|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 42. 01 January 1925 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
Registered at the G P. O. as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
KIRIHIMETE, 1924, me
HANUERE 1, 1925. NAMA 42.
|
|
2 157 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
157 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
HE INOI MO TE KIRIHIMETE.
ETE ARIKI e Ihu Karaiti, i whanau mai nei koe i whaka-
tangatatia, i tenei wa mo matou, he whaki atu tenei na
matou i o matou hara i hara ai matou ki a koe, Atua o
te Atua, Maramatanga o te Maramatanga, tino Atua o te tina
Atua, i heke iho nei i te rangi ki te whakaora i a matou i nga
tangata. —
E te Ariki e Ihu, i whakaiti rawa nei koe i a koe i tenei
wa tohungia matou, kia rite ai matou ki a koe te tapu, te
noho tika, me te aroha.
E te Ariki e Ihu, i whanau mai koe ki te ao kia riro mai ai i a
matou i te hunga ngoikore te oranga tonutanga, meinga matou
kia whiwhi ki tetahi wahi o tou atuatanga.
E te Ariki e Ihu, i whanau mai nei koe i tenei wa he ko-
hungahunga, manakitia, arohatia mai hoki e koe, a matou
tamariki, a matou kohungahunga.
Tiakina o ratou hikoinga i a ratou e haere nei i runga i nga
huarahi taratara o te ao. Tiakina ratou i roto i nga mate
katoa. Arahina ratou kia tino matou ai ratou ki a koe.
E te Ariki e Ihu, manaakitia o matou whanaunga i tena
wahi i tena wahi. Whakakotahitia o matou whakaaro i runga
i te aroha o tetahi ki tetahi, i runga i te whakapono me te
wehi ki te Atua, kia uru tahi atu ai matou ki tou rangatira-
tanga i te rangi.
E te Ariki e Ihu, ko koe nei te taro o te orangatonutanga i
heke iho nei i te rangi kia ora ai te ao katoa, meinga kia tika
ta matou kai i ou kikokiko, kia tika ta matou inu i ou toto,
kia whiwhi ai matou ki te ora tonu, kia whakaarahia ai matou
a te ra whakamutunga; e ora mai na koe me te matua, me te
Wairua Tapu, kotahi ano Atua a ake, ake, Amine.
"KIA WHAI KORORIA TE ATUA I RUNGA
RAWA, KIA MAU TE RONGO KI RUNGA KI TE
WHENUA, ME TE WHAKAARO PAI KI NGA
TANGATA. "
" ARERUIA, ARERUIA, ARERUIA. "
|
|
3 158 |
▲back to top |
Hanuere ], 1925. TE TOA TAKITINI. 158
TE MATAU-A-MAUI.
TERA koutou e rapu e ui ui " He aha rawa i perehitia mai
ai tenei ahua e Te Toa Takitini? " Te whakamarama
mo tenei patai koia tenei: —E kiia ana e te korero pura-
kau ko te kauae o tona tupuna o Murirangawhenua te matau i
hiia ake ai e Maui tona ika e takoto nei ara a Aotearoa. Te
ahua o te ika nei i rite ki te whai, kei Wairarapa ki Porirua
ki Muaupoko. kei Taranaki ki Hikurangi ko nga paihau kei
Karamaina ko te waero, kei Ngati Whatua heke atu ki te hiku,
kei Taupo ko te pukonohi, kei Heretaunga nei ko Te Matau-
a-Maui, ara te kaha o tona matau ki te pupuri i tenei whai.
taniwha tonu atu tona atua. I nga ra o mua whakamau tonu
mai ai te ngakau o te hunga i roto i nga whare wananga i roto
o Nukutaurua ki nga unga-a-waka i Te Matau-a-Maui mo te
haere tata atu ki tera whare wananga i Mungawharau ara ki
Rangitauira, te nohoanga o Taewa tera tohunga nui o nga ra
ka hori ki muri.
No nga ra ia Kapene Kuki (Captain Cook) ka ki ia "Ka
whakapiri haere tona kaipuke ki roto o Te Mahia ka tere mai
nga waka, ka ahua rereke te titiro atu ki taua iwi, ka rere
mai ia ki tetahi wahi kei waho ake o Petane, katahi ka rere
mai ki te whakaruru i te tupuhi, hau tonga. Ko tenei wahi ko
Te Matau-a-Maui e ki ana nga kaumatua, ko te kokoru ko
Waipaua, kei reira ano. I haere atu nga waka ki taua kaipuke.
Te hokinga mai ka mauria mai tetahi tamaiti he Tahiti hei mo-
kai, hei aha ranei. I te mea ka maanu mai nga waka ka kitea
mai te tamaiti nei, ka rangona atu te reo, ano he reo Maori.
ekaranga ana mai " Maai maai mate koe! Maai maai mate
koe! " Otira i te mea kaore e mohiotia atu te tikanga o te
korero ka hoe tonu te iwi nei. Na te mea ano ka puhaina mai
te auahi, ka puare te waka, hinga rawa he tangata. Ka whaka-
titahatia atu te waka, ka puhaina mai ano te auahi ka hinga
ano he tangata, katahi ano ka mohio te iwi nei he mate, ka ta-
huri hoki te waka, ka kau atu te tamaiti nei ki te kaipuke. Ka
hoki nga waka ki uta. Ka kitea i roto i nga mapi a Kapene
Kuki te ingoa o tenei wahi ko Kidnappers. Ka takoto enei
ingoa e rua, Te Matau-a-Maui hei pou whakamaharatanga mo te
ao tawhito, ko Cape Kidnappers hei whakamarama mo te ao
hou. Te whakamaori o tera kupu " Kidnappers " he whanako
tangata.
He haka tawhito e horahia ana ki nga marae i nga ra e toitu
ana te mana, penei tetahi pito: —
Ka whiua te matau ki te wai,
Mau ake tona ika ko Aotearoa.
Hutia ka eke kei runga, etc., etc.
Na runga i te whakapono nui o taua ki te kaha o te mana
o Maui-Tikitiki-a-Taranga ka tapaina tenei hei whakamahara
ki tana matau.
|
|
4 159 |
▲back to top |
Hanuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 159
Otira i te taenga mai o te pakeha ka tapaina ko Kidnappers,
hei tohu i te kawhakitanga i te tamaiti Tahiti nei. ka tika ai
tetahi pito o te haka ra: —
Whakaeteete ana mai Te Ingarihi
Ka pau ko te whenua
Riro! riro rawa!
I Ka pau ko te whenua
Riro! riro rawa!
Ahaha! Etc.. etc..
Hei whakawairakau ake i ta taua korero, ina tetahi korero:
—I mua rawa ake nei i te mea ka whakahemo haere nga ra o
te tau tawhito, ona pai. ona kino, k apaarea ake era ahuatanga
hei kapehu tohutohu mo nga ra me nga mahi kei mua ka tutaki
te tamaiti nei i tona tupuna, ka pa atu te reo " E Rota a Merry
Christmas and a Happy New Year! "' " Ka maunu mai te
potae o te hakoro ra, ka karanga atu e moko! Teemi lu! "' Na
kei te mau tenei korero i roto o Heretaunga, ona kakara ki
te peratia. Otira ki te karia ki wahike, he poro haunga he
weriweri noaiho. Pera me te whakaritenga i Te Matau-a-Maui
ki te Kauae o tona Tupuna o Murirangawhenua, he tohu tena
no te hohonutanga me te tapu o nga whakaaro mo Aotearoa e
takoto mai nei i a nehera tae mi ki tenei ra. Nga nupepa i
whakahaeretia i roto o Heretaunga nei Te Waka Maori, mo Taki-
timu he waka tapu, he tono ki te iwi kia tapaetia mai nga
korero o nga tupuna kia takoto paipera ai. Ko Te Wananga he
tono i nga matauranga e kopipi ana kia tomo ki nga Whare
Wananga o te wa i puta ai tana matihe " Tihee mauri ora! ki
te whaiao ki te ao marama, i titia ai Te Huia Tangata Kotahi
ki te rau huia ki te piki toroa, he whakaaro kia kotahi te motu,
he maunga-a-rongo he toroa whakapai tangata.
