Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA 45. HASTINGS. Aperira 1. 1925.
       TE WIKI TAPU (Holy Week).

KUA     mahara  ki enei ra Aperira 5 ki 11. ko te Wiki Tapu
      tenei, e whakamaharatia ai e te Hahi nga mamaetanga  i
      whakapangia ki to tatou Ariki i te wa i tukuna ai Ia, tae
mea ki te Paraire Pai te ra i ripekatia ai te Kai-whakaora o te
ao.


        RA ARANGA    (Aperira 12th).
KIA     noho mahara  te Hahi katoa ki tenei ra, he ra hakari
      mo  te taha wairua. Kei mahue te hunga tango-hapa i
      te Tepu  a te Ariki i tenei ra. Ko to tatou ra nui tenei
e huihui tahi ai tatou katoa (nga mea kua oti te whakau) ki
te tango i te Hapa a te Ariki.
  Notemea he ra hakari tenei, kei wareware ki te whakapai i o
tatou whare-karakia, hei tohu mo te hari o o tatou wairua mo
te Aranga mai o to tatou Ariki i te hunga mate.
  Kua whakahau  nga Pihopa ko nga kohikohi o tenei ra hei
aroha atu ma  nga Pariha ki o ratou minita, ahakoa pakeha,
Maori ranei. Kaore te Maori i te manaaki i tenei take. Kaore
i hawhe te oranga o nga Minita Maori i to nga pakeha. He
uaua te ora o nga Minita Maori me a ratou whanau, i te oranga
pakupaku  rawa e tapaea nei ma ratou. Noreira e tika ana kia
manaakitia te whakahau a nga Pihopa kia puta he whakaaro
aroha ki nga Minita i te ra o te Aranga e hari ai te ao katoa.
  "Kua  patua hoki mo  tatou a te Karaiti ta tatou Kapenga:
  " Na kia kai tatou i te hakari, auaka te rewena tawhito, auaka
ano hoki  te rewena o te mauahara o te kino. engari hei te
rewena kore, ara hei te tinihanga kore, hei te pono. 1 Koriniti
               

    WHAKAPUARE  WHARE-KARAKIA.
            WAIPIRO, kei te 8 o Aperira.
            TIKITIKI, kei te 25 o Aperira.

TE TOA TAKITINI
           Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
               Te Utu mo  te Pepa 10/- i te tau.
   Me  penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
206                 TE TOA  TAKITINI. Aperira 1, 1925.
         NGA KARETI NUNUI.
                 Na A. T. Ngata, M. A.. M. P.
 HE    mihi  tonu ake tenei ki a tatou tamariki e noho mai ra
       i nga Kareti Nunui, ki nga mea kua tangata whenuatia
       ki reira, ki nga mea tae hou atu hoki. Katahi hoki te
 tira nui o te hanga nei, e waitohu ana i te tumanako nui kei
 roto i nga ngakau o nga matua, kia whaia nga tira o mua atu,
 e a ratou na tamariki.
   Tena koutou e hoa ma. e nga matua. Ka uru atu au ki roto
 i tera mihi, naku hoki tetahi, he mea wahine, no te marama nei
 ano i whakawhiti ai ki Otautahi ki Canterbury College, ki te
 kainga i haere mokemoke  atu ai au i a Maehe o te tau 1891.
 Hei tuarua ia o nga tamariki wahine ki te haere ki nga Kareti
 nunui, ko ta Hamiora Hei  te matamua o te tira wahine i tera
 tau. Ehara Te Arawa  ma, he kawa wahine  tonu toku to te
 Rawhiti, he kawa tane hoki. Kia uia he aha te rawa e pahure
 i te wahine? E pai ana te whakautu: " Ko wai ka hua, ko wai
 ka tohu! " Waiho kia haere ana, ma te wa  e whakaatu ona
 huanga.
   Ka  waimarie  hoki te takiwa nei i te otinga i a matau i te
 Paremata ka taha nei o te kaupapa moni e Ł90. 000 hei awhina i
 enei momo   whakaaro  o te iwi Maori, i te otinga hoki i tera
 atu tau o te tahua a Te Arawa, kua rangona nei e tatou kua
 wehea e Te Poari o Te Arawa tetahi wahi hei awhina i ona
 tamariki e haere ana  ki nga Kareti. Ko  to te Kawanatanga
 awhina hoki kua  takoto mai i roto i nga tau. a inaianei e rua
 ana karahipi e whakaari ana i ia tau, i ia tau. Ko tenei tau i
 tukuna ki a Pene Te Whaipooti o Ngatiporou nei raua ko Te
 Autiti Wikiriwhi  o Te Arawa, tamaiti a Eruera Wikiriwhi  Te
 Tuahu  o Te Whakarewarewa. Ko  Te Whaipooti kua haere
 ki Canterbury College.
   Kua  tae mai hoki te tono a Peneti mo Chadwick. tamaiti a
 Tame raua ko Te Ropuhina, o Ngati Kahungunu ki Heretaunga.
 i paahi i te Matriculation, kia awhinatia. Me  te tono hoki a
 Mika Aporo  mo  tana tamaiti mo Pekoene. i paahi ano i taua
 whakamatautauranga. Kua  tuku kupu  atu au ki  te Poari

