|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 43. 01 February 1925 |
|
|
1 175 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA 43. HASTINGS. Pepuere 1, 1925.
WHARE KARAKIA KEI WAIPIRO.
Kua tata te oti te Whare-karakia hou o Waipiro, he whare
i hanga ki te pereki. Kua tono te Komiti k ite Pihopa kia
whakapuaretia i te 5 o nga ra o Maehe, a kua whakaae mai
hoki te Pihopa.
WHARE KARAKIA WHAKAIRO O NGATI-
POROU.
KUA tuturu te ra hei whakapuare i te Whare-karakia o
Ngati Porou ara hei a Maehe 12. Taria ano te wa e tae
atu ai nga powhiri tuturu, engari ko nga whakaatuatu
mai a nga tamariki rangatira o Ngati Porou kua whiriwhiri te
komiti a kua tuturu enei whakariterite: —
Maehe 12. —He ra whakaeke ki te marae.
Maehe 13. —Te ra o te Kawana hei hura i te kohatu
whakamahara mo nga hoia.
Maehe 14. —He ra ma nga tamariki.
Maehe 15. —Te ra whakapuare i te Whare-karakia.
Maehe 16. —Hui takiwa a te Hahi ki Tikitiki.
Tera hoki tetahi tangata rongo nui o te iwi Maori ara a
Tahupotiki (Haddon) e tae ki taua hui, ki te whakatakoto i
etahi whakaaro nunui mo te mana pooti waipiro ki te iwi
Maori.
Kei te powhiritia tatou katoa e Ngati Porou kia tae atu.
[Kia ora a Ngati Porou. Tenei ra ka haere atu me nga patu, me
nga pu. Turituri ana o taringa akuanei i nga pu a Nepukaneha, " 1
te korenete, i te putorino, i te haapa i hakaputa, i te hatere, i te
taratimere, i nga mea tangi katoa. " He patu anake, kaore he whaka-
puru! Kia ora! Kia ora!——Etita. ]
E perehi ana te pepa ka tae mai te waea a Hon. A. T. Ngata
i tenei te 2 o nga ra o Pepuere whakaatu kei te whiriwhiri.
ratou ko te Tari o te Ora mo te hiki i te hui i runga i te ahua o
te mate whakarori tamariki.
|
|
2 176 |
▲back to top |
176\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
TE TIUPIRI O HUKARERE.
HE WHARE-KARAKIA TE TOHU.
KUA tukuna atu te panui ki nga wahine i kurangia ki Huka-
rere, whakaatu mo te hiahia o nga kai-whakahaere o
Hukarere, kia whakaarahia he whare-karakia motuhake
mo nga tamariki o te kura he whakamahara mo te tiupiri.
Mehemea kei te hiahiatia ano e etahi he panui kia tukuna
atu ki a ratou, tukuna mai he tono ki a Miss Bulstrode, Huka-
rere Kura, Napier.
Ko te moni tuatahi kua tae mai, he mea tuku mai e Hon.
A. T. Ngata i te tau ka huri nei. Ko taua moni he mea kohi e
tetahi hui i tu ki tona whare. Ko te rahi o te moni Ł15, 5/6.
Kei te mihi atu nga kai-whakaako o Hukarere ki a A. T. Ngata
me nga morehu o Ngati Porou mo tenei tohu aroha a ratou.
Tera ano hoki etahi awhina kua tae mai. Hei te pepa o
Maehe 1st ka whakaatu ai. Wahine ma, kia kaha mai ra ta
koutou whakahaere i tenei take i tena marae i tena marae,
puta noa a Aotearoa me te Waipounamu, whiti atu hoki ki
Whare-kauri a tae atu ki Rarotonga ra no. Kaua hei wehi
ki te tono moni mo tenei take. He take pai, tika, marama
hoki. No reira hapainga, kia kaha.
"BULLER" SCHOLARSHIP.
Na John Porteous, M. A.
NO te wiki tuatahi o Tihema ka tae nga Kai-tirotiro o nga
Kura Maori ki Te Aute ki Tipene ki te whakamatautau
i nga tamariki e uru ana ki te Buller Karahipi. Toko-
iwa o Te Aute, tokowha o Tipene i whakauru mo tenei Kara-
hipi. Tokoiwa nga mea i paahi, ara i neke ake i te 50 pai-
heneti nga maaka.
Ko te tamaiti i riro i a ia te Karahipi ko Selwyn Te Paa, ko
ana maaka 68. 9 paiheneti. I muri mai i a ia ko Kaharoa Ranga-
whenua. Ko ana maaka e 67. 5 paiheneti. I muri iho ko Ere-
tini Hohua ana maaka 66. 8 paiheneti. Kua whakaritea me riro
te Buller Karahipi i a Selwyn Te Paa o Te Aute Kareti. I
Tipene tenei tamaiti e kura ana, a no te tau 1922 ka riro i a
ia te Makarini Karahipi, ka noho nei ki Te Aute.
[Kia ora e ta, mo tou waimarie ki tenei Karahipi. Kia mau tonu
to kaha a tutuki noa ki nga kura nunui, ara ki nga University. Kua
whai matua koutou i te " Poari Whakahaere i te Tahua Moni mo nga
tikanga Maori" hei arataki, hei whangai hoki i nga tamariki totika,
e whai nei kia tae rawa ratou ki tetahi taumata marama o te matau-
ranga. No reira kia manawanui, kia kaha, kia u. —Na Te Etita. ]
HE MIHI NA TE ETITA.
Tena koutou nga kai-tuku korero. Ki tonu tenei pepa me te
pepa e tu mai nei i te korero kua oti te taipi. He tohu manaaki
tenei i te pepa. Nareira kaua hei ponana mai e aku hoa, aku
Toa Takitini.