E ki ana te whakamutunga o ta taua haka: —
A muri ake nei ko te hoari! Te!
E hoa ko nga ra enei o Te Ao Karaitiana e noho ana i runga
i te tumanako. Tena taua tahi ka whakaheke i a taua tuma-
nako. E! he hanga ngawari koia, kia whakapau taua i nga ra
e hia? I nga tau e hia? He aha kia uia te tumanako a Te
Karaitiana? E ki ana Te Kaumatua ra ki ona mokopuna. " E
ta ma homai nga rakau na? " (Ka homai. ) " Titiro mai! " Ka
mau te kaumatua nei i te rakau kotahi ka whakiia, ka whati.
Ka karanga atu. " Kaua hei penei engari me penei! " Ka hui-
huitia nga rakau te taea te whawhati. Huihui koutou ka tu!
Wehewehe koutou ka hinga. Ehoa ehara taku toa i toa
takitaki, he Toa Takitini taku toa. Nau ko te rakau naku ko
te rakau ka hinga te hoariri. Nau ko te rourou naku ko te
rourou ka ora te manuhiri.
Ina Te Matau-a-Maui mo roto i enei nga ra, Te Kaue-runga o
Muri-ranga-whenua hei maarau. ara hei taringa, hei reo mo
nga tikanga kei roto i nga kopua hohonu, i nga kopua ka-napa-
|
|
5 160 |
▲back to top |
160\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
napa, e rongo ai, e kite ai hoki te iti te rahi, te iwi nui tonu,
ko to mokai e maioha atu nei, " E te iwi manaakitia mai ahau—
Te Toa Takitini"
Ehoa: " Meri Kirihimete, Hapi Nu Ia tu u oro! '"
Mau pea tenei—Teemi Iu!
WHAKAMAHARA MO NGA HOIA O
WHANGANUI.
KUA whakaarahia he tohu whakamahara mo nga hoia
Maori o Whanganui i mate atu i te pakanga nui o te ao.
Kei te haere te Minita mo te taha Maori ki te whaka-
puare i taua kohatu. Ko nga ingoa enei o nga tamariki o
Whanganui i mate atu ki te marae o te pakanga: —
Ira Hoani Mete Kingi. Henare Mete Kingi, Rangihiwinui
Hiroti, Aohau Kumeroa, Matene Duff, Horomona Kanapu,
Herewini Wakarua. Tea Aperahama, Taurua Pehimana, Tame
Potonga. Ngore Mangoroa. Wiremu Rangitauira, Te Turi
Hoani. Waikohari Tamarapa.
Kei tetahi taha o te kohatu ko enei korero: —
1914 1918
Ko tenei Tohu
he mea whakaara na nga Iwi Maori o Whanganui, hei whaka-
maharatanga mo te Pakanga Nui, i tuatahi ai te whakawhiti ki
era whenua o tetehi Ropu Hoia Maori motuhake, ki te wha-
whai. I nga parekura o Karipori, o Wiwi, me Paretiamu, i
aranga ia ratou te ingoa o te Iwi Maori. I nga tini parepare
o te riri, i whawhai tahi ratou i te taha o nga hoia o Ingarangi
me nga Koroni mo te Atua, te Kingi, me te Emepaea. Kei te
moe tahi o ratou tupapaku me nga tupapaku o nga Iwi i wha-
kakotahi, a, he rite te tukunga i o ratou tinana ki te mate kia
mau ai te Pono, te Rangimarie me te Aroha ki te Ao katoa.
HE TAMAITI PAI KI TE WAIATA.
TENEI kei te mihi Te Toa Takitini ki te tamahine a te
Ruihi (T. W. Lewis, roia o Hehitingi), mo tona kaha ki
te rapu haere i nga matauranga mo te mahi waiata. Kei
te whakaarohia he tikanga e tae ai ki nga kura mo tera mahi
i Ingarangi. Kei te whakatu po waiata te tamaiti nei mana i
Hehitingi a te 12 o nga ra o Hanuere. Ko nga moni e puta ana
hei awhina i tana haere ki Ingarangi.
He tangata a te Ruihi e tino mohiotia paita ana e nga Maori.
Ko te hoa wahine o Ruihi he wahin i tino kaha ki te awhina.
ki te whakahaere tikanga hei painga mo nga hoia e haere atu
ana, e hoki mai ana i nga wa o te pakanga. E tika ana kia
awhina tatou i te tamaiti nei, me te mihi hoki ki tona whaka-
aro pakari ki te kimi huarahi mona e tae ai ki Ingarangi ra no.
Tera ranei e penei te kaha mehemea he tamaiti Maori?
Kaore pea.
Awhinatia ra ta tatou tamaiti hei ingoa mo tatou mehemea
ka puta i ana mahi.
|
|
6 161 |
▲back to top |
Hanuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_ 161
KO PARATENE NGATA KUA MOE I TE
MOENGAROA.
HE nui te pouri me te tangi iho ki tenei rongo ohorere mo
tenei o nga morehu Kaumatua o Te Motu kua moe i te
moenga roa, ara mo Paratene Ngata. No te ata o Te Mane
nei 15 o nga ra i hemo atu ai ki Waiomatatini wahi o Waiapu.
Kanui te roa o tona ahua matemate. Otira ahakoa te penei,
kaha tonu ia ki te tuku korero mai ki Te Toa Takitini nei. Ka
mene ra nga kaumatua ki te po. Tu takitahi ana nga morehu.
