa"
HURINGA TAU.
HE whakamahara tenei ki nga Pariha o te Pihopatanga o
Waiapu, kia tukuna mai nga kaute e tika ana ki te Tari
o te Pihopatanga i roto i nga ra o tenei marama ara o
Tihema. Kei te 31 o Tihema ka kati nga pukapuka a te hekere-
tari o te Pihopatanga.
|
|
5 147 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924 TE TOA TAKITINI. 147
HE KORERO NO TUHOE.
TENA KOE te kai-panui i nga korero o te motu ka rongo
te iti te rahi.
Tenei hoki tetahi korero purakau hei panui atu ma-
hau, kia rongo etahi tu momo tangata.
No te wiki pakeha te 16th o nga ra o Noema, 1924, i te 3
karaka o te ahiahi. Ka haere etahi kotiro ki te mahi puha, hei
kai ma ratau ko o ratou matua. Ko nga ingoa o enei Kotiro
Ko Tehaurawhiti Hori Hohua. 12 nga tau, ko Miria W. Rangi,
10 nga tau. I to raua haerenga ka whai atu a Tuhourangi W.
Rangi, he tamaiti taane. Koana tau e tata ana ki te 8 ki te 9.
Ka tae ki te tapa o te puihi, ka haere atu te tahae nei ki te kai
tawhara. Ka ki atu nga mea wahine kia hoki ratau ki te
kainga. Ka ki atu te mea taane kia Tikina tona tawhara. Ka
haere te tahae nei. Ka roa ka karanga ano nga mea wahine
kua kore e karanga mai te tahae nei. Ka mataku nga tamariki
wahine nei, ka tangi, a ia raua e tangi ana ka tae atu a Tama-
hou Tamehana.
Ka korero mai era kua ngaro to raua hoa ka karanga hoki a
Tamahou Tamehana. a kaore i karanga mai. Ka hoki nga
tamariki nei ki te kainga ki te korero kinga tangata. Ka tae
ki te whare o Rotu Numia Kereru raua ko Te Wharetini Rangi.
Ka korero atu ki nga matua o nga tamariki nei ara kia Rotu
kia Te Wharetini.
Ka haere nga tangata e 6 ki te rapa haere i te tahae nei. I
te Mane te 17th e 28 nga tangata i haere ki te rapa me te
Pirihimana o Taneatua. I te Turei te 18th e 53 nga tangata i
haere, i te Wenerei te 19th o nga ra o Noema, ka haere ano e
93 nga tangata ki te rapa i te tamaiti nei. Ka tahi ano ka kitea.
E 3 nga po e 4 nga ra e ngaro ana. Te tahi marangai kino,
nui atu te ua te hau. He mea miharo tenei te korenga o tana
tamaiti i mate. I whakapaua te kaha o nga tangata ki te rapa
i tenei tamaiti o nga hapu o Ruatoki, taenoa ki nga Pakeha
rangatira o Opouriao o Taneatua, me te Pirihimana hoki. Ko
nga Kaumatua kei te whakapae na te turehu i kawhaki te
tahae nei. pera me ona koroua me ona kuia i nga ra onamata.
Na Te Turehu i kawhaki i nga ra o mua a no reira he nui te
mihi o nga Maori katoa o Ruatoki ki nga hoa rangatira Pakeha
mo to ratou kaha ki te awhina i nga Maori i kitea ai tenei ta-
maiti. No reira kia nui rawa te mihi. Ki te Matua ki te Tama,
mo te whakahokinga ora tanga mai o te tamaiti nei.
E kiana a Te Karaiti to tatou Ariki, nana i homai, naana i
tangoatu. Naana i whakamate, naana i whakaora. No reira.
Naana te tamaiti nei i whaka ngaro. Naana ano hoki i whaka
hoki mai. ki ona matua ki tona hapu me te iwi hoki. No reira
kia whakapaingia te ingoa o Ihowa irungarawa.
Amene.
—Na W. P. Hawiki.
Ruatoki. 25/11/24.
|
|
6 148 |
▲back to top |
148 TE TOA TAKITINI. Tihema 1. 1924
NGA KORERO A TE KAWANATANGA O TE
KUINI MO TE PITIHANA A TAWHlAO,
ME TE TIRITI O WAITANGI.
Na P. Ngata, I tuhi mai.
HE ' "»i••\_:; A: 1;: \_nu, hei tirohanga ma nga tangata whakaaro
nui me nga tangata. kua whiwhi ki nga Matauranga
nui, o te ao hou. o te ao marama ki nga mea katoa.
ahakoa, kua roa. ka wha tokau nga tau. Otira tena ano. ona
aronga, e mau tona ana. tona aroha, mo nga tau maha.
He mea tango mai. no roto i te Wikiri Nui. 25 14 85, etahi
o enei korero, ko etahi, no etahi atu pukapuka, i roto i te
Paremata o te 3rd Maehe. 1885. Ka pataia e to Koohi. a Te
Ahere, te tangata o raro iho i a Rore Tapere.
Ka mea. " Ehoa e Te Ahere kua utua mai ranei, e te Kawana-
tanga o Niu Tireni, te kupu o roto o te Pitihana, a etahi
Rangatira Maori, e ki ana. kua pakaru te Tiriti o Waitangi, i
te Kawanatanga o Niu Tireni.
A mehemea ranei, e mohio ana koe, he aha te take, i kore ai
e utua mai ta koutou pukapuka, ki te Kawanatanga o Niu
Tireni.
Waihoki, tenei ranei, te mau tonu nei. te mana o te Tiriti o
Waitangi ki runga ki te Kawanatanga o Ingarangi, a tenei ranei
tetahi tikanga nui. kua takoto, kia whakamanaia taua Tiriti. "
Ka Whaka-utua e Te Ahere. " Kaore ano i hoki mai he kupu.
ma te Kawanatanga o Niu Tireni otira kua tukua atu ano he
waea, kia ratou, he tono atu kia utua mai, kaore kau he take,
e mohio nei matau, ekore ai e utua mai e te Kawanatanga o
Niu Tireni, ta matou pukapuka o Akuhata kua taha nei.
Kua roa noa atu te mutunga o te mana whakahaere a te
Kawanatanga e Ingarangi, i nga ritenga mo nga iwi Maori o
Niu Tireni. Na reira kaore e ahei te pokanoa atu, ki te whaka-
haere i nga ritenga o te Koroni o Niu Tireni. Heoi ano. ma
tenei keehi hou anake, e whakaahua rereke nga ritenga o enei
e mohiotia nei i enei ra.
Ka whakahokia ano e Te Ahere. Mo tetahi o patai, mo te
Tiriti o Waitangi. He pono, kahore he awangawanga i te
mea kei te mana tonu taua Tiriti. Ahakoa ano, i runga i te
roa i te rereke ranei o nga ritenga, ekore e he nga ritenga o
taua Triti.
He korero ke tenei.
Taurengi Tiriti. Ranana, Hune 25th, 1885. Ehoa e te Ka-
wana kua tae mai ki au te pukapuka a o Minita o te Kawana-
tanga o Niu Tireni, mo te Pitihana, a nga Rangatira Maori.
i homai nei e ratou ki au, i te ra i korero ai ratou ki au, i konei,
i te 2nd o nga ra o Hune. 1884.
He mea atu tenei, kia ki atu koe kia Tawhiao ratou ko ona
hoa Rangatira, na ratou nei o ratou ingoa, i tuhi ki taua Piti-
hana.
|
|
7 149 |
▲back to top |
Tihema 1. 1924 TE TOA TAKITINI. 149
1 ki atu ano kia ratou, ka tae atu ano he whakaaturanga o nga
kupu a te Kawanatanga o Niu Tireni, me a te Kawanatanga o
te Kuini, me nga pukapuka hoki e tukua atu ana e tenei Ka-
wanatanga kia koe, me kape, ka tuku atu ai kia Tawhiao ma.
Kua tae mai nei au pukapuka, kua korerotia e te Kawana-
tanga o te Kuini, ka korerotia ano hoki nga take, o nga kupu
o taua Pitihana, i te Whare Paremata, o nga whenua o Inga-
rangi. Me nga kupu oha atu. a taua Runanga mo te iwi Maori.
a, kia tiakina paitia, nga pai me nga tikanga, mo te iwi Maori
e te Kawanatanga o Niu Tireni, a i mohiotia, ai i Whakaaetia ai
e tana Runanga, ahakoa kore he wahi, e pai i te Kawanatanga
o Ingarangi ki nga tikanga e mahia mo Niu Tireni.