Na ta koutou mokai. \_\_Te Etita,
|
|
3 177 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 177
HUKARERE KURA.
KO te ripoata tenei mo Hukarere, a Mr. G. M. Henderson,
M. A., Kai-tirotiro a te Kawanatanga.
E 69 katoa nga tamariki kei tenei kura. Kei te Form
8, 11 nga tamariki; Form 7, 16: Standard 6, 21; Standard 5, 8;
Standard 4, 9; Standard 3, 4. O nga tamariki i Standard 6, 12
i paahi i te Proficiency, e 7 i te Competency. Kanui te kaha o
nga tamariki o tenei karaihe. Ko nga tamariki o Form 7 me 8
i hohonu atu te ako i te Ingarihi me te whika i te Form 6,
tae atu hoki ki te Hitoria. E rua nga purei a Hekepia (Shake-
speare) kua akona ngakautia e ratou me etahi o nga waiata.
He nui taku mihi mo te pai o nga mahi a tenei karaihe. He
pai ano hoki nga mahi a nga Standards 3. 4, me 5, a he tino
pai te panui korero me te whakatakoto-kupu. Pai atu hoki
nga tuhituhi puta noa te kura.
Kotahi te tamaiti i paahi i te partial D tiwhikete mo te
turanga kai-whakaako. Tekau-ma-tahi i paahi i nga akoranga
mo te tiaki turoro i roto i o ratou kainga.
Toko ono i paahi i nga mahi patu piana. E 48 e tae ana
ki te kura ako i nga mahi-a-ringa (Manual Training Centre)
mo te mahi taka kai. He rahi tonu te maara kai. na nga
tamariki tonu i whakatipu nga purapura, na ratou ano hoki
i ngaki. Pai ata hoki nga mahi tuitui kakahu i whakaaturia
mai ki a au. me ia ahuatanga kai.
He nui taku whakamihi mo te noho pai o nga tamariki. I
kite hoki ahau i to ratou mohio ki te poi, poi poto, poi roa.
He tuku atu tenei naku i aku whakamihi ki te tumuaki me
nga kai-whakaako mo te pai o a ratou mahi, me te nui o nga
hua papai i puta ki te kura i runga i a ratou whakahaere.
RIPOATA A TE KAI-TIROTIRO MO TE AUTE
KARETI.
G. M. Henderson, M. A.
KO te ripoata tenei a te Kai-tirotiro a te Kawanatanga: —
" Kanui te pai o nga whakahaere katoa o tenei Kareti
me te ora hoki o nga tamariki Huihui katoa te tokomaha
o nga tamariki i tenei tau e 89. Nga tamariki i te karaihe
Matariki (Matri) e 9; For m5, e 7; Form 4 (Public Service
Entrance), e 22; Form 4, Remove (Nga mahi ahuawhenua),
13: Form 3. 38. I te Form 6 ko nga tamariki kaumatua kua
tae nei nga tau ki te 17½ tae atu ki te 19½. Kaore enei i whaka-
matautau o te Matariki (Matriculation). Ko nga tamariki o te
Form 5 ka uru ki te karaihe Matariki a te tau e takoto mai nei.
I uiuia ratou e ahau mo te Ingarihi me te Science, a he nui taku
mihi mo te pai o nga whakahoki.
Ko te Form 4 te karaihe e uru ana ki nga whakamatautau mo
te Public Service Entrance. He mea uiui ratou e ahau mo te
|
|
4 178 |
▲back to top |
178 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
Ingarihi me te Hitoria. I te marama o nga whakahoki, mohio
ana hau kei te akona paitia ratou. Ko to ratou kei-whakaako
ko Mr. Okey.
Ko te karaihe mo te Ahuwhenua kei te akona ki nga huarahi
katoa o te mahi paamu, ara nga tikanga katoa e pa ana ki te
mahi miraka kau, ki nga mahi o te whenua, ki te hanga taiapa,
ki te hanga i nga whare huhua o te paamu. Koinei pea te
karaihe e puta atu ai he tino painga kki te iwi Maori.
Ko te Form 3 e uru ana ki te whakamatautau mo nga Pro-
ficiency tiwhikete ko Mr. Loten te kai-whakaako o tenei ka-
raihe.
Tekau-ma-toru na tamariki i uru ki te whakamatautau mo te
Proficiency. Toko-ono nga mei i paahi (Turanga 6). Kotahi i
whiwhi ki te Competency tiwhikete, e rua i uru ki te whaka-
matautau mo te Buller (Pura) karahipi, kotahi i te hohipera
e takoto ana. Tokotoru kaore i paahi.
Kanui te ora o nga tinana o nga tamariki. Kei te pai hoki
nga whare hou o te Kareti, kua nui te ruuma mo nga tama-
riki.
Kua whakaturia etahi " prefect" me nga monita hei hoa mo
nga "kai-whakaako ki te tiaki i nga tamariki. Ko nga tama-
riki e takahi ana i nga ture ririki, ka waiho ma nga monita e
whiu. Mehemea he hara taumaha, ka waiho ma te tumuaki e
whiu. Te Ahua e ahei katoa ana ratou ki te whiu i nga tama-
riki (" all appear to be permitted to use corporal punish-
ment. ")
Mo te taha ki nga kai, kanui te kai, engari i roto i nga ra
e toru i noho ai ahau ki reira kaore he kapeti he puha me era
ahua kai kaore hoki he hua rakau.
I whaikupu ahau ki te tumuaki kia waiho ma tetahi takuta,
e mohio ana ki te ahua o te tinana Maori, e whakatakoto mai he
kaupapa mo nga ahuatanga kai ma nga tamariki o te Kareti.