He hanga aroha. Koia tenei tetahi o nga kaumatua torutoru i
kaha ki te whakato i te matauranga pakeha ki roto i nga rohe
katoa o te motu. No tona tamarikitanga mai ano ka timata
ia ki te rapu i nga tikanga pakeha ara i nga whakahaere kai-
puke, mahi toa, mahi hotera, mahi pereki, me nga mahi ahu-
whenua, me nga mahi kooti whenua Maori, e tu ana ia koia
tonu tetahi o nga tino tangata matau. Koia hoki tetahi o nga
tino kai-hapai i nga tikanga i whakatuputupuria ai Te Kotahi-
tanga o Te Iwi Maori i raro i Te Tiriti o Waitangi i nga tau o
1890 ki te tau 1900. I whai hoki ia kia uru ki te paremata o
te Koroni i nga ra i a Wi Pere te mema, i runga i tana whaka-
aro kia whakapaua te kaha ki te Ahu-whenua me te kimi i te
matauranga o te pakeha. E kiia ana hoki i roto i aua ra he
kino te matauranga pakeha. Ko tana kupu nui i roto i nga
hui, ma te tae o te tirotiro i nga pukapuka pakeha me te
korero i nga matauranga pakeha e taea ai hoki te hoatu nga
mea hei rongoa i aua wahi e kitea ana te he. I te ra ka ata
kitea te kaha o te taha kaumatua ki te pupuri ki te kaiponu
i nga turanga paremata ka whakaae ia ki te tono a te hunga
tai-tamariki kia whakawatea mai ratou i roto i nga turanga
mema, engari kia uru atu ko te hunga tai-tamariki matau ki
roto i te paremata. Koia tenei ko te ra i hurihia ake ai
nga Kaumatua ki muri ka uru ko A. T. Ngata hei mangai ki
te paremata mo Te Tairawhiti, mai i taua ra tae mai ki te ra
ka he. noho tonu mai ia i taua turanga whakahauhau ai te
hunga tai-tamariki kia kaha ki te rapu i te matauranga, me te
kaha hoki o tana tohutohu i te iwi kia manaakitia kia tauto-
kona Te Toa Takitini hei kanohi hei ringaringa hei wae wae
mo te iwi kia kite ai kia whawha ai ki nga tikanga me nga mahi
e puta mai ai he oranga ki te tangata kotahi ki te tangata hui-
hui, ki te iwi nui tonu, kia noho hoki te pepa nei hei whaka-
tupato i te iwi kia kaua hei whawha atu ki nga mea e pa ai he
mate kia ratou. E koro hoatu ki te tini ki te mano. Waiho
ake kia takia nga ra i " mehuatia " mai ki enei o koutou. Mei
tata mai koe, kei runga i to atamira he maringitanga mo nga
roimata. Otira ko tenei " Maioha " noatu ana i te utu o te wa
kainga. E koro, i nga wa e toitu ana te mana tangata. " Nau
te rakau naku te rakau ka whati te hoariri. Nau te rourou naku
te rourou ka ora te manuhiri! "' I te ra ka hinga mai koe,
haururu ana ngarue ana te motu. E aku Toa Takitini, e aku
|
|
7 162 |
▲back to top |
162\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
mana whakahirahira, kowai au ka hua, kowai au ka tohu ana
ano hei whakatutuki i au kupu whakahauhau kia manaakitia
kia tautokona to taonga, iriiritia rawatia e koe Te Toa Taki-
tini o nga hapu o te motu ka haere koe. Mahue kino iho au.
Koia ra te tangi nui kia koe e koro, "Haere! Haere.
Haerera! '
HE TANGI KIA KOUTOU E AKU MATUA.
A koutou korero hoki ra
I nui o rangi ra
He mea kua mahue.
Ka kai-a-riki-riki,
Ka ngaro hoki ra e,
Nga waha-a-ki,
Nga hau-tu o te waka,
I hoe ai te moana,
Hei whakangungu atu ra e
Mo nga tai kino,
Mo nga tai marangai
Ka puta ki waho ra e!
Taua mai ra tatau e,
Ki tau nei kia Marewa
I maunu atu ai ra e
Te Ika nei tona ru-a!
—Na to Tamaiti " Te Toa Takitini. "
WHARE KARAKIA WHAKAIRO O NGATI
POROU.
KEI te whakapaua nga kaha o Ngati Porou ki te whakaoti
pai i to ratou Whare-karakia kia ahei ai te whakapuare
e te Pihopa i roto i nga ra o Maehe.
I tu he ra hokohoko (Bazaar) ma ratou i enei ra tata ka
huri ake nei, hei mahi moni mo te ratou whare. Huihui katoa
nga moni i puta e Ł560. Kua hanga noaiho kia Ngati Porou te
kimi moni. He mahi takaro noaiho na ratou i te ra kotahi ka
taka noa mai tenei Ł560. Kei whea ra te hapu Maori hei rite!
Kia ora ra te Wiwi o Nati tae noa ki o koutou matua. He mihi
ki a koutou i tuhia iho ai enei kupu e Te Toa Takitini.
HEI MANAAKI I TE PEPA.
HE mihi tenei ki te Poari Tiaki o Te Arawa mo ta ratou
awhina mai i Te Toa Takitini. Tenei kua tae mai ta
ratou hereni tekau-ma-rua-pauna tekau hereni hei wha-
karite mo te wharangi kotahi o te pepa o ia marama e riro nei
i a ratou korero. Mehemea e penei ana te whakaaro nui me
te manaaki i te pepa o etahi o tatou hapu, kua puta pai ta
|
|
8 163 |
▲back to top |
Hanuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 163
tatou pepa kua kore he awangawanga mo nga raruraru o te
perehitanga.
Kia ora nga mema o te Poari Tiaki o Te Arawa. Tena hoki e
etahi o tatou hapu, tangohia he wharangi motuhake ma koutou,
kia pai ai te mau haere a ta koutou tamaiti i a koutou korero
hei hora haere ki tena marae ki tena marae.
MAORI PURPOSES FUND CONTROL BOARD.
HE POARI HOU.
KEI te Kahiti pakeha o Tihema 11th nga whakamarama
mo te Poari mo nga take Maori. He whakamarama poto
tenei. Ko nga mema o te Poari enei: Ko te Minita mo te
taha Maori (Tiamana), ko te raro Hekeretari mo te Tari Maori
(Teputi-Tiamana), te Kai-whakahaere mo te Tari o nga Kura,
ko nga mema Maori o te Paremata, ko Mr. K. S. Williams, M. P.
o Tokomaru Bay, ko Dr. P. H. Buck o Akarana, ko Rev. F. A.
Bennett o Hehitingi.
Ko nga putake enei hei whakahaere ma tenei Poari: —
(a) Nga huarahi o te matauranga mo nga tamariki Maori,
(b) Whakahaere i nga kaupapa mo etahi karahipi.
(c) He awhina i nga Kareti mo nga Maori.
(d) He awhina i nga mahi o te Poari Whakapapa.
(e) He awhina i te Polynesian Society me nga ropu pera te
ahua.
(f) Era atu take e whakaaetia e te Minita mo te taha Maori
i runga i te tono a te Poari.
TUHOE.
I te taenga mai o te Pihopa o Waiapu ki nga rohe o Whaka-
tane, i te marama o Hune ka taha ake nei. Ka tono ia i nga
tai-tamariki whai-whakaaro kia mahara ki te mahi minita. Ki
te kore he minita kua mate te Hahi Maori, ka puaki i a ia, i
taua wa enei kupu: " Kapai koia koutou me mau mai e ahau
me Hainamana hei minita mo koutou mo te Hahi Maori? "
No te taenga ki Ruatoki ka whakautua te patai a te Pihopa.
Nawai i ki me Hainamana he minita moku mo te Hahi Maori,
ina aku tamariki mauria atu, akona hei minita, " He kotahi na
Tuhoe e kata te po. " No Maehe o tenei tau ka tae a Wharetini
Rangi ki te kura minita. No Hune o tenei tau ano ka tae ko te
Ramahaki Rangiaho ki te kura minita. No te marama o Hepe-
tema ka noho te whakamatautau. Ko Wharetini Rangi i wha-
kamatautau i te Grade I. and II. e rua enei taiepa i pekengia
i te wa kotahi. Ko te Ramahaki Rangiaho i whakamatautau
mo te Grade I. No te paunga o nga ra o Noema ka puta mai
nga whakaatu. Ko Wharetini Rangi kua paahi i nga Grade
I. and II. Ko te Ramahaki kua paahi i te Grade I. ko te
whakamatautau hui tonu tenei o te motu katoa. Kia kaha e
hika ma!
—E. M. Eruini.