Otira, ka puta ano he kupu, ma te Kawanatanga o Ingarangi,
kia whai whakaaro, te Kawanatanga o Niu Tireni, ki nga me. a e
puta ai te tika mete pai ki nga iwi Maori.
Na e mea ana ahau, nga pakeha katoa, me mahi i te pai,
kia tau ki te iwi Maori ko ratou, kia mahi pono ko nga tikanga
katoa, e whakahaerea ana. I tu ai he Kawanatanga mo Niu
Tireni, mo nga iwi katoa o te Kuini, e whakahaereatikatia
ana, e nga Minita o Te Kawanatanga ko te Paremata te mana
o te Kawanatanga.
Waihoki i nga tangata Maori etahi o nga tikanga o te Pare-
mata, o nga mema Paremata, na reira i kore ai te Kuini e tino
pa ki aua tikanga.
E whakapai ana ahau, ki te kupu e kiia mai nei. ka nukuhia
ake ano, he mema Maori, ki te Paremata hei hoa, mo nga Mema
o reira.
Ahakoa, e kore koe e taea, te ako atu, e te Kawanatanga o
te Kuini, ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Otiia, e mea
ana ano, te Kawanatanga o te Kuini, kia ki ia e koe, te Kawana-
tanga o Niu Tireni, kia akona, kia manaakitia e ratou, te iwi
Maori ki nga Ture, e whakahaeretikatia ana, me te ata whaka-
rongo atu, kia ratou kupu tika ki te Kawanatanga.
Tena ano pea. te mana, me te mohiotanga e kitea ai he
tikanga, e mahi ai te Maori i nga mahi Maori kia puta a e kore
ai e e raru nga tinkanga nunui a te iwi. e mahi nei i nga mahi,
mo nga Maori e puta ai ano hoki nga painga kia ratou o nga
mahi nui, e tau ana ki te katoa.
NAKU NA RORE TAPERE.
E ki ana a te Koohi. kia Rore Tapere ko to ratou tino hiahia,
kia taea he Kawanatanga mo nga Maori, i nga wahi tino Maori,
a tera he Ture, e kahu ana te Kuini, ki te whakarite i etahi
tikanga, kia whai mana ai nga Maori ki te whakarite i a ratou
mea, kia taea ai he Kawanatanga e rereke ana i to te Koroni.
Ka utua e Rore Tapere. Ka mea. e ki ana koe. tena he wahi
o te Ture, e taea ana te mahi, kia hoatu e te Kaunihera he
mana, kia whakaritea he wahi mo nga Maori, kia noho i runga
i o ratou mana anake, he mana whakaaro kore, ki nga Tumu-
aki o nga Koroni.
|
|
8 150 |
▲back to top |
150 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924
Te Koohi ae, ko tera te tikanga, o te tahi wahi o te Ture a
i te tau 1862, i whakaaro a Ta Hori Kerei, kia Panuitia he
takiwa Maori, a ki taku whakaaro, mehemea i puta taua Panui
kua kore he whahai.
RORE TAPERE, KA MEA.
Ko tenei Teepu-teihana, i au e titiro kau atu nei ki nga
tangata, me ta ratou Pitihana, he mea nui, whaimana hoki, a
nga Teepu-teihana kua takoto ki toku aroaro ki tenei Tari, i
mua atu i tenei.
E tino whakarongo ana ahau, e whakarongo koa ana, ki nga
kupu a nga Rangatira Maori, kua korero mai nei kia tatou.
Kia koutou kupu hoki, i haere mai nei hei tuara mo ratou.
E whakaae ana ahau, ki nga kupu a te tangata i Whaka-
marama mai ia ratou mahi.
I ki nei ia, ko te hiahia o te Kawanatanga o te Kuini, kia rite
te mahi o nga tikanga, kinga Maori, ki nga pakeha, a kia taea
e matou, kia kaua, e tukuna, kia takahia, te mana o nga Maori.
Kahore ahau, e whakaarokore, ki nga kupu, o te Tiriti o
Waitangi. E whakaae ana ahau, ki nga kupu a toku papa, i
mua atu o nga tau e whatekau. i ki ra ia. he mea whaikaha,
whaimana tuturu, nga Tiriti, ahakoa he Tiriti, ki nga Maori, ki
nga pakeha ranei.
Ehara i te mea e iti ana te mana, mehemea ka whakaritea ki
nga Maori.
No reira ko ta koutou e tono nei kia whakaritea nga mea o te
Tiriti, a kia hoatu te tika, ki nga Maori o Niu Tireni.
E whakapuaki ana koutou, i nga whakaaro, o te Kawana-
tanga o te Kuini, kaore pea koutou, e mea, me ata utu ahau, i
nga mea katoa o tenei Teepu-Teihana, he take nui, engari he
maro, he raru raru hoki enei mea.
No reira i hoatu e te Kuini, me te Kawanatanga, ki nga
tangata o Niu Tireni, te whahaere, te whakaritenga o a ratou
mea, he wahi iti i puritia, engari, ka ata tirohia, enei mea ka
whakaaro ki enei take me enei mate, a kia rongo ra ano ki te
utu a tera taha, ka tirohia e matou he tikanga tika a ka mahia
e matou, ki to matou kaha.
Ranana. Hune 4th. 1885.
Ka tukua e te Koohi te Pitihana a nga Rangatira Maori. Ki
te Paremata, mo nga mate o te iwi Maori, me te Tiriti hoki o
Waitangi.
Ka mea ia, ko te Oati tenei a te Kawanatanga o Ingarangi.
Kia mau tonu nga whenua o nga Maori kia ratou.
Muri tonu iho, e rua rau mano eka whenua o nga Maori, i
tangohia e te Kawanatanga o Niu Tireni, a hokoa atu ana, ki
ana pakeha, kaore he hokinga mai ki nga Maori.
Ko nga Maori no ratou aua whenua, e ki atu ana, waiha
ma matou ano, e whakahaere te toenga a matou whenua.
tangi ki nga Maori.
|
|
9 151 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924 TE TOA TAKITINI. 151
Ka mea ano a te Koohi, ki te Kawanatanga o Ingarangi, kia
tukua mai ano nga whakahaere o te wahi o te Tiriti o Wai-
Ka utua mai e Te Ahere, i mea ia. kaore i tika o nga raru-
raru o Niu Tireni o te tau 1865, i tu ai te Kawanatanga mo
Niu Tireni ma tera Kawanatanga e mahi he ritenga mo Niu
Tireni. Ekore e tika me rapu mai ki tenei Kawanatanga.
Ka whakahengia, e Rore Tiati Hira, he he rawa te kupu
a te Hekeretari, e tika ana ma te Kawanatanga o Ingarangi, e
tuku he awhina, mo nga Maori.
Ko tenei ko te Tiriti, i kiia e te Kuini, kua raruraru koia nei
te take i haere mai ai enei Rangatira ki te tono awhina mo
nga Maori.
Ko tenei ko te Tiriti, i kiia e te Kuini, kua raruraru koia
nei te take i haere mai ai enei Rangatira, ki te tono awhina
mo ratou e pai ana kia aroha te Runanga aroha ki te tuku atu,
i te tahi kaha mo te iwi Maori.
Ka utua e te Karatitana. e mahara ana ahau, ma te Koroni o
Niu Tireni e irotire te Pitihana, a nga Rangatira Maori.
Ka utua ano. e Rore Tiati Hira, e tango ana koe. i te whaka-
haere o nga Maori i te ringaringa o te Koroni o Niu Tireni. E
tika ana, ma te Kawanatanga o Ingarangi, e whakahaere nga
Tiriti kaore i tika te whakahaere.
Engari me awhina ano e te Kawanatanga o Ingarangi, nga
tikanga mo nga Maori.
Ko nga Rangatira Maori, i tae mai nei i tera tau, i tono
mai ratou ma ratou ano e whakahaere, o ratou whenua me o
ratou tikanga, i ia takiwa, i ia takiwa, ki ia iwi ki ia iwi.
Heoi ano.
Tirohia mai e nga tangata e matau ana, koia ranei i penei te
takoto o nga korero nei. kaore ranei, e pai ana, mau hoki e
tataku ka wha te kau nga tau o enei korero, e tika ana kia
ngahoro atu te nuinga. Kia he ranei.
Kia ora katoa.
—Na P. Ngata.
POARI WHAKAPAPA.