Aperira 1, 1925. TE TOA  TAKITINI. 207


whakahaere i te Tahua mo nga Take Maori, kei a ia nei e pupuri
ana te £90, 000, kia awhinatia enei tamariki katoa, tae noa hoki
ki taku mea wahine, kia kai tahi atu ai ratou ko nga mea tane.
He  penei nga awhina kua rite, a kei te whakahaerea.
 Ingoa o te Tamaiti. Tari o nga Kura. Poari o Te     Poari o Te
                                             Arawa. Tahua Nui.
Pene te Whaipooti.... £65.. —.. £50
Autiti Wikiriwhi.... £65.. £55.. —
Ninihi Chadwick.... —.. —.. £50
Pekoene Aporo..... —.. £55.. £50
H. T. Ngata...... —...... £50
  Ma  nga Matua nga wahi e rite ana i tua atu i ena. He wai-
marie o Te  Arawa ra, he tahua motuhake ta to raua na iwi.
He waimarie nga mea i whiwhi i te awhina a te Kawanatanga.
Na  to raua kaha raua i whiwhi ai. Ko matou ano ko  Ngati
Kahungunu  ma, kaore nei he tahua pera i ta Te Arawa, me
whakawhirinaki  ake ki te tahua i tipu mai i nga itarete o nga
moni whenua, e puritia mai ra e nga Poari Whenua Maori—ma
matou  a tua ake.
  Ka tae atu ano hoki te awhina a Te Poari o te Tahua mo nga
Take Maori, ki nga tamariki kua uru ki nga Kareti i enei tau
ka taha nei. Kia hui te Poari ka whakariterite ai.
  Tera ano hoki te Poari e tirotiro i nga awhina mo nga tama-
riki e haere ana ki etahi atu momo   kura, ki nga kura ahu-
whenua, ki nga High  School, ki nga Hohipera ako ki te mahi
tiaki turoro, ki nga Kura  mahi-a-ringa. ki nga  tamariki hoki
e tukuna ana e te Kawanatanga ki nga kura penei i Te Aute,
i Tipene, i Hukarere, i Turakina, i era atu. Ko te moni hoki
e whakaarohia ana hei whakapaunga i te tau, o nga hua o te
Tahua, tae atu ki nga moni tapiri a nga Poari Whenua Maori
e £5, 000.
  Kaore  noa pea he patai ma te iwi Maori i tenei wa, he aha te
hua  o te mahi  o. whaia nei nga matauranga nunui o  te iwi
pakeha. I te wa ko taua anake ko te iwi Maori e noho ana i o
taua moutere, e pai ana o taua nei whare wananga. Kua kore
te wananga, kua tuhapa nga tikanga i te ra o te pakeha nei.
Me  pehea?  Ara te kupu o te waiata, na te Tai-hauauru: —
         "' Takahia e koe i te Nukuroa-o-Mawete
          Ko  te ara tena i haere ai to tupuna
           A Hika-tamure, ki Te-uranga o te ra
          Ki Nukutaurua, ki te Kahawari:
          Ki a taua ki te marangai
           Kia homai  ana he matetakitaki
          Ka hoki taua nga tai e huhuka mai o Rewatu. "
  Koia e tama  ma, e hine ma. takahia atu ano te Nukuroa-o-
Mawete, whakawhiti  atu i Raukawa. Ko  te ara tena i haere
ai matau o koutou matua ki te tiki i te wananga i nga tohunga
o te iwi kiri ma, nana nei i kawe mai te toki maitai, te mihini.