Whakatane. 17th Tihema. 1924.
|
|
9 166 |
▲back to top |
166 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925. Tetahi mea whakamiharo i puta ki te rohe o Tuhoe ko te haeretanga o etahi tamariki i Ruatoki ki te kai tawhara ka ngaro tetahi o aua tamariki. (I puta tenei korero i te pepa i muake i tenei. ) E toru nga po me nga ra e ngaro ana taua tamaiti i roto i te ngahere ka kitea e ora tonu ana. Otira i te mea e ngaro ana. ko te mahi nui a nga matua me te iwi he inoi tonu mo taua tamaiti. I te a kitea ai ka huihui nga matua me te iwi ki te whare karakia ka tuku whakawhetai ki Te Atua. Ko te tamaiti nei na Rotu raua ko Wharetini Rangi. Koia nei ra. nga hua o nga mauiuitanga o nga mahita me nga matua o nga tamariki i tukua mai ki Te Aute Kareti me Hukarere. Koia enei etahi o nga hua maha o nga akoranga e kitea ana e rango- na o te piki nga ake o te iwi i roto i nga mahi o nga kura me te whakapono. Na reira ka mea Te Pihopa kia u ki nga ako- ranga a nga mahita ki nga manaakitanga a nga matua i nga kura. Kanui nga tai whakawai kei te ao, kei nga hararei hoki. Ahakoa pehea te mahara ngoikore ake o te ngakau kia kaha kia mahara ki te inoi ki to koutou Ariki kia arahitia koutou hei rama ki o koutou matua me te iwi nui tonu. Ki te u kou- tou, ka hoki mai ena ahuatanga katoa hei hapai i te honore 6 to koutou kura me o koutou mahita meake nei ru atu kia kou- tou, me te tangi atu. " Haere ra ki o koutou matua. Whaka- tangata. Kia kaha. " I tu atu hoki a Rev. Peneti ki whai-korero Maori atu ki nga tamariki. I whakaatu ia he tikanga no te kura i te timatatanga iho ka tae kai enei takiwa ka tu tetahi o nga mahita te minita ranei ki te poroporoaki Maori ki nga tamariki. Kaati i a ia e tu atu nei e whakahou ake ana ia i nga tikanga a Hamiora Wiremu me Mihi Wiremu raua ko Mihi Keita nga kaumatua ta whito o te kura i korero ai ki o koutou matua ki o koutou tu- puna kia mau kia u ki nga tikanga i akona kia ratou i te kura, mauria te whakapono, tiria ki nga marae me te iwi. Ko kou- tou enei ko nga tamariki me nga mokopuna a taua hunga e hoki ana ki o koutou kaainga me o koutou matua me nga hoa me te iwi. Nga tikanga papai katoa i waihangatia e te whaka- aro karaitianao nga whakahaere o te kura i tapaetia kia koutou i roto i nga ra katoa o te tau e akona ana ki koutou e o koutou mahita. Haere e hoki, whakatu putuputu i a koutou; ko aua akoranga hei kaupapa mo a koutou mahi. Whakarongo ki te tangi a te pere. Haere ki te karakia. Kia mahara ki te Kai Hapa. He mea enei hei whakamahara kia koe e ia tamaiti e ia tamaiti e ia tamaiti ki tou Kai-whakaora kia Ihu Karaiti. Ma tenei tikanga koe e whakapakari ki te kakari ki te kiko- kiko ki te ao ki te rewera. Tetahi ahuatanga hei titiro ma kou- tou ko te ahua o to tatou kawana ara o Lord Jellicoe ahakoa kei hea ia i te Hapati ka tae ia ki te wahi kei reira e takoto ana te Hapa Tapu. Kua akona koutou e o koutou mahita mo te taha tinana mo te taha wairua. Haere e hoki ki o koutou matua me o koutou tupuna me o koutou hoa me te iwi.
|
|
10 167 |
▲back to top |
Hanuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 167
I muri i tenei ko te tukutukunga i nga paraihe ma nga tama-
riki. Na Te Pihopa raua ko Mihi Hooro i tapae.
Koia tenei ko te rarangi honore: —
Karaihe Toru. —Tangi Hokianga 1, Maisie Boyd 2.
Karaihe Wha. —Heni Rangi 1, Hana Ngata 2.
Karaihe Rima. Mahue Turei 1, Daisy Marumaru 2.
Karaihe Ono (runga). —Hineawe Rogers 1, Rangipaia Bristo
2.
Karaihe Ono (raro). —Paara Enoka 1, Louisa Crummer 2.
Karaihe Whitu. —Mary Kingi 1. Annie Palmer 2.
Karaihe Waru. —Ngarangi Kohere 1, Nellie Nepia 2.
Public Service. —Amy Finlay 1, Piki Tamihana 2.
Divinity. —Ngarangi Kohere 1. Mary Kingi 2, Katherine Col-
lier 3. Hineawe Rogers 4, Rea Awarua 5.
Household Work. —Kuini Enoka, Oraiti Raihania.
Neatness. —Jenny Teihi, Tangi Hokianga.
Book-keeping. —Seniors: Amy Finlay, Piki Tamihana.
Lower: Jennie Teihi. Mary Kingi.
Keeping Chapel Tidy. —Polly Enoka.
Music. —Weno Tahiwi 1. Kewa Kainga 2.
Composition. —Amy Finlay.
Home Nursing. —Kupere Potae.
Drawing. —Polly Enoka, Matekino.
Spelling (Special for Standard VI. ). —Hineawe Rogers.
Gardening. —Ellen Goldsmith, Kohimate, M. Kokianga.
Cooking. —Uppr: Kupere Potae. Lower: Hannah Bennett,
Hineawe Rogers.
Needlework. —Dressmaking: Lucy Tuiri. First Year Work:
Ellen Goldsmith. Second Year Work: Miria Tihore.
Plain Sewing. —Karaihe 1: Annie Wong Soon. Karaihe 2:
Louisa Crummer. Karaihe 3: Mahue Turei. Karaihe 4: Ema
Mohi. Karaihe 5: Maggie Hokianga.
Fancywork. —Takau Tinirau, Tere Tinirau.
Good Conduct. —Seniors: Lillian Brown. Juniors: Tiwau
Awarangi.
TE AUTE KARETI.
KO te ripoata tenei a te Mahita o Te Aute Kareti, i panuitia
i te 11 o nga ra o Tihema, 1924.
Na te nui o te mate o te hoa wahine o Mr. Loten ka
kore ia e puta mai i tenei ra, noreira ka whakaritea maku e
panui te ripoata o te Kura mo te tau ka taha nei.
Tokotoru nga tamariki i tino paahi i te whakamatautau mo
te Matriculation, tokorua i paahi i etahi o nga take. Tokorua
kei te Kareti i Christchurch kei te ako mahi roia, tokorua kei
te Kura nui i Otakou mo te mahi niho (dental). Huihui katoa
nga tamariki kei Te Aute i tenei tau e 89. O tenei hunga, kei
te Form VI. e 9, V. 8, IVa. 13 IVb. 22, III. 37.
|
|
11 168 |
▲back to top |
168\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
Ko te tokomaha o nga tamariki i uru ki nga whakamatau-
tauranga i tenei tau—mo te Matriculation 9, Public Service En-
trance 9, Intermediate 15, Makarini Scholarship 14, Buller
Scholarship 9, Proficiency 12.
Ko nga Kai-whakaako enei: —Te Tumuaki, Mr. £. G. Loten;
Chaplain, Rev. A. Neild, M. A.; Mahita, Mr. I. S. Gardiner, Mr.
D. T. Okey; Mahi Paamu, Mr. Campbell. Haere mai ai nga
Mahita o waho ki te ako mo te waiata me te mahi kamura.