He rahi tonu te maara tupunga kai a nga tamariki, a ko
ratou ano ki te ngaki.
Ko te karaihe mahi kamura kei te whakaora haere i nga
wahi e pakaru ana. a na ratou i hanga te whare takotoranga
mo nga mihini me nga tuuru. Na ratou ano i hanga te mahau
mo te whare o te kai-whakaako tuarua.
Kei te ngakau nui nga tamariki ki a ratou mahi, me te pai
hoki o ta ratou noho.
TAHUA O TE KOHUPATIKI.
INGA ra timatanga o Tihema ka hui nga morehu o Te Kohu-
patiki ki te whiriwhiri tikanga hei whakapiki i ta ratou
tahua oranga minita. Ko te tahua kua takoto noatu e
£32. Whakaritea ana me wehe mai e tena, e tena, tetahi wahi
o tona pei (pay) i nga mahi raumati. Ko te moni kua tae atu
ki te tari o to tatou Pihopatanga i tenei marama e £50/10/-.
Kua noho ta ratou tahua inaianei ki te £82. E whitu ano nga
whare o tenei kainga, noreira he nui te whakamihi mo tenei
wairua hihiko o nga morehu o Te Kohupatiki. Kia piki nga
manaakitanga ki a koutou.
|
|
5 179 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_179
TE RONGOPAI O TE MAHI.
Na J. P. Shepherd (na Kingi Tahiwi i whakamaori).
He aha ia te pai o te tangata
Mehemea te mea nui i a ia
He moe, he kai.
—Hakipia.
What is a man,
If his chief good and market of his time
Be but to sleep and feed?
—Shakespeare.
I TETAHI wa ka puta i te Pirimia ki tetahi ropu taitamariki
enei kupu na ko te huarahi rangatira ki te ora ko te hua-
rahi o te mahi.
Ko enei kupu e rite tonu ana te pa ki te Maori i te pa ki
te pakeha, engari ra i runga i te mea ko enei kupu ruarua e
whai ake nei e aheitia ana kia hangai ki te Maori no reira me
whiriwhiri ake me tirotiro te hangaitanga ki te Iwi Maori o
enei whakaaro kua huaina ake nei.
Ko tenei kupu ko " Mahi" e hara i te mea e hangai ana ki
nga mahi a-ringa anake. He nui atu ona ritenga. Ko taku
ritenga e hoatu ana mo tenei kupu mo " Mahi" ko te mau-
tu-maro o te whakaaro ki te mahi, ko te mau-tu-maro o te mahi
me te totohe ki te mahi. Kaore he painga o te tangata ki te
tumanako kia puta ia ki mua i ona hoa i runga i nga mahi
mehemea kaore te mau-tu-maro o te whakaaro me te totohe
ki te mahi i a ia. Kaua e mahi i tenei ra ka kore apopo kaua
e whakaaro ki te mahi mo tenei ra anake a kaore he whakaaro
ki te mahi apopo.
Engari ra me whakaaro ki te mahi i te ra i te po a me mahi i
nga ra katoa a taea noatia te mutunga o te mahi. Kei penei
te whakaaro na i te mea kua tae ki te tutukitanga o te mahi me
ngohengohe te whakaaro mahi. Kaore me mau-tu-maro tonu
te whakaaro mahi. Kei ngongohe te whakaaro ka whaia mai
e nga mea e mau-tu-maro ana te whakaaro mahi ka hipa ki
mua i a koe, ka mahue koe ki muri a ka riro ke atu i a ia te
hua o te mahi i whaia ai e koe.
Ehara i te mea ko nga tamariki anake e hiahiatia ana kia
mahi. I te wa e tamariki ana koina te mahurutanga o te
tangata. Ko tena te wa hei whawhatanga ki te matauranga.
Ko te wa ka kaumatua te tangata ko tena te wa e whakaranu
ai te matauranga ki te Kauae-hinatanga. Kei te kaumatuatanga
ra ano o te tangata te tino pai ai tona kite i nga hua o nga mahi
o te whakaaro mau-tu-maro me te totohe ki te mahi i whaka-
haeretia ai i ia ra i ia ra mai i tona tamarikitanga tae noa ki
tona Kaumatuatanga. Kaore i tino nui rawa te maha o nga
tangata kua puta te rongonui o a ratou nei mahi i te wa e
tamariki ana ratou. He nui nga tangata kei te kaumatuatanga
|
|
6 180 |
▲back to top |
180 \_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
ra ano ka kite i te hua o a ratou nei mahi i mahia ai mo nga
tau maha i runga i te pumau o te whakaaro me te totohe ki
te mahi. Kaati e hoa ma me penei ake taku korero. Mehemea
he hiahia to tatou kia tu tatou hei tangata e puta ai te iwi
me mau-tu-maro te whakaaro me mau te totohe ki te mahi mai
ano i a tatou e tamariki ana a tae noa ki te wa e wehe atu ai
tatou ki te iwi nui i te po. E penei ana te tikanga ra ma te
mau-tu-maro o te whakaaro me te totohe ki te mahi ka eke
ai tatou ki te tihi o te pai me te ora.
" Ko nga maunga teitei kua ekengia e nga tangata nunui o
te ao
E hara i te mea i taea i te rerenga kotahi
Engari i te po i te wa e moe ana o ratou hoa,
Ka pikingia a taea noatia te tihi. "
" The heights by great men scaled and held
Were not attained in single flight,
But they, while their companions slept.