TENEI te reta a Mika Pewhairangi kua tae mai, he whaka-
tikatika nana i te Waiata No. 20 o te Tapiri. Kua tukuna
to reta ki te Poari.
Ko te reta a " Te Apitihana " i tukuna mai i Tuparoa kua
tukuna ano ki te Poari.
Ko te reta a E. K. Tuauki o Tokomaru i tuhi mai ai mo nga
whakapapa kua tukuna ki te Poari.
Ko te reta a Rangiteaorere Te Awekotuku kua tukuna ki te
Poari.
Kanui nga mihi kua tae mai mo nga mahi a te Poari Whaka-
papa, otira ko te mihi nui rawa ko te manaaki i a ratou whaka-
haere me a ratou tono.
|
|
10 152 |
▲back to top |
152 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924
TE WANANGA A NGAPUHI.
Kaikohe.
Noema 6th, 1924.
KI te Etita. E hoa tukuna atu enei korero ki roto i Te
Toa Takitini panuitia atu mo te wananga a Ngapuhi, e
rua nga wahanga ara nga wehenga. Ko tetahi wa-
hanga e kore e pai kia tukua kia perehitia ko tetahi wahanga
e tino pai ana. Engari tenei te mea kia whakaae rano te poari
perehi a te Kawanatanga kia rima tangata o Ngapuhi e haere
atu kite mau atu i te wananga a Ngapuhi kia perehitia i na oti
tana wananga kua whakaae te taha tuku. Me nga raruraru o
te toko rima, ma te poari katoa kua oti. Notemea e hiahia ana
matou kia kite ano matou i te perehitanga. Ki te kore e
whakaaetia tenei whakatakoto e te poari kua kore te wananga
a Ngapuhi e tukua kia perehitia, engari ka puritia ki roto ia
ratou ano.
Heoi ano.
—Na Erika Akuhata.
TIMATANGA MAI O TE WHAKAPONO KI A
TE ARAWA.
Na Akapita H. Pango.
WAHI III.
Me whakapapa ahau.
Hurungaterangi =- Whaingarangi
Huaorangi = Moeke
\_\_
Pareto = Te Tatu = Hineheahea
i '——————————'
Te Ririu --— Te Huatahi Te Ranginohomarie = Hineo
Parewahaika — Pango Pareto = Te Area Wharetutu = Te Akau
I-———1——————————— —————————I——I
Poniwahiao Pango Hamuera Pango Miriama Henare Karaka
, —————'————, ————————————,
Te Wheoro Kirikauri Akapita H. Pango Weronika
Keepa Ehau Himepiri Manaro
Ko to raua kawai tane tenei o roto mai ra no. Ka haere a
Wharetutu ki Ngapuhi, ka u ki Kororareka, ka karanga atu
ki te mihingare: " Na Pango ahau i unga mai ki te tiki mai i te
mihingare kia haere ki Rotorua ki a Te Arawa. " Te rongonga
o Te Wiremu i te take a Wharetutu, haere tonu mai a Te
Wiremu raua ko Te Hapimana me Wharetutu. Ka tae mai
ki Maketu. Ka haere atu a Pango i Ohinemutu nei kia tutaki ia
ki a Te Wiremu ma i Maketu. Ka hoki mai a Pango ki Ohine-
mutu nei tatari atu ai i te manuhiri tuarangi i te waewae tapu
ki Rotorua. Ka haereerea e te Wiremu ma nga kainga o te
taha moana. I muri ka tae mai a Te Wiremu raua ko Te
|
|
11 153 |
▲back to top |
Tihema1, 1924 TE TOA TAKITINI. 153
Hapimana me Wharetutu ki Ohinemutu nei. Ko tenei wa ko te
tau 1831, ko Noema te marama. Ka mihi a Pango ki a Te
Wiremu raua ko Te Hapimana me Wharetutu. Ko te wa tonu
tenei i tukua ai a Owhatiura, a Te Koutu e Pango ki a Te
Wiremu raua ko Te Hapimana a ko te wa ano hoki tenei i
huaina ai te ingoa o Te Wiremu ko " Te Wiremu Karuwha. "
Na Pango Ngawene i tapa taua ingoa. Ka tae mai hoki ki
tona marae ki te Papa-i-Ouru ko Pango anake i tu atu ki te
mihi. Ka tu mai a Te Wiremu ka whakaputa i tona pouri
ki a Pango, he mau no Pango ki nga mahi tohunga. Tera ano
tetahi mahi e mahia ana e Pango ma, he wahine herehere
e tukua ana, kia patua e te pouaru a tetahi o nga rangatira o
Te Arawa, i mate i tetahi pakanga i mua tata atu. Koia te
wahine herehere nei ka tukua kia patua e te pouaru, hai utu
mo tana taane. Ko te whakahe a Te Wiremu he tuku no
Pango i era tikanga kia mahia, a ko ia tonu hoki te kai-whaka-
haere i era tikanga.
E rua o raua ra i noho ai i Ohinemutu, ka hoki. Otira i te
tau 1835 i a Maehe 19 ka tae mai ano a Te Hapimana ki
Rotorua nei, ka whakanoho ki Te Koutu. I te tau 1836 i a
Akuhata 14 ko Mataipuku. Ka hinga i a Waikato i a Te Wa-
haroa ka tahuna te whare o Te Hapimana. Ka mutu te noho a
te Hapimana i Te Koutu. Otira i te tau 1839 ka hoki mai ano a
Te Hapimana, ka whakanoho ki Mokoia. Ko Hamuera Pango e
korero ana i Te Koutu Poraka i te tau 1886: —"I whakaturia
he whare mona (Te Hapimana) ki te Paia'iwiwhakaete. He
wahi tera no taku papa no Pango. " Ko Tamihana Korokai
e korero ana mo Te Koutu i taua tau ano 1886: —"I noho a
Te Hapimana ki Te Koutu i mua atu o Mataipuku, na Ngati-
Karenga na Ngati Te Ririu i whakanoho taua pakeha ki
reira.
(Taria te roanga. )
TE MARENA TUATAHI KI NIU TIRENI.
KO te marena tuatahi ki Niu Tireni ko te marena o Piripi
Tapihana (Philip Tapsell) ki Paihia i a Hune i te tau
1823. I marena tenei pakeha ki tetahi wahine Maori kua
uru mai ki te whakapono a kua oti hoki te iriiri.
No muri mai ka heke mai a Te Tapihana ki Maketu, a kei
te ora tonu ana mokopuna tuarua, tuatoru e noho mai nei ano i
Maketu. Ko te marena tuatahi o te iwi pakeha no Oketopa.
1831, ko nga pakeha tuatahi i marenatia ko William Puckey me
Matilda Davis. I roa ai to raua marena, na te kore " mowhiti "
(ring) i Niu Tireni. I whanga kia hoki mai ra no te kaipuke a
te Hahi i Poihakena ki te mau mai i te ringi marena. Ko
Henare Wiremu te minita nana i whakahaere te karakia ma-
rena. Ko te wahine marena he mea hiki haere i runga i te
tuuru. E 40 nga pakeha i taua marena.
(Ko te tamaiti a Kiri Tapihana kei te marenatia i tenei ma-
rama (Tihema) ki a Molly Riripotaka. )
|
|
12 154 |
▲back to top |
154 TE TOA TAKITINI. Tihema 1. 1924
TE UTU MO TA TATOU PEPA.
KUA maha enei tau e whakahaeretia ana Te Toa Takitini
i runga i te utu ngawari rawa, ara i te 6/6 mo te tau.
Kau kitea inaianei kaore e taea te perehi o te pepa penei
te rahi o ona wharangi, mo tera utu. Noreira he whakaatu tenei
ka hikitia te utu o ta tatou pepa ki te 10/- i te tau. Engari ko
te utu hou ka timata atu i a Hanuere. Ko nga tono mo te pepa
e tae mai ana i roto i nga ra o Tihema nei, ka noho tonu te utu
ki te 6/6 mo te tau 1925. Engari ko nga tono katoa e puta mai
ana i te 1 o Hanuere, 1925. ahu atu. ka noho te utu ki te
10/- i te tau. Ko te hiahia o te Etita he whakapiki haere i te
pai o te pepa, kia kaha ai te tiaho o tona maramatanga ki nga
huarahi katoa e tika ana hei hikoitanga mo te iwi Maori. No
reira ta tatou pepa ka waiho hei reo mo o tatou kaumatua,
mo nga tamariki marama o tena iwi, o tena marae puta noa a
Aotearoa me Te Waipounamu. Ko te pepa te kai-paihere i o
tatou hapu maha o te iwi Maori. No reira ka inoi atu te Etita ki
ona rangatira i tena wahi i tena wahi, kia manaakitia mai ta
tatou taonga.