208\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE      TOA  TAKITINI. Aperira 1, 1925.

nga ringa tipua e oti mama ai nga mahi, te tauwhanga hinenga-
ro, te oranga tauwhena, nga waka tipua, nga whakaaro whaka-
pororaru i nga iwi noho moke mai o nehera. Waiho nga iwi
whakatoi kia whakatoi ana. Haere koutou, e ruku i te hohonu-
tanga o nga whakaaro, nana i tipu ai te iwi pakeha. Tena nga
tau ka hoki mai koutou ki nga tai e huhuka atu nei, ki nga
niania, ki nga maunga i whakatipuria ai koutou, ki o koutou
toto Maori e karanga tonu na i roto i a koutou, ki nga wahi
e whakahua  ai koutou he mahi, i nga mahi e tumanakohia nei
e matau e o koutou matua hei mahi mo to koutou na wa. Kia
kotahi noa oti o koutou e puta hei tangata mo to koutou wha-
katipuranga, ka ea te tumanako, ka ea nga  manaakitanga i
whakawhiwhia ki a koutou.

HE MANAAKI MO TE HORA I TE RONGOPAI.
                                  London, March  11, 1925.

TERA      tetahi pakeha o Ingarangi i hiahia kia tukuna ia hei
      kai-kauwhau  i te Rongopai o  to tatou Ariki ki nga
      Mangumangu   o Awherika  (Congo). Engari no te tiro-
hanga  a nga takuta i a ia, kaore ia i paahi i tona ahua turoro.
Ka  puta tona whakaro itemea kua tapaea e ia tona tinana mo
 nga mahi  a te Ariki, a notemea kua  araitia tona haere ki
 Awherika, me tahuri ia ki te mahi moni, a ko nga hua katoa
 o tana mahi me tapae e ia hei whangai i nga tangata kei reira
 e kauwhau ana i nga mahi a te Ariki. Ka tekau nga tau o tona
 tahuritanga ki te mahi moni, a i taua tekau tau, kua tapaetia e
 ia te moni e £25, 000.
   E 25 tau tona kaumatua  i te wa i araitia nei ia e te takuta.
 Ko tana moni i tera wa e £75, a i tapaetia katoatia e ia mo nga
 mahi o te whakapono. Ka mahi ia i nga huarahi mahi moni
 o te ao, a i te tau tuatahi e £480 i puta, i te tau tuatoru £1000,
 i te tau tuaono £3, 000, a i tenei tau ka huri nei 1924, hui katoa
 te moni i hua mai o ana whakahaere e £4, 908. Ko ia ano ki te
 whakarite i te utu mona, ara ko te utu e ea ai nga raruraru o
 raua ko tona hoa. Ko nga toenga atu mo nga mahi anake hei
 whakapiki i nga tikanga o te whakapono. Ko nga whika i
 runga nei, ko nga toenga era i tae rawa ki te putea moni a te
 Ropu hora i te Rongopai ki nga Mangumangu o Awherika.
   Ka kite ra tatou te iwi Maori i te manaaki a te Atua i tukuna
 iho ki te tangata-turoro i tapae nei i tona tinana me ona matau-
 ranga mo nga mahi  e tiaho ai te maramatanga o te Atua ki nga
 iwi kei te pouritanga e noho ana.
   E ki ana a Horomona: —
    " Ta tetahi he rui, heoi e tapiritia mai ana, ta tetahi he kai-
 ponu  i te mea tika, a rawa-kore noa iho. —(Whkt. 11, 24. )

   Mo  te mare kaore he rongoa hei rite ki te WOODS' GREAT
 PEPPERMINT CURE.