I a Hune ka taha nei, kotahi te wiki i whakaritea ai a Te
Aute ki te paraki mo nga hoia i raro i te mana o te Tari wha-
whai a te Kawanatanga.
Kanui te ora o nga tamariki i te tau nei. Kotahi tonu
paanga mai o te mate " flu" (puru) a e 30 i hinga. Engari
i mama te paanga mai i tenei tau, a na te kaha hoki o Nurse
Barrow me Takuta Jarvis.
Ko te purei whutupaoro a Te Aute ki Whanganui Kareti, i
pureitia ki Whanganui, a i wini katoa i nga tiimi o Te Aute.
He nui te mihi ki te Tumuaki o te Kareti o Whanganui me
nga Maori o Whanganui mo te nui o ta ratou manaaki i nga
tamariki o Te Aute. Kei tenei tau (1925) ka haere mai a
Whanganui Kareti ki Te Aute purei ai.
He whakaatu tenei ki te aroha me te piri pono o nga mahita
katoa o Te Aute ki to ratou tumuaki ki a Mr. Loten.
—Na Alfred Neild.
NGA TAMARIKI I PAAHI I TE TAU 1924.
Form VI. —Whaipooti, Dux Medal, First Prize, Science Prize;
Ihaia Kereopa, Medal, Second Prize; Taimuri Rapana, Third
Prize, Second Prize Divinity; Edward Nepia, Latin Prize; Ma-
tauranga Wickliffe. Bishop's Prize for Divinity.
FORM V. —William Ngata, 1st prize "Essays of Emerson, "
extra prize for Divinity, "Robert Louis Stevenson"; Kepa
Nuku, 1st prize, " The Life of Sir Ernest Shackleton, " by Hugh
Robert Mill; Dan Kaa, 3rd prize, " An Inland Voyage. " by
Robert Louis Stevenson; Erueti Wiremu, Special prize for
Literature and Divinity, " George Washington, " by Ada Rus-
sell; Peter Ihaia, Special Prize, Tennyson's Poetical Works.
FORM IV. (Remove). —Sam Smith, 1st prize, "Into the
South, " by Scout Marr; Len Mackey, 2nd prize, "The Day's
Work " (Rudyard Kipling); Wallace Atkins, 3rd prize, " Oli-
ver Cromwell" (Estelle Ross); 1st prize for Divinity. Bible.
FORM IV. —Ray Chapman Taylor, 1st prize, "Scott's Last
Voyage"; John Grace, 2nd prize, "Across the Plains" (Robert
Louis Stevenson), Special Prize for Drawing and Writing,
"Oliver Cromwell" (Thomas Carlyle); Tane Seymour, 3rd
prize, "New Arabian Nights" (R. L. Stevenson); Tom Tibble,
Special Prize, Goldsmith's Poetical Works; Chesley Moses. 1st
|
|
12 169 |
▲back to top |
Hanuere 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 169
prize for Divinity, " The Romance of the Bible" (Gertrude
Hollis); James Leach, Special Prize for Woodwork, R. L. Ste-
venson.
FORM III. -—Henry Aatatu, 1st prize, Poems of R. L. Steven-
son, 1st prize for Divinity, Bible; William Corbett, 2nd prize,
" Boys Who Became Famous" (F. J. Snell), Science Prize,
" Pioneers in Tropical America " (Sir Harry Johnston); Rob-
ert Reremai, 3rd prize, The Works of R. L. Stevenson, prize for
Mathematics, " A Kipling Anthology "; Christian Lima, 1st
prize for Reading, " Our Wonderful Cathedrals " (Gertrude
Hollis (2 volumes); Stephen Forsyth, 2nd prize for Reading,
" Abraham Lincoln, " by E. L. Elias.
NGA RETA KI TE ETITA.
HE TAKARO RAKAU.
TENA KOE. I kite ahau i mua i tetahi takaro a te Maori,
he paihere rakau pakupaku nei, kia toru inihi pea te
roroa. Tera pea e tae ki te 15 ki te 20 ranei nga rakau
i te paihere kotahi. Puritia ai te paihere i runga i te teepu
(i te whenua ranei) ka tuku ai kia hingahinga. Ko te whai
a te tangata e purei ana ko te kohi haere i ana rakau, me te
tupato kei korikori i a ia etahi o nga rakau e takoto ra. Kaua
tana ringa e pa, engari me karokaro haere e ia nga rakau nei.
Ki te korikori ana tetahi atu rakau, kua mate, a kua hoatu
ma tetahi hoki e whakamatau. Ki te kore e korikori etahi o
nga rakau i a ia e kape ana i to runga, ka haere tonu tana
mahi a mutu noa. Ko te tangata kei a ia te wiini ko te mea i
maha ake ana rakau i kape ai. Ko etahi o nga rakau he mea
tapahi nga tapa, a he nui ake te wariu o enei i etahi atu. E patai
ana ahau mehemea he takaro tuturu tenei na te Maori, no nga
wa ranei o te pakeha? Mehemea he takaro Maori, he aha
te ingoa? Heoi ano.
—Na Johannes C. Andersen.
Kai-tiaki o te Raipere, Turnbull Library.
Tihema 12, 1924.
TE RONGOPAI A MAHI.
TERA tetahi korero hohonu, pai hoki, kua tuhituhia mai
e Mr. J. P. Shepherd (Te Hepara) o te Tari Maori mo
te Rongopai a Mahi. Kua kore i uru ki tenei kape o te
pepa. Mo te pepa o Pepuere ka perehi ai.
HE MARENA.
No te Taite te 18 o Tihema ka marenatia a Te Mare (Molly),
tamahine a Rangi Riripotaka, ki a Hira Tapi hana (Tapsell)
te mokopuna a te Tapihana i marenatia tuatahitia nei ki Paihia
i a Hune i te tau 1823. Ko te marena o nga tamariki nei i Te
Kohupatiki.
|
|
13 170 |
▲back to top |
170 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1. 1925.
NGA RIANA A TE KAWANATANGA.
ITE mutunga o te hui mo Puketitiri ki Nepia, i te 12 o
Tihema, ka tonoa e nga mema o te Kaunihera o Tamatea
kia whakamaramatia mai e Mr. Pfafer. Apiha a te Kawana-
tanga te ahua o nga riana e peehi nei i runga i nga whenua
Maori.
Ko etahi enei o ana korero: —E tika ana kia ata whiriwhiri
koutou i te ahua mo nga riena kei runga i nga whenua Maori.
E hara i te mea kei konei anake te mate nei. engari kei nga
wahi katoa o Niu Tireni.
I te timatanga mai i pakupaku noaiho nga riena. engari
na te 5 % (paiheneti) e apititia nei i ia tau i ia tau ka piki
taua mea pakupaku ra ka whangaia e te 5 %. Kaati, kia mohio
mai koutou ko te rahi o aua riana kei runga i nga whenua o
Heretaunga nei kua tae inaianei ki te £35, 000. Kua tino tau-
maha koutou, a e tika ana kia hohoro ta koutou whiriwhiri mo
tenei take, kei riro o koutou whenua hei whakarite i enei tau-
mahatanga, a kaore he whenua e toe iho hei tuku ma koutou
ki o koutou uri i muri i a koutou. Ko nga riani nei. he utu
mo nga ruritanga i o koutou whenua. Whakaarohia te nui o
tenei moni. Mehemea e tangohia ana e te Kawanatanga ko o
koutou whenua i uta ra hei whakarite mo tenei moni, tera e
riro te 9, 000 eka whenua, katahi ano ka ea tenei nama. Ka
mohio mai ai koutou e tino taumaha ana tenei take ki runga ki
o koutou whenua, me te piki haere o tenei nama i ia tau i ia
tau, ara i te apititanga mai i te 5 % paiheneti. Kaore rawa e
hoki engari ka piki haere tonu. Ma koutou rawa e kite he
tikanga hei whakarite, katahi ano ka hoki.