PANUITANGA.
HE panui ara he Powhiri ki nga morehu o Aotea-roa me te
Waipounamu, kia huihui mai koutou, tatou ki konei
he Waiparapara, waahi o Tokomaru Pei, a te ra o to tatou
Ariki e kia nei he Kirihimete.
Me tu koutou ki toku aroaro i te 24 o nga ra o Tihema. Ka
taea e au tatou te atawhai tae noatu ki a koutou kararehe, ara
ki a koutou hoiho me a koutou kuri, haunga hoki ia to haere-
mai i runga i tou motu kaa.
E nga reo, e nga hapu, koianei taaku e tumanako nei i
roto i toku ngakau kia huihui mai tatou ki te kohi moni hei
whaka oti mo to tatou whare kei konei. Ahakoa no tatou
me ki no te Motu katoa, e tuwhera ana hoki ia mo nga Hahi
katoa no reira kaore aku tutua kaore hoki aku rangatira, ko
koe rawa e ngaro i taua ra. ko koe te tutua.
No reira haeremai ra e nga iwi. pehia au ki toku marae.
matou ko aku tamariki, mokopuna. Ki te taumaha hoki matou
i te mata o te tangata, ka-ora te ngakau, ka mohio hoki matou
tera ano hoki ka taumaha te tumanako i te moni.
Kaore e whakahengia ki te noho atu koe, ko to whakaaro e
tuku mai. Engari ka tae rawa ia matou kite reo pakeha, ara
i te kupu nei ("Thank you very much") haunga hoki te
whakatauaki a o koutou tipuna. ( Katere-rau-a. Katere Pipi-
whakao).
Haere a Uta, haere te Moana.
Haeremai ra e te tiaki a maku koe e whakaokioki ki te Peeke
o Niu Tireni.
|
|
13 155 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924 TE TOA TAKITINI. 155
Haeremai e te nooti kia kakapa koe ki toku aroaro ko koe
hoki taaku e tumanako atu nei.
Haeremai e te Hiriwa kia tatangi koe i roto i toku ringaringa,
e kino koe te tatangi anake atu ki te Hoteera, pohane mai hoki
to whero.
Haeremai e nga moni pakupaku iho i enei awhinatia mai
au. e kino hoki koe te karia noatia o kauae kite Pikitia i te
po, i te ao.
Kite kite hoki au ia koutou a taua ra taku mihi tenei kia
koutou. E tika hoki taku mokopuna kai Hongihongi. Haere-
mai ! Haeremai! Haeremai!
I te rua tekau ma ono (26) ka mahia nga mahi a Takataka
Huu-piata me te Rekereke-roroa, awhiawhi atu hoki nga Tai-
Putea, a Marere-a-tonga i nga ra o mua. I enei ra na te
tama i nga Tai-tamahine.
—Na te Komiti Marae me te Iwi.
TIHEE! MAURIORA!!
KI nga iwi. ki nga reo. ki nga hapu, ki nga huihuinga
tangata i raro i nga manaakitanga maha a to tatou kai-
hanga.
Ka ngaro te tangata ka paheke te whenua. Kua taromaroma
haere tenei nga kupu a o tatou tipuna. Kua tu pani te tangata.
Kei te kimi, kei te rapu tonu nga whakaaro mo era e haere
atu ra mo enei e haere ake nei.
Kei te ui nga mahara. A hea ano ra te wa e huihui ai e kite-
kite tahi ai tatou. Tenei ra te wa e tika ana.
Hei te 25 o nga ra o Tihema ka tu te Kirihimete ki Puke-
tawai nei i runga i o matou whakaaro nui kia whakahoutia
tenei o tatou whare karakia ara a Emanuera kei te noho pakaru
hoki tenei o tatou whare.
No reira. E kui ma. e koro ma. e hine ma. e Tama ma. He
Powhiri atu tenei na matou. 1 nga iwi, i nga hapu i nga inana
nunui o runga i o tatou waka ia Taakitimu ia Horouta. Haere
mai i runga i te whakaaro kotahi.
Utaina mai o tatou waka ki te hiriwa, ki te koura, ki tu rawa
ake ai koe i te marae o Hatearangi, Haha-uri! Haha-tea!
Heoi. Na o koutou whanaunga aroha.
TE WATARAWI RANGI.
ATAERA WURU.
MOANA TAUTAU.
RUTENE POROTITI.
MIKAERA PEWHAIRANGI.
PETI PAHEWA.
WI TE HAUWAHO.
Sec. —WI MANAWAI.
|
|
14 156 |
▲back to top |
156 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924
HE PANUI HUI,
KI I nga iwi ki nga hapu, ki nga mana: atu i Tiwhanui ki Te
Paritu:
TENA KOUTOU KATOA, nga morehu o tena marae,
o tena marae.
He whakaatu tenei ka tu te
HUI KIRIHIMETE
a te 25 o Tihema nei ki TE KIWI, wahi o Te Wairoa.
He inoi atu tenei kia kaua e karangatia he hui ke atu ma
tatou mo tenei ra. e. ngari me hui katoa mai tatou ki Te Kiwi
Kirihimete ai.
Ma te Atua tatou katoa e manaaki.
Heoi ano.
Na te Komiti. —
MATAMUA.
PARATENE RAKAIORA.
PATU TE RITO.
HUNE.
HUITAU TE HAU.
Hekeretari.
HE PORA KIEKIE MO TE TAMAITI.
£ s. d. Mrs. Henry Brown,
Subscriptions paid: —— 4 Ascot Avenue,
Waimarama Puhara Remuera, Auck-
Pakipaki..... 10 O land........ 1 O O
J. R. Paku, Wai- Ere Ruri, Ruatahu-
pukurau..... 6 6 na, via Rotorua. 1 O 0
Tamati Nikera, Pu- Hone Rameka, Wai-
ketapu....... 6 6 mate North.... 6 6
J. Hepiri. Okaihau, Murupaenga Rewiri,
Bay of Islands.. 1 O O Te Hapua..... 6 6-
Rev. J. G. Laugh- Paaka Turei, Native
ton. Maungapo- Land Court Of-
hatu P. O., via Ro- fice, Auckland. 100
torua........ 19 6 W. Rewharewha,
Per H. Pahewa: —— Torere, Opotiki 6 6
Rerepaipa Waiti- Te Pana Huirama,
ti, Raukokore.. 1 O O Mangonui.... 6 6
Ranapia Te Kete, Ihaka, Whaanga,
Cape Runaway. 100 Nuhaka...... 6 6
Waikura Tautuhio- Mita Te Rangitua-
rangi, Te Kaha. 100 kopa, Maketu.. 66
Kuaha Waititi, Cape Huhana Karipa,
Runaway...... Ahipara...... 6 6
Weeti Katae, Rau- Hekiera Tuturangi,
kokore........ Kennedy's Bay.. 1 O O
Tane Tukaki Te Mrs. J. Gillies, Wai-
Kaha........ marama...... 13 O
Otene Takoto, To- Ropitini Tio, Mo-
rere, Opotiki.. 66 haka 10
Wi Waikari, Box 19,
Herewini Te Maro,
ra A • 6 6 Kahukura, E. C. 10 0
Port Awanui.. 6 6
Ngio Tupe. To- hutu Station, Te
rere, Opotiki. 6 6 Araroa, E. C... 10 O
Wetini Taku, To- N Potts. Solicitor,
rere, Opotiki 6 6 Opotiki...... 6 6
Pahou Puru, To- K. Wairoa, Pora-
rere, Opotiki. 6 6 ngahau....... 1 10
W. Moana, Ruatoki Matiu Te Aranui,
North....... 10 O Pakotai P. O..
Mrs. Reihana Nga- Whangarei.... 6 6-
tote, Peria, Ma- D. Stirling, Rauko-
ngonui....... 6 6 kore......... 7 6
|
|
15 s37 |
▲back to top |
HE TAPIRI
KI " TE TOA TAKITINI. "
25. —HE TANGI KI TONA WHENUA.
Na Te Rauparaha (Ngati-Toa).