Aperira 1, 1925. TE TOA  TAKITINI. 209
          TE PAIPERA MAORI.
            HE PEREHITANGA  HOU.
                 Na Kawana  (J. Cowan).
KUA      tae mai ki a au te tauira o te perehitanga tuatorutanga
      o te Paipera, a he mea nui tenei i roto i nga whakahaere
      a te Hahi o  Niu Timi. I haere a Atirikona Hapata
Wiremu   ki Ingarangi ki te tirotiro i te perehitanga, a he nui te
whakamihi  ki a ia. me nga kai-perehi (British and Foreign Bible
Society) me  te otinga paitanga o ta ratou mahi. Ko  nga wha-
rangi o te Paipera hou nei e 1200. Pai ana te marama o nga
 reta. Tetahi mea hou ko nga reta e kumea ana, kua hoatu he
 tohu pera ki aua reta.
   Koinei tonu tetahi o nga take whakararuraru i te kai-panui i
 te upoko karaipiture, kei nga reta e kumea ana, kei nga reta
 e whakapotongia ana.
   Mehemea   ka ata whakamaramatia   nga korero, mo  te tima-
 tanga mai  o te perehi i te Paipera Maori, me  hoki ta tatau
 korero ki te rau tau ka huri nei, otira ka 104 nga tau o te pere-
 hitanga tuatahitanga o tetahi wahi pakupaku nei o nga karai-
 piture. Kaore  i tino rite nga whakamaoritanga. Ko tetahi mate
 o nga kai-whakamaori o era wa ko te mahuetanga o te " h, " i
 nga kupu penei me " whakamaori " ka tuhia e ratou ma " waka-
 maori, " ara ka mahue   te " h. "'
   Ko  nga tangata na ratou i whakamaori  nga karaipiture, ara
 ko nga mihinare tuatahi, he tangata tino matau.
   Ko  nga Wiremu, tuatahi, Karuwha me  Parata, ko Pihopa
 Herewini, i whai wahi katoa ratou ki tenei mahi nui. Ka toru
 nga whakapaparanga o nga Wiremu inaianei e whakamaori ana
 i nga kupu karaipiture.
   Tera ano hoki tetahi tangata rongo nui o era nga ra, ara ko
 Te  Manihera, he tangata tino matau  ki te reo Hiperu, me te
 reo Kariki. Mo  te reo Maori kaore he Mihinare  i runga ake i
 tona te mohio, rite tahi ranei to raua mohio ko John Hobbs o
 te Hahi Weteriana.
   I te wa i whakamaoritia ai te paipera i nga tau 1860 ki 1869
 i hui tahi nga tangata marama  o te Hahi o Ingarangi me  te
 Hahi  Weteriana. Ko  Pihopa W. L. Wiremu, ko John Hobbs
 me  Alexander Reid (minita Weteriana i Te Kopua, Waikato),
 me Rev. T. Buddle. Ko te reo o Ngapuhi me Te Rarawa te reo
 Maori o Te  Wiremu, o Mr. Hobbs, o te whanau  a Te Reweti
  (Davis) me Puckey. No Waikato  te reo o Mr. Buddle me Mr.
  Reid. Koinei etahi o nga tangata na ratou te Paipera i whaka-
  maori. Otira ko te tino tangata i roto i a ratou ko Te Mani-
  hera.
    Tera e puta nga mihi a nga Maori, me nga pakeha mohio
  ki te reo Maori, mo  te pai o te takoto o nga kupu  o  tenei
  whakamaoritanga. He  mea pai kia whakamana te whakahau,
  "Rapua  nga  Karaipiture, " kia pera hoki te kaha o te rapu,
  ki te kaha o nga matua kua ngaro ki te po.