Were toiling upwards through the night. "
He nui nga painga kua whakawhiwhia e te Kawanatanga o
Niu Tireni ki te Iwi Maori a tera ano hoki etahi tangata kei
waho i te Kawanatanga kei te mahi i nga tikanga e whiwhi ai te
tamaiti Maori i te Matauranga.
He nui nga kareti me nga kura kua wehea e whiwhi ai te
tamaiti Maori i te matauranga. Ki toku whakaaro he rite tonu
te mohio o te tamaiti Maori ki to te tamaiti Pakeha.
Kei te mohio koutou ki nga painga e puta mai ana i te ma-
tauranga. I runga i te kaha o te mohio o koutou tupuna ki te
pai e puta mai ana i roto i te matauranga ka wehea he whenua
hei awhina i nga kura mo koutou mo o ratou uri.
E rua nga tino hua o tenei taonga o te matauranga. Tuatahi
ko te whakairo i nga whakaaro o te tangata ki nga whakairo
rangatira. Tuarua ko te whakawhiwhi i te tamaiti ki nga
tikanga e ora ai te tinana me te wairua. Ko nga kura ko nga
kareti, nga maara hei waahi whakatipuranga mo nga tamariki
ki roto i te matauranga kia whakakakahutia ai ki te mohio-
tanga hei karo i a ratou i nga mahi tini o te ao i na tae ki te
kaumatuatanga. Me whakakaupapa mai i reira te mau-tu-maro
me te totohe ki te Mahi kia waiho ai a te taenga ki te kaumatua-
tanga hei heitiki whakapaipai mo tena tangata mo tena tangata.
He nui nga tangata kei te whakaaro i te mea i whai whenua
te Maori i mua he me atika me ako katoa nga Maori ki te mahi
ahu-whenua. Kua puta nga whakaatu a te Kawanatanga ko
te maha o nga Maori kei te piki haere engari ko te rahi o nga
whenua kei nga Maori kei te hoki haere. Noreira e kore ahei
kia mahi paamu katoa nga Maori engari e tika ana kia kimihia
etahi atu huarahi mahi hei whawha ma nga tamariki Maori e
akona nei i roto i nga kura. E tika ana kia kimihia he mahi
e pai ana ma enei tamariki i na mutu te kura. Tena he aha
|
|
7 181 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 181
te mahi ma enei tamariki? He maara nui te maara e tupu ana
tenei taonga a mahi. Ko nga mahi e taea ana e te pakeha ka
taea hoki e te Maori mehemea ia ka totohe ki te mahi. Tena ka
taea ranei e ia te whakaaro-tu-maro me te totohe ki te mahi e
tutuki ai te putake i tukuna mai ai ia ki tenei ao?
He mahi kua tohia ki tena tamaiti taane, ki tena kotiro, ki
tena tangata ki tena wahine. Mahia taua mahi i runga i te
whakaaro pono i te ngakau totohe kia hira rawa ia te pai e puta
mai. Wehe noa ake koe i tenei ao kua waiho au mahi papai,
ataahua hei tauira mo nga whakatupuranga e whai atu ana i
muri i a koe.
Ma te mau-tu-maro o te whakaaro me te totohe ki te mahi
ka eke ai ki runga i tenei ahua kua huaina ake nei.
[Kia ora a Te Hepara mo enei korero hohonu, tohutohu papai. Kei
te mihi atu " Te Toa Takitini " mo tenei tohu o to aroha ki to iwi
Maori. ——Te Etita. ]
POARI O NGA MOANA O TE ARAWA.
I TAE nga Minita o nga Komiti o te Poari o te Arawa ki
Poneke i te wa e noho ana te Paremata ki te tono i tetahi
mana kia homai kia ratou. Ko Apirana Ngata te whaka-
matuatanga atu. a i oti pai nga take i haeretia ai ki Poneke. Me
titiro i te Ture i pahitia i tenei Paremata mo nga take Maori
ara: —
1. Na te hiahia o te Arawa ki te hoko i Maketu ka whakaae
tia mai te mana hoko whenua ahakoa Pakeha, ahakoa
Maori, ki te Poari o te Arawa.
2. Ka hoko whenua ana te Poari o te Arawa kaore he tuku
atu ki te Poari whenua Maori o Waiariki hei whakamana.
I mana tonu atu i te wa haina o te Tiiti.
3. Te mana mokete whenua kua homai hoki ki te Poari—
kaore he tuku kia whakaae tia e te Kawana-Tianara o te
Poari o Waiariki ranei. Ka kitea iho e te Poari o te
Arawa he mokete tika, ka taea te whakaoti tonu atu.
4. Kua whakaae tia te Poari o te Arawa ki te tu hei tuara ki
nga Tari tukutuku moni a te Kawanatanga. I runga i
tenei mana ka mama nga Tari Kawanatanga ki te tuku
moni ki nga Maori, pena e ahua pai ana te punga (Secu-
rity). itemea ko te Poari o te Arawa kei muri e tu mai
ana.
5. I tonoa te Kawanatanga kia whakaarotia mai nga tangata
Maori kua pohe nga kanohi, me nga tangata kua ngohe
nga tinana a kua kore e kaha kite mahi oranga mo ratau.
Ko te utu mai i tenei tono me ki ko te Ture mo nga Kapo
kua paahitia nei.
6. I tonoa kia whakaaetia mai e te Tari o nga Kaunihera
Maori me te ora te moni e £200 hei apiti mai ki nga mahi
wai a te Poari i nga Pa Maori o Mourea, o Waiatuhi, o te
Taheke me Otamarakau. Whakaaetia ana.
|
|
8 182 |
▲back to top |
182 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
7. Kuahomai hoki ki te Poari o te Arawa te mana whaka-
puta moni ki nga Maori e whai moni ana i te Poari o
Waiariki, engari e puritia ana i runga i etahi here ate
Ture mo tetahi wa poto.