Ko tenei waiata kua taia ki "Nga Moteatea": kei reira e
kiia ana. " He tangi na nga tipuna o Te Wharepouri. " Ko Te
Wharepouri no Te Atiawa. Engari e ki ana a Tonga Awhikau
raua ko Nganeko. he kaumatua no Taranaki, kei te he tera
korero, engari na Te Rauparaha ke: he tangi nana ki Kawhia,
i te mahuetanga atu ai. heke mai nei ratou ko tona iwi ki
runga nei.
I taia ano te waiata nei i te tau 1856 e Shortland ki tana
pukapuka: "Traditions and Superstitions, " p. 183.
Kei te waiatatia tenei waiata e nga iwi katoa o te motu.
Tera ia te tai o Honipaka, 1 ka wehe koe i au. e
He whakamaunga atu naku i te ao2 ka takawe
Na runga mai o te motu,
E tu noa mai ra koe ki au, e i.
Naku ia na koe i waiho i taku whenua iti.
Te rokohanga te taranga3 i a taua.
Kia mihi mamao au ki te iwi ra ia:
E paria e te tai. pikitu, pikirere.
Piki takina mai ra te kawa4 i Muriwhenua.
Te kawa i Tutere. 5
Tena taku manu, he manu ka onga noa,
Runa ki te whare, te au o Matariki.
Ma Te Whareporutu6
Ma te rahi Atiawa, 7 e kautere mai ra;
Ka urupa taku aroha, na-i-a.
HE WHAKAMARAMA:
1Honipaka. —Ki roto ki " Nga Moteatea ko ' Ngamotu. E tika ana tera
mei tika hoki te ki, na nga tipuna o Te Wharepouri te waiata
nei. Ko tona hangaitanga ia ki Honipaka. Ko Honipaka he
toma kei Kawhia, kei te taha hauraro.
2Te ao ka takawe. ——No Te Rauparaha ka tae mai ki Moeatoa, he pae
maunga kei te taha tonga o Kawhia, ka titiro atu ki muri, e
pukohu ara mai te wa ki tona whenua tipu ka tangi atu nei.
3Te taranga. ——Te wehenga.
|
|
16 s38 |
▲back to top |
38 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924.
Me rauhi noa ki te wairua kau,
Te waka ra e i tataia mai;
Toroa i te wai, kia paia atu koe.
Haere ki raro ra. ki Hauraki ra ia,
Hei matakitaki ma te nui 'Ati-Maru, 5
Au ka pae noa ki Maukaha6 ra ia. i.
HE WHAKAMARAMA:
1Hanga. ——Ki ta McGregor, " wairua o te waka kawe i ahau. "
2Teretere. ——He tira haere, he ropu tangata e haere ana.
3Te Kou. ——Ki " Nga Moteatea " ko ' Te Kohu. ' Ko te ingoa tuturu ko
Te Kou-a-Rehua, he rangatira nui no Ngati-Pukenga, no Tau-
ranga.
4Maketu. ——Ko te wahi i u ai a Te Arawa.
5Ati-Maru. —Ko Ngati-Marutuahu o Hauraki.
6Maukaha. ——Ko te motu i Hauraki i paea ai te waka. Kei te moana
rawhiti nei ki te takiwa o Whangamata me Tairua.
28. —HE TANGI WHAIAIPO.
(Na wai ra?)
Ko te ahua i takea mai te waiata nei i te takiwa o Tauranga.
e whakahua nei ki ' Karewa ra, au rerenga hipi ki Poihakena. '
He ahakoa ra. ma te iwi nana te waiata e whakaatu mai.
Kaore tenei waiata i roto i " Nga Moteatea, " engari kei te
pukapuka a McGregor. " Maori Songs, " pp. 38, 43, 44, me p.
74 Supplement 3. Ko tetahi o enei na Te Peehi (Elsdon
Best) i tuhituhi, a ko te kaupapa tera ka taia nei ki konei. Ko
tetahi i kitea iho i roto i te pukapuka tuhituhi a Pihopa
Wiremu, engari he maha nga wahi taupatupatu o tera.
Ko te ahua o te waiata nei na te wahine Maori i moe i te
pakeha; no te hokinga o te tane ki tawahi, ka huaina atu te
waiata nei. Kei te motu katoa e waiatatia ana, he waiata nga-
wari, he reka hoki.
Moe hurihuri ai taku moe ki te whare;
Kei whea te tau i aropiri ra,
I nga rangi ra o te tuatahitanga?
Ka haramai tenei, ka tauwehe,
He hanga hua noa te roimata i aku kamo;
No te mea ia ra ka whamamao.
Horahia te titiro whakawaho
Ki Karewa1 ra, au rerenga hipi
Ki Poihakena, ka whakaaokapua
Te ripa tauarai ki Oropi, 3
Ki te makau ra, e moea iho,
E awhi reinga ana i raro ra.
Ka hewa au, e koro, 4 kai te ao, i.
|
|
17 s39 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_ 39
HE WHAKAMARAMA:
1Karewa. ——He motu kei waho o Tauranga.
2Poihakena. ——Ko Sydney, ara ko Port Jackson.
3Oropi. ——Ko Europe.
4E koro. ——Ki ta Te Peehi, " e Kane. "
29. —HE TANGI MO TE HAMAIWAHO.
Na Hinetawhirangi (Ngati-Porou).
I mate a Te Hamaiwaho i nga whawhai ki nga iwi o te taha
whakararo; e kiia ana ki Whakatane. Ka mate ka rohaina ki
runga i te huapapa, ka haehaetia i reira.
No te Kawakawa (Te Araroa ) tenei tipuna, a i waiatatia atu
te tangi nei i reira.
1.
E hika ma e. utaina mai ra. e,
Ki runga i te kanoi, kia tika ko te hono, e;
Ka haere ai ra i te tira1 o Karika. e.
I te mate i whanga, ka eke mai kai runga e.
Naku i moumou, na Pawa2 i whakaerere. e:
Koia Maroheia. 3 e awhi mai ra Ihutoto. 4 e.
2.
E hika ma e. kai rawa koutou i ahau. e.
Kia horo te tahuti nga tai ka taui, e.
I waho o te Ihiwa. 5 kei te whaonga o te maara6 na
Tangaroa
Kei nga ihu waka7 taurua, kei o tipuna.
Kia rere koe. e tama, tu ana i te haumanu e.
3.
Hei konei tonu au kairangi atu ai
Ki te ao e rere mai ra runga i Totara. 8 e:
Kai raro aku mea e aroha nei au. e.
I moea ki te po. he tamaiti wairua
E moe nei maua. e.
He pani au. e hika ma, kia kawea ki te wai ope ai. e;
He matihe ia nei, e hoki mai ki te ihu. e?
HE WHAKAMARAMA:
tira o Karika. ——Kei te ngaro tenei, engari kei te whakataukitia, a
he ingoa tipuna ki etahi iwi.
2Pawa. —Ki ta Ngati-Porou koiero ko te tangata tenei o runga i a
Horouta, nana i tapatapa haere etahi ingoa ki te takutai o te
tai rawhiti. Ina te korero a Mohi Ruatapu mo Maroheia:
" Rongo rawa ake a Pawa ka taea tona waka (i u ra hoki ki
Ohiwa, ki Tukarae-o-Kanawa). Ka hoki ia ki Ohiwa; tae rawa
atu, ka hori mai ia te waka i waho, Hoki tonu mai ia. Te
taenga mai ki Wharekahika, ka noho ia i kona, ka mahue
tamaiti a tera, a Maroheia, ki reira, noho tonu iho hai po-
hatu. "
|
|
18 s40 |
▲back to top |
40 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924.
3Maroheia. ——He kohatu kei Matakaoa, kei te matarae i waho o Whare-
kahika. Kei reira e awhi ana ki te toka, e kiia nei ko Ihutoto.
He whakaritenga na Hinetawhirangi ki a Te Hamaiwaho, i awhi
mate i te huapapa i Whakatane.
4Ihutoto. —Kua whakamaramatia i runga ake nei.
5Te Ihiwa. ——He toka kei waho o Whangaokeno.
6Maara na Tangaroa. —Ko te moana.
7Waka Taurua. —He waka hoehoe kaharoa ki te hi ika.
8Totara. —He pa kei runga ake o te Kawakawa (Te Araroa); ko tera
ano e whakahuatia ra i te tangi mo Te Whetukamokamo.
30. —HE ORIORI.
Na Nohomaiterangi (Ngati-Kahungunu).