KINGI HORI HOHIPERA.
PUKEROA, ROTORUA.
Te Whaka-maurutanga o nga huhua mate o te tinana o te Iwi
Maori, o te Iwi Pakeha o te motu nei me era atu wahi o
te ao,
NO te tau 1920. ka whakapuaretia te hohipera kua whaka-
turia i runga ake nei. Mai o reira tae mai ki naianei.
ka neke atu i te 600 nga tamariki wahine, tane, kua ora i
o ratou mate huhua o te tinana. Ko aua tamariki i timata
ake i nga mea kohungahunga, taenoa ki nga mea ka 14 tau te
pakeke. Te nuinga o aua tamariki he pakeha, ko nga tama-
riki Maori kaore i tino tokomaha. Ko te 600 tamariki nei.
kua ora i o ratou mate, kua hoki ki o ratou kainga, i runga i
te hari, me te koa, tae atu ki o ratou whaea, me o ratou papa
kei te hari o ratou ngakau.
Nga mate o taua 600 tamariki ko ia enei e whai ake nei: —
Ke tuara hake, he waewae hapehape, he kopa, he pararaiha
no nga waewae, he pararaiha no nga ringaringa, he kaki
pakoki, he kounu no te iwi-o-te-tuara, he parori no te tiki-hope.
he parori no te kanohi, parori no te kauae: a ko tetahi mate
nui i taua hunga tamariki, he ngehe no te tinana katoa, taenoa
ki nga waewae. Ko etahi o te iwi tamariki nei i whanau mate
tonu mai, i o ratou whaea; ko etahi no muri i te whanautanga
ka heipu ki te aitua, mau tonu iho hei mate mo te tamaiti. HP
|
|
14 171 |
▲back to top |
Hanuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 171
tokomaha nga tangata wahine, tane, e noho nei inaianei, i heipu
ki aua tu-mate. i te wa e tamariki ana. e kohungahunga ana,
mau tonu iho hei mate, hei whakahaua, a taenoatia te koro-
heketanga, me te kuiatanga. Kanui nga waewae hapehape. nga
kopa, nga ringaringa-meke. nga ringa whati, te kaki parori, te
"hope parori, te kaki-tenga, te rae-puku, enei mate kei a taua kei
te Maori. Hei iwi nanakia taua te iwi Maori, he whakatoonga,
he whakatoitoi ki nga hapa e kitea atu ana i runga i tetahi
tangata. Kei te mau mahara tonu i ahau, aku hoa takatapui,
i te wa e tamariiki ana, he waewae hape tetahi, he tuara hake
tetahi. Na he hanga aroha taua hunga, he rite tonu te mahi
a te tamariki ki te whakatoi i o raua wahi hapa. Kowai e
pirangi ana kia whakatoia? He tangi to te tamaiti; he wha-
kama to te pakeke! Kaore he whaea, he papa ranei, e pai
kia whakatoia tana tamaiti, ona tamariki ranei. Otira me
pehea te arai atu i te whakatoi a te tamaiti poro-hianga, ina kite
atu i nga waewae hapehape me nga tuara hake, me etahi ake
ahua mate. He hemonga hoki tera no te tamaiti poro-hianga, e
whakatoi i nga mea pera, hei rekareka mana. Nga mate katoa
kua takina ake nei. kei te takoto mama noiho, kei te taea te
whakatikatika e te Takuta o te hohipera kua whakaaturia i
runga ake nei. He tino mama te mahi i nga mate, i te mea
e tamariki ana; e paku ana te tamaiti e ngawariwari ana tona
tinana, me ona wheua katoa, kaore e mahi nui penei, me to
te tinana koeke kua utongatia. E paku ana te tamaiti, ka
paku ano hoki te utu mo te hohipera taenoa ki te takuta, ka
mama ai hoki te taha ki nga matua. Te Tamaiti, nga tamariki
ranei, ina mauria ki te hohipera me matua whangai ki te pa-
tara.
NGA MAHI MIHARO A TE TAKUTA.
He pakeha tera no Kaipara, i hingaia e te rakau. Ka whara
tona tuara, ka mauria ia ki Akarana, ka rongoatia tona mate,
e tetahi takuta i reira, a ka ora. Ko tona hokinga ki tona
kainga, kaore i roa i muri iho, ka pa whakarere mai. tetahi
ngoikore-nui ki a ia, ngehe katoa ona waewae, takoto tonu atu
ia ki raro, kore rawa i ara mai. Katahi ia ka mauria ano ki
Akarana, he roa te wa i reira, ka mauria ia ki Hamutana, he roa
ano te wa i reira, katahi ka whakahaua kia mauria ia ki te Puke-
roa. Rotorua. Kaore ano kia kitea te putake o te mate o taua
tangata, no te taenga mai ki te Pukeroa, ka tirohia e te takuta
o konei, he maha ona ra, i rapu ai. i te putake o te mate, o te
tangata nei. he mea mahi nui ka kitea. Ko te putake o te
mate, kei tona tuara kei te wahi, i whara i te wa i hingaia ai
e te rakau.
Ko te iwi-o-te-tuara kua pakoki, ko taua wahi i pakoki, kei
te kurutengia te mongamonga (spinal cord) kua kati te hua-
rahi e puta ai. he whangai i tetahi kaha mo nga mongamonga o
nga waewae, ko ia nei i ngehe ai nga waewae o te tangata nei.
Ko taua wahi i whara, o te tuara kua mahu ke, i nga rongoa a te
Takuta o Akarana. I te mea kei taua wahi te putake o te mate.
ka pokaina taua wahi, he mea pawhara, takoto ana ko te iwi-
tuaroa anake, ka kitea taua wahi pakoki, ka whakatikaina te
noho, ka oti pai rawa, tuitui rawa. He mahinga roa, te mate o
taua tangata, inaianei kua ara it kei runga. Ka kotahi tau
tuturu e takoto ana i runga i te moenga. Ko te ahua kei tenei
|
|
15 172 |
▲back to top |
172 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
marama ia, ka puta ki waho o te hohipera, ka ora ia i tona
mate.
He wahine Maori tera, ko tona mate he tenga (goitre) i tona
kaki. Ka tata ki te 30 nga tau i tipu ai taua tenga ki tona kaki,
ki te korero a te Takuta, ko ia nei tetahi tenga nui, kua kite
ia. Kaore i neke atu i te haawhe haora, te pawharatanga a te
Takuta i taua tenga kua oti, tuitui rawa te wahi i pokaina. Ko
te whakatauki a te Takuta mo taua wahine, e rite ana ki te
20 tau. tona tamarikitanga ake.
He tamaiti Maori, he kotiro, no te whanautanga mai ano, ka
koeoeo te tipu o taua tamaiti. Ka hanga hoki tona ahua. Ka-
tahi ka mauria atu e tona papa ki te hohipera o te Pukeroa,
i reira ka tirohia e te Takuta, ka kitea ko tona mate, he kore
kaore e whai toto ana. a roto i tona tinana, kua tata te maroke
o roto i a ia i te kore toto. Katahi ka papungia mai e te
Takuta, he toto no roto i te papa, he mea ngongo mai, ma tona
ringa maui, i tata ki te kotahi paina te nui o te toto. Ka mutu
katahi ka whakahekea taua toto, ki roto i te tamaiti, i ma roto
atu i te ringa maui o te tamaiti. Inaianei kanui te ora o taua
tamaiti.