8. I whakahaeretia hoki nga Mema o nga Komiti rahui o
Ngati Pikiao mo Okataina me Waione. a whakaotia ana
hoki tenei take rangatira a Ngati Pikiao i tuku nei i enei
rahui i runga i te utu kore.
I tutaki matau ki,
(a) Te Minita Maori—Hon. Te Kooti.
(b) The Minita o nga Hohipera—Hon. Ta Maui Pomare.
(c) Te Under-Secretary o te Tari o Nga Whenua—J.
Tamihana.
(d) Te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori—Chief
Judge Jones.
(e) Te Native Trustee and Deputy—Judge Rawson and
H. S. King.
(f) Te Komihana o nga Penihana—Fanch.
(g) Te Minita o te Tari o te Turuhi—Hon. Nosworthy.
I manaaki nuitia a matau take, me o matau tinana hoki. He
nui te mihi kite Mema o te Tai-Rawhiti kia Apirana mo tana
tautoko ia matau take.
Te ropu i tukua e te Poari ki Poneke.
1. Wiremu Ereatara, Minita o nga take Whenua me nga
Whare Mahi.
2. Morehu te Kirikau, Minita o nga Pa Maori me nga Peni-
o
hana.
3. Kepa Ehau. Minita o nga take Maori me nga Take Taki-
tahi.
4. H. T. Mitchell, Minita mo nga take Matauranga me nga
Hohipera.
5. Raureti Mokonuiarangi, Hekeretari o tenei Teputeihana.
TE KOHATU WHAKAMAHARATANGA O NGA HOIA O TE
ARAWA TAE ATU KI TE WAKA.
No te 5 o nga ra o Hanuere, 1925, ka hainatia e te Tumuaki
me te Hekeretari te Kaanataraka kia timatatia te mahi o tenei
Kohatu i runga ite whakahau a te Poari o te Arawa. He whaka-
maharatanga ataahua. Mo tetahi atu wa ka whakaatu ai nga
tohu ka piri ki taua Kohatu.
Kotahi tau tuturu e mahia ana ka oti. Ka whakaarangia ki
roto i te Kaari a te Kawanatanga i Rotorua ara he waahi ano
tenei he mea tuku e nga Rangatira o te Arawa i te tau 1880 mo
nga tikanga whanui i runga i te huarahi kore utu.
TE TAPIRI.
Kua kore he Tapiri mo tenei putanga. Kei te raruraru nga
tohunga o era mahi.
Hei a Maehe ka puta atu ai nga waiata o Heretaunga nei,
|
|
9 183 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_183
E KORO MA I TE PO! NA KOUTOU TENEI
MANAAKI.
ITE tau 1881 ka tukuna e Ngati Whakaue e toru mano eka
hei Taonehipi ki te Kawanatanga, a kiia ana taua Taone
ko Rotorua.
I raro i taua tuku ka riro te Pukeroa me era atu waahi hei
koha kite Kawanatanga mo ake tonu atu. Whakaritea ana i
taua wa me kore utu nga Turoro Maori ki te Hohipera ina
whakatungia e te Kawanatanga.
Mai o tera wa ki te tau 1916 kaore rawa he utu o nga Turoro
Maori e haere ana ki te Hohipera i te Sanatorium i Rotorua.
No taua tau 1916 ka riro te Hohipera i nga Hoia ka kore nga
Maori e tukua atu. I hui a Ngati Whakaue a whakaotia ana
me tatari kia mutu te whawhai kia Germany ka tahi ka whaka-
ara ano tenei take. Ka utu nga Maori tae atu kia Ngati Wha-
kaue i nga tau i muri mai a mutu noa te Pakanga. I te tau
1919 ka haere te Tepiuteihana ki Poneke kia kite i te Takuta
Tianara o nga Hohipera. Ko te whakahoki mai kaore e taea
ko ena whakariterite, he whakariterite a ngutu, a koia nei te
wa e mutu ai te aroha kia koutou. Ka hoki mai te Tepiutei-
hana ka ki etahi me pitihana me haere ranei ki Ingarangi.
Whakaritea ana tetahi tangata kia kimi mai i nga pukapuka
tawhito i te Tari o te Kawanatanga tera pea e waimarie ka
kitea nga tuhituhitanga tawhito.
I waimarie, e te Etita, i kitea te Kirimina; na Tiati Pene-
tana i haina te taha ki te Kawanatanga, a na Whititera te Wai-
atua i haina te taha kia Ngati Whakaue.
I muri tata mai ka whakatungia a Ta Maui Pomare hei
Minita mo nga Hohipera a tana taenga mai ki te Papa i Ouru
ka kokiritia taua Kirimina ki a ia.
Ka tae a Pomare ki Poneke ka tae mai te whakahau ki te
Takuta o te Hohipera e tu nei i te Pukeroa kia huakina nga
Kuaha o taua Hohipera kia Ngati Whakaue i runga i te kore
utu, na ratau nei i tuku a Te Pukeroa me era atu rahui i te
Taone o Rotorua ki te Kawanatanga.
E te Etita he ora nui tenei mo tatou i tenei whakaaro hohonu
a o tatou koroua mo o ratou uri. He wa pangia nuitia tenei o
tatou e te mate tinana, na reira he nui te whakawhetai ki a ia
i te Waahi Ngaro mo te hoatutanga i tenei whakaaro miharo
ki roto i te ngakau o tatou koroua i te wa e nui ana te whenua
kia tatau.