210                TE TOA  TAKITINI. Aperira 1, 1925.
   TE PEREHI O TE PAIPERA MAORI.

KUA      hoki mai to tatou matua  a Hapata Wiremu   i nga
      marae nunui  o ona  tipuna o te taha pakeha, i nga
      marae  tapu o Ingarangi. Ko te kaupapa nui i haeretia
ai e ia tera taha ra no o te ao, ko te kimi tikanga e whiwhi ai te
iwi Maori  i tetahi Paipera Maori  ma  ratou. Kei  te mohio
tatou nga Maori, he uaua rawa ka  whiwhi ai tatou ki tetahi
Paipera ma  tatou i roto i nga tau o te pakanga, tae noa mai ki
tenei wa. Ko nga  perehitanga o te Paipera kua pau katoa,
kua kore he Paipera Maori ma te iwi. Ka puta ake te whaka-
aro aroha i roto i nga uri o nga Wiremu tuatahi, ara i nga uri
o Te  Wiremu Kaniwha, o Te Wiremu  Parata. Na tetahi o
nga uri a Te Wiremu Karuwha ko te £1, 000 hei awhina i nga
utu mo  te perehitanga, a na te uri o Te Wiremu Parata ara na
Hapata  ko  te matauranga ki  nga reo Hiperu, Kariki. Maori
hoki, a ka oti te whakamaori hou o ta tatou Paipera. He wai-
marie te whiwhinga  o tenei whakatipuranga ki tenei Kaumatua
mohio  ki a Hapata. Mehemea  kaore ia, ka tino uaua te kitea
o tetahi tangata hei whakahaere i tenei mahi tapu, mahi nui
whakaharahara. Ka maha nga tau o Hapata raua ko tona papa
ko Pihopa Renata e whakahaere tahi ana i nga mahi whaka-
 tikatika i te takoto o etahi o nga kupu Maori  o te Paipera.
Ka  mate atu nei tana papa, ka mahue iho ki te tamaiti a raua
whakatikatika.
   No te timatanga o te tau ka pahure  ake nei, i haere ai a
 Hapata ki Ingarangi. I runga tima tana mahi he  whakaoti
 haere i nga whakamaori, he whakatikatika haere i te takoto o
 etahi o nga kupu kia  hangai ai ki te reo Hiperu, ki te reo
 Kariki. E pau ana i a ia te waru haora i te ra i runga tima ki
 tenei mahi.

   No te 30 o nga ra o Aperira ka u ki Ranana. Haere tika tonu
 atu ia ki te Ropu Perehi i te Paipera, ka whakariterite ki te
 Tumuaki o te whare perehi, i te ahua mo nga mahi. Ka hoatu
 e ia tana Paipera Maori kua oti nei tetahi wahi te whakatika-
 tika ki taua tangata. Katahi ka wahia te Paipera nei i waenga-
 nui tonu. Ko te wahi kua whakatikatikaina ka hoatu ki nga
 kai-perehi. Kei te perehi mai ratou kei te whakatikatika atu
 a Hapata.

   E rua ano ana wiki ki reira, kua timata te puta mai o nga
 wharangi  kua  oti i nga  kai-pereehi. Nui   atu te mihi  o
 Hapata ki te kaha, me  te  pai hoki o nga  tangata perehi.
 Ko te whare-perehi kei Guildford, 115 maero te tawhiti atu i
 Ranana. I tono a Hapata ki nga kai-perehi, kia whakapaua to
 ratou kaha kia oti ai te perehi o te Paipera katoa i roto i nga
 ra o Tihema. I te kaha o te mahi a nga kai-perehi. me Hapata
 hoki ki te whakamaori ki te whakatikatika, oti ana te Paipera
 katoa i roto i nga ra o Noema.