He tamaiti tane, he Maori, ko tona mate he waewae hape-
hape. I haere mai i te Tairawhiti. I mahia ona hapehape ki te
Pukeroa, ora atu, pai atu. hoki atu ana ki tona nei kainga.
Aua hapehape i mua ra, kei ro puutu inaianei.
He tai-tamariki tera, he awhekaihe, no Nati, he tino tangata
ataahua. Ka mutu tonu te wahi nana ia, i whakararuraru ko
ona waewae, e rua aua waewae i hape katoa, kua roa a ia e
noho ana i roto i te hohipera o te Pukeroa. Kei te mahia ona
waewae, e tata ana te oti, o te wahi ki a ia, meake hoki atu ki
tona kainga, me te hari ano tona ngakau.
He tamaiti wahine, he Wiwi, he tamaiti na tetahi takuta o
Heretaunga, he takuta Wiwi.
Ko te mate o te tamaiti nei, he ngehe no nga waewae, no te
pakunga mai ano i mahi ai te papa ki te rongoa i tona tamaiti,
heoi kihai i ora. Kai te 13 nga tau o te tamaiti inaianei. Ka
tata te huri o te tau o te taenga mai o taua tamaiti, ki te hohi-
pera o te Pukeroa. Aua waewae ngehe i mua. kua kaha inaia-
nei, meake hoki taua tamaiti ki tona kainga. Tera atu te tini
o nga mate kua ora, hei roto i nga nupepa pakeha o te motu e
takoto ana nga ripoata o aua mate.
Katahi nei ahau ka kite marama, ko te mate puku e kiia nei,
he (appendicitis) he mate pai noaiho, ma te Takuta o te Puke-
roa e poka, kaore e roa kua ora.
TAKUTA AROHA KI TE MAORI.
Tokotoru nga takuta o te hohipera o te Pukeroa. ko Takuta
Warihi te upoko (Dr. W. S. Wallis). He tino tangata pai. Ko
ia tetahi o nga tino takuta o Niu Tireni, i whakawhiwhia ki te
turanga. Kanara i te pakanga ka taha ake nei. Ko ia tetahi
o nga takuta o te motu, e tautoko ana i te mana-whakaora o te
enei mea, ko nga mea
kaore ahau i kite, na te takuta i homai he maramatanga ki
ahau.
Whakatane, 17th Tihema, 1924. —E. M. Eruini.
|
|
16 173 |
▲back to top |
Ki te Iwi Maori—
Tena koutou katoa. He mihi
atu tenei naku na te kai-perehi
i ta koutou pepa i Te Toa Taki-
tini, mo te nui o ta koutou
manaaki i taku whare-perehi i
enei tau ka huri nei. Kia ora
tonu koutou. Mere Kirihimete,
Hapi Nu Ia ki a koutou katoa.
Heoi ano.
Na E. S. CLIFF
Cliff Press, Hastings.
|
|
17 s53 |
▲back to top |
HE TAPIRI
KI "TE TOA TAKITINI. "
36. —ME WAIATA MO TE RAKAHURUMAI.
Na Riria Turiwhewhe (Ngati-Porou).
Ko Te Rakahurumai he rangatira no Te Aitanga-a-mate, no
Te Aowera, no era atu hapu o Ngati-Porou. He maha nga
waiata mona i titoa e Riria Turiwhewhe. Ko tenei tetahi. Ko
te take o tenei waiata koia tenei. Ko Te Titaha te wahine
matua a Te Rakahurumai, no muri ka moe i a Turiwhewhe.
Ka whanau ta Te Titaha ko Tuterangiwhaitiri; kaore ano i
whai tamariki a Turiwhewhe i tena wa. Katahi ka whakatika
atu he wahine ke, a Te Hunawerawera, ki te tane ra, ka kaha-
kina ki Taitai. Ka titoa atu te waiata nei e Turiwhewhe i
Paoteki, kei Aorangi, kei Rereata; ko te Hemo-o-Tawake te
ingoa o te whare.
I waiatatia tenei waiata e Heni Turei, a Te Matenga Kahu.
e Hare Maruata i Whareponga i te 19 o Maehe, 1923.
Ka mea e te muri, ka tu mai te takahi,
No roto i ahau te koroukore.
E mahara iho ana, he waka ka urutomo.
He waka he ika rere ki Hikurangi1 ra ia;
He tane i parea te Tipi-a-Taikehu, 2
I tapaea hoki te Tone-o-Houku. 3
Kaore mai i nehera te mea hai maunga.
He oti nei te wahine i koi ki Wharekia. 4 i tope ki
Aorangi; 5
Ko te rara i tae atu ki Taitai-e-rangi, 6
Hai whiu i ahau nga ngaru whakapuke
Tawakawaka o raro po;
Whakatakataka ana mai kai roto riro.
I pungaia te tangata ki te wai o te ra,
I pungaia te tangata ki te one i Takawhiti, 7
He tutakitaki nei te kekekeno, i.
A ha ha!
Kei te wetewete ra te kekekeno i ona kakahu,
Ka oti ka kawe ki a Tauramatua8 e
|
|
18 s54 |
▲back to top |
54 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
Kaore te raro nei te pehi whakarunga.
Torona e au te tau o Tireni;
E mahara iho ana he puna-tau-tokorua, 1
Ko Taputeururoa, ko Ripiroaiti.
Ka whanawhana2 ko au, ko Te Rangipouri,
Ka tanga mai he wahine tuatahi3 tonu atu.
Whakatiakina ra e nga iwi nunui
Ka marama4 te ata, ka huri mai taku aro.
Naku i tu atu, kia urutomokia
Te whare o Ruarangi, kia whakapakia5 ki te kiri Maori.
Ka takohua mai te tara ki Puhau66 e
Te ripa tau-arai ki te makau i te ao, i.
HE WHAKAMARAMA:
Mutu kau ano te waiata, ka huakina atu e te taua kimi i a Riporaiti;
katahi ka oma nga turehu, ka mahue iho te wahine e kimihia nei; ka
riro mai ano i tona tane tuatahi.
1Puna-tau-tokorua. —He punarua.
2Whanawhana. —Ka koa.
3Tuatahi. -—He wahine tuatahi na te turehu o roto o te iwi Maori.
4Ka marama te ata. —He tikanga na te turehu; ka marama haere mai te
ata, ka hoki ratau ki o ratau kainga i roto i nga kohu, e iri
nei i nga maunga.
5Whakapakia. -—Mo te piringa o tona kiri ki te kiri Maori.
6Puhau, —Kei te ngaro tenei.
39. —HE TANGI MO TE HOUHOU.
Na Te Ngo (Rarawa).
(Na Ngakuru Pene Haare i tohutohu. )
Ko tenei waiata he waiata mo Te Houhou, he rangatira no
roto i tenei hapu i a Ngati-Wairoa, o Te Aupouri, Ka korero
raua ko Poroa, he rangatira tera no Te Rarawa, me ko wai o
raua te mea toa. Ka whakaae a Poroa, ka kiia me whawhai o
raua hapu ki te one o Muriwhenua. Ka whakaritea te ra e
tutaki ai raua. Ka haere atu a Poroa kia tutaki raua ki Wharo;
ka haere mai a Te Houhou i Muriwhenua. Ka ahu a Te
Houhou ki a Te Ngo, he tohunga; ko tona kainga i te Houhora.