E te Etita, he Ngati Whakaue koe me au tamariki katoa, ka
pangia ana e nga mate o te Ao, tenei ra te Hohipera a o koroua
i whakaritea mo tatou.
He nui te mihi mo te Minita o nga Hohipera a kia Ta Maui
Pomare, ki te tangata nana i hi to Ika kua pae nei kei uta hei
painga mo tatou.
|
|
10 184 |
▲back to top |
184 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
TE TOA TAKITINI.
HE whakaatu tenei ka whakapukapukatia ano nga kape o
Te Toa Takitini mai ano o Maehe. 1924, ki a Pepuere
nei 1925, ara 12 nga kape me nga Tapiri hoki. He pai,
he kaha te whare o waho. Ko te utu 12/- mo te pukapuka
kotahi. Ko nga tangata e hiahia ana ki tetahi kape ma ratou
me tuku mai te ingoa me nga moni ki Te Etita, Box 300, Hast-
ings.
WHAKATIKA I TE NAMA O TE TOA TAKITINI
KAORE HE 41.
Kei te he te nama haere o nga kape o Te Toa Takitini. Ko
te nama o Noema 1, 1923, he 28. No te perehitanga i te pepa
o Tihema ka wareware te kai-perehi ki te whakanoho atu i te
29. ka waiho tonu ko te 28 kia mau ana.
No reira i whakaarohia ai kia whakatikaina te nama o te
pepa i tenei putanga atu i te tau hou. Ko te nama o Tihema
he 40. Ko to Hanuere, he 42. Ka kore ai he 41 kia tika ai te
nama o te pepa.
TANGI MO PARATENE NGATA.
NO nga ra o Hanuere nei ka tae te ope o te Tai-hauauru ki
Waiomatatini ki te tangi ki a Paratene me era atu aitua
o Ngati Porou. Ko te ope nei ko Ta Maui Pomare, ko
Reiri Pomare, ko Takuta te Rangihiroa, ko K. S. Wiremu,
M. P., ko Kapene Piti, ko Mrs. Woodbine Johnston, Mrs. Sher-
ratt me te tamahine, me te tama a te Ta.
Kua araitia nga tangi mo nga mate o Ngati Porou, kua hiki-
tia katoatia mo te Hui o Maehe.
KARAHIPI MO WAIAPU.
HE tangata whakaaro nui a Paratene ki nga huarahi o te
matauranga mo nga tamariki o te iwi Maori. Tera tona
aroha ki ana mokopuna ki nga tamariki a Ngati Porou
kua Whakatinanatia hei karahipi mo ratou. Ko te moni e £850
kua takoto, a kua tapiritia mai e nga morehu o Tokomaru te
£300, ka eke ai te £1150. I waiho ake hoki te moni e £350 mo
te Tahua oranga Minita.
Ko te Karahipi ka whangaia haeretia e Ngati Porou kia eke
ai ki te £5000.
[Ka pai to mahi e Ngati Porou. Mate atu he tetekura, haere mai
he tetekura. Ka pu te ruha ka hao te rangatahi. Hoea to waka
taua. Ma te kaha o te ia i muri i to waka, e riro tahi atu ai pea
matou ki te whai atu i a koe. Hoe atu ra ki te ora!—Etita. ]
|
|
11 185 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_185
RATANA ME NGA TIAPANI.
Rotorua,
Hanuere 15th. 1925.
ITE hokinga atu o nga tangata i te hui i Ratana ki Rotorua,
ka tu te hui ki Te Papa-i-Ouru, ara ki a Tamatekapua. I
taua hui ka panuitia e te kai-whakahaere o te Kawenata a
Ratana, nga kauwhau a Ratana i te Hui Kirihimete. Ka puta
i roto i ana korero tenei kupu: —"Kua marenatia e Ratana te
iwi Maori ki te iwi Tiapani, a ko te ora mo te iwi Maori kei
roto i nga ringaringa o te Tiapani. "
Ka whakahengia tenei kupu a Ratana e te Arawa, a takoto
ana tenei motini: —
Ko Ngati Whakaue e noho atu nei i runga i to ratou
marae tapu i Te Papa-i-Ouru, e whakaatu ana i to ratou
piri-pono kia Kingi Hori tuarima; a. ahakoa pehea te
hurihanga o nga whakaaro o etahi o nga hapu o te iwi
Maori, he whakaatu tenei ki nga kai-whakahaere o te mana
o to tatou Kingi, ko Ngati Whakaue ka piri-pono tonu ki
te taha ki te ture me te noho pai.
He mihi hoki tenei ki te Karauna mo te pai me te tika o
tana whiriwhiri i nga raruraru katoa o te iwi Maori e whaka-
takotoria tikatia atu ana ki tona aroaro.
E mihi ana matou, e whakawhetai ana hoki, mo enei painga
katoa kua puta ki te iwi Maori.
I te wa o te pakanga nui o te ao, ka tapaea atu e matou a
matou tamariki hei hapai i te mana o to tatou Kingi, hei pupuri
i nga painga e ahu mai nei ki te iwi Maori i runga i nga kau-
papa o te Tiriti o Waitangi.
Kei te pouri matou mo tenei takahanga a Ratana i te piri-
pono o te iwi Maori. Kua hoki o matou whakaaro ki nga kupu
a o matou matua i ki ai: "Kia piri-pono koutou ki a Kuini
Wikitoria, a ki te maranga mai he iwi e takahi ana i te mana o
te Kuini, ko koutou hei kohatu wawahi i te motu. "
TE WHAKAHOKI A PITA MOKO.