He oriori, ahua tangi ano. na Nohomaiterangi mo ana tama-
riki mo Te Hauapu raua ko Pani-taongakore. I whanau ona
tamariki i roto i nga ra o nga riri awatea, o nga riri kaikino i
roto o Heretaunga, mai ano i a Te Whatuiapiti. Ka tangi a ia
ki te moumou o ona tamariki. Ko Te Whatuiapiti i pau te
nuinga o ona ra ki roto i nga riri awatea, kanohi ki te kanohi,
pakihiwi ki te pakihiwi, atu i Heretaunga ki Wairarapa, atu i
Heretaunga ki te Wairoa. He pai nga korero mona, kei roto i
nga waiata nunui o te takiwa o Ngati-Kahungunu.
WHAKAPAPA.
Kuramahinono f = Te Whatuiapiti = Te Aopatuwhare /
w. m.
Te Rangiwawahia
Hikawaha Nohomaiterangi = Te Whatumariari
————'—————i
Kiripunoa Te Hauapu Pani-taongakore
Tapuhara Te Rakautaha Tohuangaterangi
(Kei raro) | (Kei raro)
Te Hika
Wharetutu
Rangipuawhe
Ihaia Hutana
Tohuangaterangi = Tapuhara
I——; ——————————————'———————————————~i
Tukutahi Ngarangikapuaha
1 !
Tatari Pareihe Kaiate-kokopu
Te Hapuku Patukaikino
1 I
Karanema Te Nahu Hoera Pareihe
I
Arihi te Nahu Retia Pareihe
Hori Tupaea ma
|
|
19 s41 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 41
Tera atu te nuinga o nga uri.
Ko Wheao te pa kei runga ake o Te Hauke, e tu mai na ano
ona maioro; ko te wahi tera i orioritia ai te oriori nei.
E taina i whanake i te ata o pipiri, 1
Piki nau ake, e tama,
Ki tou tini i te rangi.
E puta ranei koe. e tama,
I te wa2 kaikino nei?
Taku tamaiti, hohoro te korikori; 3
Kia tae atu koe ki te wai ahupuke i o tipuna;
Kia wetea mai ko te topuni4 tauwhainga.
Hei kahu mohou ki te whakarewanga taua.
Ko te toroa5 uta naku i tautara
Ki te ake rautangi;
Ko te toroa6 tai naku i kapu mai
I te huka o te tai;
Whakangaro ana ki nga tai rutu i.
HE WHAKAMARAMA:
1Pipiri. ——He marama Maori te tahi o Pipiri, he hotoke. 1 whanau
ona tamariki i nga ia kopipiri, i te wehi o nga riri o roto
o Heretaunga. Kei tetahi oriori e ki ana: " Ka patu ki te ihu.
ka patu ki te ta, ka whakapaea ki uta ra. "
2Wa kaikino. —Mo te kaha o nga riri kaikino, ara kohuru.
3Te korikori. ——Kia hohoro te pakeke, te mau rakau.
4Topuni. —He kakahu whawhai no te rangatira, hei kopaki.
5Toroa uta. ——Hei ritenga mo te kura, i tangohia mai i te keke o te
kaka, i rakaia ki runga i te taiaha, ara i te maipi kura.
6Toroa tai. —Ko te huruhuru maeneene i nga keke o te toroa, hei
pohoi ki te taringa.
[Na Ihaia Hutana te oriori nei me ona whakamarama i tuhi mai.
Nana i tapiri mai enei kupu: ——
Ko te hua o te oriori nei. 1 ngaro te tangata o Heretaunga i te
wa i enei tangata mo Hinekiri-a-kaipaoe. Kei te kupu o te oriori
ra: " Nga wahine i riri ai nehera, i ngaro ai nga tangata ki te po, ko
te Raupare, ko Hinekirikiri-a-kaioaoe: ka kukume i te tangata ki te
po. "
Ko nga whakatauki mo tenei kaupapa moumou tangata: ——
" I te au o Mangawhero e kume nei, kume ake nei. " Ko Manga-
whero he awa kei Pakowhai, e puta ana ki Ngaruroro.
2" Ko te wahine riro ma tetahi, ko te umu tangata ma tetahi. "
3Na Hikawaha mo ona iramutu:
" Me pehea atu i nga tokorua a Nohomaiterangi, e noho mai
ra i te karaka i Okuta?
Kei raro iho i Wheao a Okuta. Mo te toa o nga tamariki
a Nohomaiterangi tenei whakatauki, he toa tuku iho i a Te
Whatuiapiti, tuku iho ki a Pareihe; tena kei nga whakamarama
o nga oriori, o nga kaioraora, o nga tangi mo Pareihe. ]
|
|
20 s42 |
▲back to top |
42 TE TOA TAKITINI. Tihema 1. 1924.
31. —HE TANGI
Na tetahi kuia o Tuhourangi (Arawa).
Ko tenei waiata me ona whakamarama na Raureti Mokonuia-
rangi i homai ki a Apirana Ngata. E kiia ana. na tetahi kuia
o Tuhourangi, he tangi mo nga rangatira maha o tera iwi i
mate i te horonga o Mokoia i a Ngapuhi. Ka pa atu etahi
kupu o tenei waiata ki te tangi mo te Kuruotemarama kua taia
ra ki te " Tapiri' o Oketopa, 1924.
E kiia ana hoki ko te take nui i haere mai ai te ope a Hongi
Hika, i whakaekea ai a Mokoia. he takitaki i te mate o Te
Pae-o-te-rangi me ona hoa o Ngapuhi, i patua e Tuhourangi ki
Motutawa. i Rotokakahi. e karangatia nei e te pakeha ko " the
Green Lake. " Ka tae taua ope ki Motutawa, ka tau ki te
whare, ka whakakaru a Mokonuiarangi ki tena rangatira, ki
tena rangatira o Tuhourangi kia patua; kaore i kaha. Katahi
ka whakakaru ki a Te Mutukuri; na tera i patu. Mo te aitua
o nga rangatira maha o Tuhourangi, e whakahuahuatia nei e te
waiata nei. te tikanga o tera kupu " I te whakatere kino o
Mokonuiarangi. "
Kaore te aroha ki toku kokara. 1 ki a Kohurepuku. 2
Motu rikiriki e roto i ahau.
Me aha atu hoki te hinganga kahurangi3
Kai o mokopuna;
I a Pehia, 4 i a Toheriri, 5 kai a Kehu. 6 a te hoa:
I a Te Kuru-o-te-marama, 7 e tu kau mai ra
Te tara ki Ruawahia. 8
Whakarerea iho a Te Kohika9 e Heretaunga10
1 te taumata i Moerangi11 ra.
I hikitia pea Taiawhio 12 e te whitiki?
Whitiki13 tonu atu a Te Rangitautini14
Me ana kahurangi,
I te whakatere15 kino o Mokonuiarangi.
Tera e titiro ka ngaro Rotorua i te kauri. 16
Wharewaia ra ki runga o Motutawa. 17
Ki a Tuhourangi, ki te iwi ra, e.
Na koutou ra, e pa ma. kai hoatu
Ki runga o Mokoia.
I aua kia tae ki ou awhero, 18
Ka tete mai o niho, i whakataua
Ki te kokota. 19 i.
HE WHAKAMARAMA:
1Kokara. ——He whaea. Kei to Ngati-Porou reo, he koka.
2Kohurepuku. ——He tipuna no Ani wahine a Rev. Waaka, o Tuhourangi.
3Kahurangi. ——He huihuinga rangatira.
4Pehia, 5Toheriri, 6Kehu. ——He rangatira no Ngati-te-Apiti, no Tuhou-
rangi, i mate ki Mokoia.
|
|
21 s43 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 43
7Te Kuruotemarama. ——Kua whakamaramatia ra i te tangi mona.
8Ruawahia. ——Ko te maunga kei Tarawera.
9Te Kohika. ——Ko tetahi o nga tino rangatira o Tuhourangi: ——
Te Kohika
Rangimawhiti
Komene
Te Waaka
Rev. Waaka
10Heretaunga. ——He rangatira no Tuhourangi. I haere ratau ko Pehia
ma ki Mokoia, ka mahue iho a Te Kohika.
11Moerangi. ——He hiwi kei te taha tonga o te huarahi atu i Rotorua ki
te Wairoa, Tarawera, e tipuria mai na e nga rakau whakato
a te Kawanatanga.
12Taiawhio. ——No Tuhourangi ano, i mate ki Mokoia.
15Whitiki. ——Ara i te ope taua i haere ki Mokoia.
14Te Rangitautini. ——He rangatira ano no Tuhourangi, i mate ki Mo-
koia.
15Whakatere kino. ——Kua whakamaramatia i runga ake ra.