Ka tae atu kite tohunga ra ka patai atu, ko wai o raua ko
Poroa e ora. Ka meatia e te tohunga ra nga rakau e rua, ka
tapaina ko Te Houhou tetahi, ko Poroa tetahi. Ka karakiatia,
a ka whiua nga rakau ki runga: no te takanga iho ki te
|
|
19 s55 |
▲back to top |
Hanuere 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 55
whenua, ka kitea ko Poroa i runga, ka ki atu te tohunga.
" Ko koe ka mate i a Poroa apopo. " Ka whakatauki atu
e Te Houhou " E kite koe apopo e toia ana e ahau
a Poroa i runga i te takapau koripo. " Ka kitea atu e
haere ana mai te ope a Poroa, he tini te ope, ka whakatauki a
Te Houhou "E pai ana. Tukua mai ki roto ki nga turi o te
uru o Moeana. " Ka pipiri i tenei wahi, ka riri, ka whati a Ngati-
waiora. Ka hinga a Te Houhou. Ko te ingoa o tenei parekura
ko te One-i-haea, mo te haenga a Poroa i te rohe hei mutunga
mai mo te riri, kia ora ai he toenga mo te iwi o Te Houhou.
Ko te waiata nei na te tohunga ra na Te Ngo i tito.
Ko nga kupu na Ngakuru Pene Haare i korero, a na Te
Raumoa i tuhi. Ko nga whakamarama na Apirana Ngata i
tuhituhi.
Ko te whakapapa tenei o Te Houhou.
Tuwhenuaroa
Tumutumu
— Ra wheao
I
Tauwhenua
Puaiti
I
Takanga roa / = Te Hau m
Mawete Takakuru = Whakarongouru m*
Rua Rikihana
Erana Wiremu Rikihana
I
Ngakuru Pene Haare
(Te kai-korero) Tirohia p. 6, Tapiri o
Hepetema. 1924.
— Paparewa
Poutu
MOEANA / = Tutenganahau m
TE HOUHOU m Kahukore f = Waiata m
TAOHO m
|
|
20 s56 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925
o te whakapapa tenei o Poroa.
Whaiputuputu
Tokatu
I
Waiora
I
Moetonga
Puaiti
I
Taironui-a-Papango
Hinerakei f = Taihaukapa m
Tumamao m = Te Hei /
i—————————————i———————————————|——————————————I
rowiwi Urukino Koangi Te Pararaha
Te Marino
Kukupa
Te Pa = Ngamotu / (p. 6, Tapiri o Hepetema I 924)
i—=——————————I———!———————————I
Poroa Te Marino / Te Ruakuru
I, ——————' I————————————,
Rihi —Te Morenga Te Puhipi Patana
iitikakau Timoti Rapihana
—Te Koiuru = Papahia m
Riapo Herepete
Wiremu Tana
Hone Tana Papahia
Toea mai ra te ata i Houhora!1
Na tama, na Rua, 2 nana i korero
Takapau-o-Tu, 3 turanga maomao. 4
Kei hea ko te toa i rangona ake nei?
Tena ka riro i te riri kaihoro,
Te riri a Poroa, 5 i ki ai te rangi.
Ka kite atu ano he kara topuni, 6
Te hiki te waewae, te hoki whakamuri.
Hoatu, kia kawea nga pito kauika
I Ngati-Waiora. 7
Whakarongo te taringa.
Korero he noa, e Hou, 8 na Moe: 9
Hoki para kore ana, e!
Tu ake to uru nga tai e mimihi,
Nga wai marama i runga o Honuhonu; 10
Kia hurihurihia, kia matakitakina,
Kia tangi te ngongoro11 ki tua te pinaki; 12
He paenga kaweau, 13 e!
|
|
21 s57 |
▲back to top |
Hanuere 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 57
HE WHAKAMARAMA:
1Houhora. ——He kainga kei waenganui o Mangonui o Muriwhenua.
2Rua; Ruanui. —He tipuna; no roto i tona tatai a Te Houhou.
3Takapau-o-Tu. —He tatai no mua mai ra ano.
4Turanga maomao. —He takitahi, he whaiti.
5Poroa. —He rangatira no Te Rarawa; nona tetahi o nga whakapapa
kua tuhia ki runga ake nei.
6Kara topuni. ——He kohatu pakeke. Kihei i wehi mai.
7Ngati-Waiora. —Ko te Hapu o Te Houhou.
8Hou. —Te Hou.
9Moe. —Ko Moeana—ko te whaea o Te Houhou.
10Honuhonu. ——He kainga i te one i raro atu o Ahipara.
11Ngongoro. —He kata.
12Pinaki. —He otaota taha moana—penei i te pingao.
13Kaweau. ——He ngarara tahekeheke, he tuatara; he kupu whakarite
mo Te Houhou, mo nga moko o tona kanohi me tona tinana.
40. —HE TANGI.
Na Hinekaukia (Ngati-Porou).
Ko Hinekaukia te tipuna o Rapata Wahawaha.
Te Haku = Te Kauwhiwhiri
1
Whakahana
!
Hinekaukia
Hipora Koroua
, ————————————1————————————.,
Rapata Wahawaha Ritihia Te Riunui
!
Tamati Tautuhi
Tuhaka Tautuhi
Ko tenei waiata he tangi na Hinekaukia mo tona tamaiti i
wera i te ahi ki Kereruhuahua, kei te takiwa o Waipaoa, kei
roto o Turanga.
1.
E hika ma e! i hoki mai au i Kereruhuahua. 1
Noho tupuhi ana ko au anake i te tamaiti mate.
Me te tai hokohoko ki te awa i Tirau, 2 e i:
Tangi whakaroro ana ki te Houhangapa. 3
2.
Tera ia taku mea kei te tau o te marino, e.
Kei ona whakawiringa i roto i te Apiti; 4
E taututetute ana, kia puta ia ki waho ra e i,
Ki te kai5 tiotio i tiria ki te Mapou, 6
|
|
22 s58 |
▲back to top |
58 TE TOA TAKITINI. Hanuere 1, 1925.
3.
Tera te Rerenga7 whakatarawai ana, e i,
Whakaangi mai ra, e tama, me he manu.
Mairatia8 iho te waha9 kai rongorongo e
Hei whakaoho po i ahau ki te whare ra.
HE WHAKAMARAMA:
1Kereruhuahua. ——Kei te takiwa o Waipaoa, kei roto o Turanga. Kei
reira te Whakaumu-a-Roro, i waiho ai hei rohe whenua i
waenganui i a Ngati-Porou me nga iwi o Turanga.
2Tirau. ——He awa waka kei Tuparoa.
3Te Houhangapa. ——Kei te ngaro tenei.
4Te Apiti. ——Mo te wahi whaiti e whakaputa ai i te wahi ngaru.
5Kai tiotio. ——Mo te Kina.
6Mapou. ——He rakau.
7Te Rerenga. —He whetu. Ko Te Rerenga wairua ranei.
8Mairatia iho. ——Whakarongohia iho
9Waha kai rongorongo. —Te waha korero, waiata.
Kei te matenga o ta raua tamaiti, he wera i te ahi ki te
marae o Kapohanga i Hiruharama, Waiapu, ka whakawhiti-
whitia te waiata nei e Henara Teowai raua ko te wahine ko Te
Kurumate. Na raua i waiata ki roto i te mihini hopu korero i
Whareponga, i te 19 o Maehe, 1923; ana kei te Dominion Mu-
seum i Poneke e takoto ana. He mokopuna a Henare na Riti-
hia Te Riunui.