" Kaore ano kia puta he kupu ma Ratana kia whakakotahitia
te iwi Maori me te Tiapani, a e whakahe ana ia ki nga korero
o te hui o Rotorua. I haere matou ki Tiapana ki te kauwhau
i te Rongopai. No to matou taenga atu ka manaakitia matou
e te Tiapani ki te manaaki whanaunga, a, i runga i nga pata-
patai kitea ana he tatanga ano to te iwi Maori ki te Tiapani. "
Kaore a Ratana i tuku tangata hei mangai mona ki Rotorua.
Engari he tangata no Rotorua i tae mai ki te hui i Ratana, a
ko ia pea taua tangata. I whakamarama a Ratana i tana hui
ko nga toto o te iwi Maori raua ko te Tiapani e kotahi ana i
runga i te whanaungatanga.
|
|
12 186 |
▲back to top |
186\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
WHANGANUI.
HE TAUTOKO I NGA KUPU A TE ARAWA.
No te 20 o nga ra o Hanuere ka puta enei korero i roto i
nga nupepa o te motu.
" Kua tuhituhi mai etahi tangata whai-whakaaro o Hiru-
harama ki te pepa o Whanganui, whakaatu mai i to ratou mi-
haro ki te kaha o Pita Moko ki te whakahe i nga korero i
whakapuakina ki te hui a Te Arawa e te kai-whakahaere a
Ratana. I rongo tonu ratou ki ana korero i te hui Kirihimete i
Ratana, a i tuaruatia ana korero, ki te hui i Hiruharama. I
kiia ko nga Maori kaore e haina i te kawenata, ka rarua ratou
a te wa e tae mai ai te Tiapani ki te wawao i nga mate o te
iwi Maori.
Kei te whakaatu nga tangata na ratou taua reta i haina, kei
te pera hoki to ratou piri pono ki to tatou Kingi me te piri
pono o Te Arawa.
Kanui te pouri o nga Maori o Whanganui mo te kotuitanga o
nga mahi a Ratana ki enei tu huarahi. He tokomaha tonu nga
tangata e aru nei i a Ratana e tino whakahe ana ki enei whaka-
haere ana. "
RATANA ME TANA KAWENATA.
TE WAIPOUNAMU.
Auckland Weekly News, 29/1/25.
Ahakoa kei te kauwhau a Ratana kia kotahi te iwi Maori, no
te taenga atu o tana kai-whakahaere ki te hui a Ngaitahu i
Tuahiwi kite ana ia kaore i kotahi te whakaaro mo te haina
i te kawenata i mauria atu nei ki reira haina ai.
Ko te kape o te kawenata he mea mau atu i Tauhiwi e M.
Whitau. I roto i te kawenata e whakaingoatia ana a Whitau
he apotoro whakahaere i te kawenata. Ko nga tangata hei haina
ko te hunga e whakapono ana ki a Ihowa, e whakaae ana ki
te whakarere i nga mahi tohunga, me nga mahi Maori, me te
whakapono ki te ingoa o te Matua, o te Tama, o te Wairua
Tapu, me nga anahera pono.
He nui tonu nga tangata i haina i te kawenata a Whitau, a he
maha nga Hahi o te hunga i haina.
I te tuunga o tetahi Maori ki te kauwhau ka whakaatu ia i
tana awangawanga ki te take o tenei haina. Nui ke atu te kaha
o etahi o nga tangata kaore nei i haina, ki te takahi i nga mahi
tohunga Maori, i nga mea i haina. Mehemea he mahi pooti
tenei mahi a Ratana, e tino whakahe ana ia ki tenei whaka-
haere a Ratana.
DANNEVIRKE.
Hawke's Bay Herald, 30/1/25.
I tae atu tetahi o nga kai-whakahaere a Ratana ki nga Maori
o Taniwaka, a i whai-korero taua tangata mo te haina i te
kawenata me nga painga e puta ki nga tangata e haina ana.
|
|
13 187 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 187
Ko te nuinga o nga tangata kaore i whakaae ki te haina i te
kore e marama o nga take mo tenei haina.
Pai ke atu ki a ratou te ata whakatakoto i nga raruraru ki
te aroaro o nga kai-whakahaere o nga ture, kua whakamana
mo era mahi. Noreira ka tautoko ratou i nga kupu a Te
Arawa mo te piri pono ki te Kingi, ka pera me te piri pono o
ratou matua i te wa e ora ana a Kuini Wikitoria.
TE HUI O HERETAUNGA.
I KARANGATIA nga tangata o Heretaunga kia huihui ki te
Y. M. C. A., Hastings, i te Hatarei, Hanuere 24, 11 a. m., ko
te putake kei nga korro a Ratana mo tana marenatanga
i te iwi Maori ki te mana o Tiapani.
Ko te motini tenei i paahiatia e taua hui: —
" Kua huihui nga morehu o Heretaunga i tenei te 24 o nga
ra o Hanuere ki te whiriwhiri i to ratou whakaaro mo nga
korero o te Hui Kirihimete i Ratana i puta ai nga korero mo
te Tiapani, a notemea he take nui rawa tenei, kua karangatia
e tenei hui te Tairawhiti kia hui mai ki te Y. M. C. A. i Hehitingi
i te Hatarei te 31 o nga ra o Hanuere nei i te 10 o nga haora
i te ata, ki reira whakaputa ai te kupu a te Tai-rawhiti. He
tono hoki tenei ki nga Kai-whakahaere a Ratana kia kaua e
whakahaeretia te haina i te kawenata, kia mutu ra no taua
hui. "
Heoi ano. —Na nga Morehu o Heretaunga.
No te Hatarei, Hanuere 31, ka hui ano. Nga morehu i tae mai:
Taniwaka, Porangahau, Waipawa, Patangata, Te Hauke, Paki-
paki, Korongata, Waimarama, Waipatu. Matahiwi, Kohupatiki,
Omahu, Waiohiki. Moteo, Petane, Tangoio, me Te Haroto.