16Kauri. ——Mo Nga-Puhi, mo ona waka. E ki ana a Te Rikihana ko
nga waka taua o Nga-Puhi o muri nei he kauri.
17Motutawa. ——He motu kei Rotokakahi. Ki tetahi kaupapa e penei
ana: " Whakarewaia ra ki runga o Rotorua. "
18Awhero. ——Ki runga ki ona whakaaro i hua ai.
19Kokota. ——Ka mate i a Nga-Puhi, ka kainga, ka mahue nga koiwi i
kona haupu ai, pera i te kokota, i te pipi, i te aha.
32. —HE TANGI MO PAHOE.
Na Hone Rongomaitu (Ngati-Porou).
Ko taua Hone Rongomaitu ano tenei i era waiata ra. Ko
tenei tangi mo Pahoe taina o Te Arakirangi, na Tanehuruao,
he rangatira no Te Whanau-a-Hinetapora. I waiatatia mai i
Orangitauira, kei roto o Tapuaeroa. o tetahi o nga wehe o
Waiapu. I riro mai a Pahoe i te waipuke i Tapuaeroa. ka paea
ki te ngutuawa o Waiapu.
Ina tona korero mo te tangata paea ki te ngutuawa o Waiapu.
Ka u te mea makere atu ki reira, ka kainga e Taho he tipuna
no Ngatipuai, e noho ana i te taha tonga o te ngutuawa. Mo
kona te kupu, " Ko te para i a Taho kaore e hoki ki te huki-
nga. "
He maramara te waiata nei. na Hone Ngatoto i korero mai.
Tera atu pea tona roanga kei nga mea e mohio ana.
Kei whea koe. e hika, ka ngaro nei i te ahiahi?
Tena ka riro i runga i te pokai kawariki. 1
Te ai he mahara ka noho mai i uta:
Ka tikina, e. takahia te au o te wai.
Ka pa kai raro, kai te pohatu;
Romia e te ia. ka puta kai te ngutuawa.
|
|
22 s44 |
▲back to top |
44 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924.
Whakaputa rawa ake nei Marumarupo, 2
E takoto ana, me he kumukumu
Te tahutitanga i roto e te taita,
Ko he anuhe3 tawatawa.
Ka tere te koheri, ka tere ra te kahawai.
Potaea ra ki te kupenga na Titiwha, 4
Ka u kai tohou one, kai Whekenui, 5 e.
Kaore ra ia te para i a Taho, 6
E hoki ki te hukinga.
HE WHAKAMARAMA:
1Kawariki. ——He otaota e tipu ana i nga tahataha wai, repo.
2Marumarupo. ——He tipuna, nana te tinana o Pahoe i kite i roto i te
pokiki, i te tawhaowhao.
3Anuhe tawatawa. ——Ki etahi iwi he awheto te anuhe. Ko te tawa-
tawa he ika, ko te kiri ano he mea whakairoiro pango na. Ko-
te tikanga mo nga papa o Pahoe, na Whatuma i ta ki te moko.
4Titiwha. ——He tipuna no Waiapu.
5Whekenui. ——Kei te ngutuawa o Waiapu.
6Taho. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
33. —HE TANGI MO TANEUARANGI.
Na Hone Rongomaitu (Ngati-Porou).
Ko te Hone Rongomaitu ano tenei, nana te waiata tangi ma
Te Whetukamokamo. kua taia nei kei te " Tapiri" o Noema,.
1924. He tangi tenei nana ki tona tamaiti ki a Taneuarangi, i
hinga ki Tapuaeroa. kei uta o Waiapu. Ko te Auahi te ingoa
O te wahi i patua ai te Whanau-a-Hinetapora, he mea patu ko-
huru na Ngati-Ira.
Taneuarangi = Pahi
Te Watene Taputerangi = Mere Whakaoi
O
No Mere Whakaoi ka pouaru ka moea e Karauria Kauri.
Ko te kaupapa o te waiata nei i roto i te pukapuka a Mita
Renata. Pihopa o Waiapu i mua ake ra; he mea kape mai na
Apirana Ngata. Ko etahi o nga whakamarama na Hone Nga-
toto.
Te rongo o te pu
Kei a Nga-Puhi
Kei a Kiharoa. 1 e.
Tuki ana i te whenua;
Au ana ki te rangi.
|
|
23 s45 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI.
Te puke2 o Te Karaka, 3
O Te Wharekaponga. 4 e,
Hei kawe i a koe,
Kia kite i te paura.
I te waipaata ra,
E whakakoroa nei e te tini.
Hei aha, e, te nui Maori nei?
Ngaro noa te puhipuhi.
Tahuna iho ki te ahi.
Ka whanatu, ka haere
Hei karoro tipi one.
Hei tawhaowhao paenga tai:
Pae noa5 ki te ngutuawa, e.
Te Kura6 a Mahina,
Kei Ratanui7 e:
Koia te tau tini.
Te tau paki o Kupe, 8
He kiri aute.
He kiri paraikete, 9
Kei a Te Roroku10 ma.
Tirohia iho,
E te iwi tupuhi nei.
Ki te to o te tangata,
E takoto ake ana.
Ko te kiri rauwhero.
Mauria atu ra
Ki roto o Mata-koutu. 11 e:
Whakatirohia iho ra
Ki Maia-a-te-ahu. 12
Kia noho koutou
I runga o te makatea. 13 e.
I te tautenga14 o te kaharoa, 1
Kaore i wharawhara ki a tata
He mate16 kuware noa
Te makau a te hoa;
He uri mate kuware
No te whakaware nui a Whei
I te Ra-kungia. 18
Te Moana-waipu; 19
I te mate kai kino
I te Ra-torua. 20
I whakaputua
Ki te aroaro o Whiwhinga21
Ka ea te mate
O tahau tamaiti.
Ko tahau pararaha22
Ko takinga-o-Rehua, 23
|
|
24 s46 |
▲back to top |
46 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924.
Ko te ipu tena,
I kohua24 ai a Parua. 25
Kia kai mai Pahura26
I a korua, e,
Mo Kuhukuhu. 27
Mo Kahuroa, 28
Te whakamaranga29 i te Pourewa. 30
I whakawarea, i tawhaitia
Te Wairongo:
I tawaitia iho ]
Kia Wharekawakawa. 31 e.
HE WHAKAMARAMA:
Kaore i tuhia e Pihopa Wiremu te ingoa o te tangata, nana nga
kupu o te waiata nei i tohutohu ki a ia. Tera pea na Eruera Kawhia,
na Mohi Turei ranei.
2Kiharoa. ——Ko Kiharoa, he rangatira, he toa no Ngati-Raukawa, no te
wa i a Hongi Hika, i a Te Rauparaha.
2Puke. ——He kaipuke.
3Te Karaka. —He pakeha no mua; tera ano kei tetahi waiata, e penei
ana:
" Tenei au ka tatari
Te kune o Te Karaka.
Hei pere ki tawhiti
Te ripa ki Paihia. "
4Te Wharekaponga. ——Kei te ngaro tenei.
5Pae noa. ——Ki tetahi kaupapa, " Rauwiri rawa. "
6Te Kura a Mahina. —No te unga mai o Te Arawa i Hawaiki ka tae
ki Ratanui, kei te takiwa o Tikirau, ka kitea atu te puawai O
te rata i uta, ka makaia nga kura ki te moana; nga kura nei
ko Tuhaepo, ko Tuhaeao. Ka pahemo te waka, ka kitea e
Mahina i muri. Koia te whakatauki mo te mea kite: " He
kua pae na Mahina kaore e hoki atu to taonga ki a koe. "——J. P. S.
vi., 222.
7Ratanui. —Kei te takiwa o Tikirau, Whangaparaoa.
8Kupe. ——Ko te tipuna e korerotia nei, nana i kite enei motu.
9Paraikete. —He kupu pakeha, " blanket. "
10Te Roroku ma. ——Kei te ngaro tenei.
11Mata-koutu. ——He taanga umu kei Mangaheia, kei roto o Uawa.
12Maia-a-te-ahu. ——Kei roto o Uawa, kei te huarahi atu i Mangaheia ki
Waimata, i mate ai Te Aitanga-a-Hauiti i a Ngati-Porou.
13Makatea. —He ingoa kainga ranei? He kupu ranei, mo te tuiri mo
te awangawanga. E ki ana a Hone Ngatoto, mo te taonga,
mo te kainga.