Kaore o Wairarapa, Mohaka, Wairoa, Whakaki, me Turanga i
tae mai. He nui nga korero whakamarama. Ko te motini i
paahitia e te hui koia tenei: —"Mehemea nga kupu a Ratana
mo te marena i te Iwi Maori ki te Tiapani he mea naana kia
mahue te piri pono o te Iwi Maori ki te karauna o Ingarangi,
he whakaatu tuturu tenei na Ngati Kahungungu ki Heretaunga
nei kei te mau tonu to ratou piri pono ki te Kingi. "
P. H. Tomoana,
Tiamana o te Hui, 31/1/25.
MATE WHAKARORI TAMARIKI.
(INFANTILE PARALYSIS. )
KO tenei mate he mate rere e pa ana ki nga hunga tai-
tamariki engari e pa takitahi ana ki nga pakeke.
Nga Tohu. —Te timatanga he tangi tangi, he pukuriri,
he hiamoe; apiti atu ki te ngahoahoa o te mahunga, te ruaki,
te kirika me te ngaupuku tae atu ki te mate tikotiko. I muri
i enei tohu tuatahi, ka roria nga uaua o nga ringa me nga
waewae penei me te rori i te kainga karaka mata kaore i taona.
Ki te kitea enei tohu, tikina te takuta.
Te Huarahi o te Mate. —Ma te tangata tonu e kawe te mate
ki tetahi a ko te huarahi e uru ai te purapura o te mate, ko te
waha me te ihu ara ma te kai me te whakaea. Ko te hupe o te
ihu ko te huare me te mare o te waha, me te paru o te turoro,
kei reira nga purapura o te mate nei a ko enei mea me patu
ki te rongoa, me tahu ki te ahi me tanu ranei ki te whenua.
|
|
14 188 |
▲back to top |
188 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1925.
Te Arai. ——Kaua nga tamariki e huihui a kaua e tukuna kia
uru ki roto i nga whare e pangia ana e te mate, ahakoa he
aha. Kaua nga tamariki e kihia, e hongia ranei e nga wha-
naunga. Me wehe te ipu inu a tena tamaiti a tena tamaiti
tae atu ki nga pereti kai me era mea.
Me mau potae nui nga tamariki i waho o te whare kei paoa
te mahunga, te kohamo ranei e te ra.
Me wehe motuhake nga tamariki e pangia ana e te mate
engari te mea tika, he tuku ki te hohipera.
1 te oranga o te tamaiti, me whakaatu ki te Kai-tirotiro o te
Tari o te Ora kia rongoatia te whare.
Ko nga kaitiaki turoro, nga mea ranei i uru atu ki te ruma
o te turoro, me tupato kia ratou. Me whakakarekare o ratou
korokoro ki te rongoa. Ko te rongoa pai he kapu wai ahua
mahana, whakahanumi ai ki te hawhe ti-punu tote me etahi
maturu torutoru rawa o te " Condy's Fluid " kia ahua puwhero
iti nei te wai. Ko te " Condy's Fluid " kei nga toa me nga
kemihi.
Ko te rongoa nei me riringi ki te kapu o te ringa a ka ngo-
ngo ake ma te ihu a ka tuha mai ma te waha. Ka mutu, ka
whakakarekare te korokoro. Ko tenei whakahaere ka taea e
nga tamariki ahua pakeke tae atu ki nga pakeke.
Nga Kaunihera me nga Komiti Marae. —Me whakahau e nga
Kaunihera tae atu ki a ratou Komiti Marae kia whakapaingia
nga marae katoa. Ko nga otaota me tahu ki te ahi, ko nga
toenga kai me era ahua mea me tanu, ko nga whare me horoi
a roto. Me tino patu nga mea haunga kei tipu te rango a
ka riro ma ratou e kawe te purapura o te mate ki runga ki nga
kai. Ko nga kai, me mea he arai kia kore ai te rango e eke
ki runga. Ko nga paru tangata, kaua e waiho rauroha noaiho.
Kaua e tuhatuha i te marae i roto ranei i nga whare. Ko nga
whare hui, me horoi ki te rongoa.
Ko nga huihuinga tangata mo nga take Maori, me hiki kia
watea rawa te mate nei. Ko nga uhunga tupapaku, waiho
kia watea nga raruraru. Ko nga tupapaku, kia tere te nehu
a kaua e waiho hei take huihuinga i roto i enei ra. Kaua nga
tamariki e tukuna ki nga pikitia me nga ngahau o ro whare.
He oi e te iwi nga whakamarama a te Tari o te Ora. Awhina-
tia mai kia rere ai taua te iwi Maori i te kaha runga o te
Kupenga a Tara-mai-nuku.
Na ta koutou mokai.
—Na TE RANGI HIROA, M. D., D. S. O.
E TE IWI I ROTO I TE ROHE O TAMATEA MAORI
KAUNIHERA.
He whakahau atu tenei kia whakatutukitia e koutou enei
tohutohu katoa. Kia tere te " ripoata " mai ki o koutou Komiti
Marae, ki te Tiamana tonu ranei o te Kaunihera ina kite koutou
i enei ahuatanga kia tere ai te tuku atu i nga manaakitanga e
taea ana mo koutou.
Heoi, kia marama, kia kaha, kia manawanui
Na P. H. TOMOANA. Chairman.
W. K. WINIATA. Cr.
W, II. NIKERA, Cr.
POHE HEMI, Cr.
AKONGA MOHI, Cr.
KATENE PUKERUA, Cr.