14Tautenga. —Ka u mai nga ika ki uta, ka inohi, ka tuaki i nga puku,
ka ina, ka tao; ka penatia hoki te tangata hinga i te parekura.
He tautenga tena.
15Kaharoa. —He kupenga.
|
|
25 s47 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 47
16Mate kuware. ——He mate kohuru hoki te mate o Taneuarangi ma.
17Whena. ——Ki ta etahi ko Wheta, mo Tawheta. He korero nui tenei
no tawahi mai. Ka patua ra e Uenuku tana wahine a Taka-
rite, he puremu te take, ka pouri te tungaane a Tawheta. No
te taenga atu o nga tamariki a Uenuku ki te kainga o Wheta,
ka patua, ko Rongouaroa te morehu. Kei muri ka haere mai a
Wheta me tona iwi ki te kainga o Uenuku, he whakaware i a
Uenuku; na Rongouaroa ka mohiotia taua whakaware.
18Te Ra-kungia, 19Te Moana-waipu. ——Ko nga parekura enei o Wheta
ratau ko tona iwi i te ngakinga mate a Uenuku mo te kohuru-
tanga i ona tamariki.
20Te Ra-torua. ——Ko te matenga o nga tamariki a Uenuku i te kohuru a
Wheta. Kei nga kupu o tera waiata: ——
" Engari ra ia ki te Ra-torua, ko tona morehu;
Ka peke mai Rongouaroa ki te purupuru o te waka.
Ka paea ki uta. "
21Whiwhinga. ——He wahine rangatira no nga uri a Hauiti.
22Tahau pararaha. ——Ki ta Hone Ngatoto i penei, " tahau pararaha " he
taha nui te tuwhera. Ko ta Pihopa Wiremu " o Tawhai-
parara. "
23Takinga-o-Rehua. —He ipu, ara he taha nui, e mohiotia ana e nga
iwi o Turanga, o te Wairoa.
24Kohua. ——Ki ta Pihopa Wiremu, " kuhua. " Ko ta Hone tenei i tuhia
nei. E kiia ana hoki i kohua te upoko o Parua ki roto i taua
taha.
25Parua. ——Ko te Parua nui tenei, na Hinekura raua ko Rakaihakeke.
26Pahura. ——He rangatira no te Aitanga-a-Hauiti.
27Kuhukuhu. He rangatira ano no te Aitanga-a-Hauiti. I mate ki te
Pourewa.
28Kahuroa. ——He ingoa tenei mo Te Rongotumamao, papa o Te Kani-
a-Takirau.
29Whakamaranga. ——I haoa hoki te pa i te Pourewa e Ngati-Porou, koia
te whakamaranga.
30Te Pourewa. —Kei waho o Uawa; he parekura i mate ai te Aitanga-a-
Hauiti i a Ngati-Porou. No te horonga ka hoea a Hinematioro
me te mokopuna me Te Hemanawa i runga waka, ka tahuri;
ko te kuia ra i ngaro atu. Ko Te Hemanawa i paea ki uta, ka
makaia ki runga ki te whata-aruhe. Ka rere nga rangatira,
a Kiwara ma ki te arai, kei taona. Ka ki atu te ope: "E he!
kitea he para kitenga naku ki tahuna! " Kaore i taona, he
wehi i a Kiwara.
31Wharekawakawa. ——Kei te ngaro tenei. Ki ta Pihopa Wiremu, " Kia
ware Raukawa e. "
34. —HE WAIATA MO KIORE.
Na Rangianewanewa ( Ngati-Tuwharetoa).
E ki ana a Te Taite Te Tomo, ko tenei waiata he tangi na
Rangianewanewa mo tona papa mo Kiore, i mate i a Te Ure-
wera i te parekura i Orona. Katahi ka taona ki te pungapunga,
kaore i maoa. He parekura nui tera no Ngati-Tuwharetoa i a
Tuhoe. Kua tawhio te motu i tenei waiata; e tangihia ana i
nga matenga tupapaku; he waiata pai hoki ki nga reo toko-
maha.
|
|
26 s48 |
▲back to top |
48 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1924.
Tera1 te kotuhi auahi ana
Ia i te ripa o Tautari2 i raro;
Kei hoki te pohe3 ki taku matua,
Naku koe i whakahuka4
I te koraki huinga mahi5 o aku hoa.
Haramai e te tuhi. 6
Koheri rawa koe i ahau,
E te manawa i raro;
Tenei ka irirangi kei runga ia.
Kihei i tau iho.
Kia tamirotia. kia pine mai.
E kaka tonu ana:
E ai te ao rewa. i.
2.
Hoki atu. e Rehu, " nga uru rakau.
Ki Tuaro8 ra, kei tata mai koe;
Mauwehi rawa i taku tinana. 9
He hira toku mate
I te parekura i Orona10 ra.
Kei hea he haerenga?
He wairua po kia tangi au.
Te tu tahi atu
Te rarua haere, i.
HE WHAKAMARAMA:
Kua taia ano te waiata nei ki " Nga Moteatea " 2, p. 82, engari he
maha nga wahi e ahua tahapa na i reira.
1Tera te kotuhi. ——Ki te kaupapa i " Nga Moteatea " e penei ana " Ra te
auahi, kokiri ana ia i te pae. "
2Tautari. ——Ko Maungatautari i Waikato ra.
3Pohe. ——Ki etahi " koha. "
4Whakahuka. —Ki etahi " whakaupa. "
5Huinga mahi. ——Ki etahi " huinga mai. "
6Te tuhi. ——Ki te whakaaro a etahi he ingoa tangata. Ki te whaka-
marama a Te Taite he kupu, he pawera, he tuiri.
7Rehu. ——Ko Tukorehu. Koia ano tera e whakahuatia ra i te patere
a Hineiturama: ——
"Moe atu ana aku kanohi ki a Tukorehu
Ki te hunga nana i takitaki taku mate, ka ea. "
8Tuaro. ——He whakapotonga mo Tuaropaki, he pa kei Taupo, a he
kainga.
9Taku tinana. ——Ki " Nga Moteatea " e penei ana " taku moenga. "
10Orona. ——Ko te parekura o Ngati-Tuwharetoa i a Tuhoe.
|
|
27 s49 |
▲back to top |
Tihema 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_49
35. —HE WAIATA.
Na Matahira (Ngati-Porou).
Ko Te Kotiri no Te Aitanga-a-mate, no Te Whanau-a-Rakai-
roa, no nga momo rangatira. Ka moe i a Matahira, ko te wa-
hine matua tera, no Ngai-Taharora, no Te Whanau-a-Rakairoa
ano. Na raua a Peta Waititi. Ko Whioroa te wahine punarua.
Na. mo te moe punarua te take o te waiata nei.
Ko nga kupu na Te Hati Pakaroa, na Heni Turei i tohutohu;
ko te rangi i waiatatia e Te Hati ki roto ki te mihini hopu ko-
rero, kei te " Dominion Museum " i Poneke e takoto ana. Ko
etahi o nga whakamarama na Tuta Ngarimu; no te momo hoki
i a ia a Te Kotiri.
E roto i ahau e whanawhana noa ra;
Te mokai puku nana rawa i tekateka,
Roha noa i te hiwi ki Wharewera1 ra ia.
He haonga na roto ki tona tane ra ia;
i He mea te ngakau ka puia me he ao.
Ka maanu i ahau he rimu kai te awa.
* He atua te tane whakaako i te itinga,
He turaki he wawae i a maua nei
He pito kaingakau naku ki a koe.
Kei te rurenga mai ko ia tonu tena.
Katahi nei te hore o te hanga punarua;
Ko ana tanguru mai ki tona takotoranga,
Ko te whiti, ko te wara ka tae mai ki ahau,
Auaka, e Mare, 2 e kohuraia mai.
Nau te waka nei he whakahau ki te awa.
Ka hiko taku manako ki te hori ki waho ra.
Kia whakatomokia te hanga kikino nei.
Ko au ka uhupoho ki oku moenga.
E kimia mai nei e te tane atua
Ngaruru ana ra te taringa whakarongo, e!
HE WHAKAMARAMA:
1Wharewera. ——He wahi kei roto o Akuaku. Ki ta etahi whakamarama
he tupuke kei raro iho i Puakoti, i Whareponga.
2Mare. ——E ki ana a Tuta Ngarimu he ingoa iti tenei no Te Kotiri.
He whakapapa tenei no Matahira.
Rauhuia Tukutahi
Mokikau Tutapahuka
I
Hinekau
Matahira = Te Kotiri
Peta Waititi