Aperira 1, 1925. TE  TOA  TAKITINI. 211


  Ko nga kape tuatahi tonu he mea tuku atu e te Tumuaki o
te whare-perehi hei aroha ki a Hapata, ki tona hoa wahine,
kia Wiri Wiremu, ki te tangata nana i tapae te moni nui i oti
ai te perehi, ki a Mihi Wiremu  o  Hukarere ki te uri o Te
Wiremu  Parata, te tangata nana te nuinga o te Kawenata Hou i
whakamaori  i te perehi tuatahitanga, a kotahi hoki te kape i
tukuna mai  ki te Perehitini o te Hahi Weteriana. E ki ana te
tumuaki  o te perehi, katahi ano te paipera (ahakoa he aha te
reo) i penei rawa te tere o te mahinga, ko te Paipera Maori.
Tenei tetahi o nga kape o te Paipera nei kua tukuna mai e
Hapata ki te Etita. He taonga whakamiharo te pai o te ma-
rama  o nga reta me te marama hoki o te takoto wehewehe o
nga  rarangi.
   He pai hoki te rahi o te Paipera nei, kia rua kia toru ranei
enei ka  rite ai ki te Paipera tawhito te rahi.
  Ko  te taumaha o te Paipera tawhito e 3½ pauna. Ko te tau-
maha  o te mea  hou nei 1½ pauna. Ka mohio  mai ai koutou
ki te mama   o tenei. E tika ana kia puta he mihi  ma  te iwi
Maori  ki a Hapata mo tenei taonga nui kua oti pai nei i a ia.
  I mua tata o tona haerenga atu ki Ingarangi ka whakahonore-
 tia a Hapata e te Kaunihera whakahaere  i nga Kura Nunui
 (University)  o  Nui  Tireni, ara ka   tukuna  atu  te taitara
 Takuta o nga Reta (D. Litt. ) ki a ia, hei tohu honore ki a ia mo
 ana mahi i runga i nga huarahi o te matauranga, ara rawa ia.
 mo  te otinga o tana Dictionary o te reo Maori.
   No te hokinga mai i Ingarangi ka tae atu te whakaatu ki a ia
 kei te hiahia te Kura Nui o Ingarangi, ara te Cambridge Uni-
 versity ki te tuku taitara pera ano ki a ia. Kei a Hune  nei
 hui ai te Kaunihera o Kemureti ki te whakanui  i a Hapata.
 Itemea kaore a Hapata e rokohanga ki taua hui whakanui i a
 ia, kua puta te kupu a te tiamana (Sir Willim Ridgway) koia
 tonu hei tango i te turanga o Hapata.
   Ko te honore a Kemureti  University mo Hapata he Takuta
 Reta (D. Litt. ).
   Ko  te tamaiti a Hapata ko Nigel, kei te Kura Nui i Kemu-
 reti (Ingarangi) e kura ana. Kua paahi te tamaiti i te B. A., a kei
 te Kareti ako mahi  minita inaianei. He tamaiti mohio, he
 tamaiti pai a Nigel, a tera e whai i muri i nga tapuae o tana
 papa, o tana koroua, o Renata, me tana tipuna, ara a Te Wiremu
 Parata.
   He  nui nga hui i tae ai a Hapata. I tae rawa ia ki te hui a
 te Kingi i Buckingham   Palace. I tutaki atu hoki ia ki nga
 mema  o te tiimi whutu-paoro (All Blacks) i te ra i whakanuia
 ai ratou e te Komihana  mo  Niu Tireni, Sir James Allen. He
 maha  ano hoki ona whai-korerotanga, me nga kauwhautanga
 mo  te iwi Maori, mo Meranihia me nga take e pa ana ki te Hahi
  o Niu Tireni.
    Tenei ra to tamaiti a Te Toa Takitini te mihi nei ki a koe
  mo au manaakitanga i te iwi Maori. Tenei hoki te koa tahi nei

 212                TE TOA  TAKITINI. Aperira 1, 1925.


 mo enei tohu honore kua uhia mai nei ki a koe e nga ropu o
 nga matauranga nunui o te ao.
   Mehemea  i te tu tonu nga whare-wananga o te iwi Maori kua
 whakawahia koe, kua whakangaua  ki nga paepae, e korerotia
 ra e o tatou matua, me o tatou tupuna kua wehe  ki te po!
 Kaati i tenei wa, kei  te kaha  rawa te  huri  haere o  te
 ao, a kua kore i tino mohiotia me  pehea ra he honore  ma
 matau  mou.
   Heoi ano te kupu mama e koro: —
                  " Mate atu he tetekura
                   Ara mai  he tetekura. "
                            E  tika hooki.
                                             (Na Te Etita. )

     TE UTU MO NGA PAIPERA HOU.
 KUA      tae mai te whakaata  a te Hekeretari o te British and
       Foreign Bible  Society i Poneke ko  te utu  tenei kua
      whakaritea mo nga Paipera Maori: —
               Paipera  Kiri-kau.... 5/-
               Paipera  Kiri-pai (Rexine)  8/-
   Ko nga kiri pai kua pau, engari kua tukuna he tono ki te
 whare-perehi i Ingarangi kia tukuna mai ano etahi.
   Ko nga tono mo nga Paipera me tuku mai ki a
                 MISS K. WILLIAMS,
                             Hukarere, Nepia.
   Ki te kore i a ia me tuku ki:
           THE SECRETARY,
                    British and Foreign Bible Society,
                         41  Ballance Street, Wellington.
   Ko nga waea me penei: —
                 " TESTAMENTS, "
                                     Wellington.

    HE PANUI NA TE KAWANATANGA.
 KUA     tae mai te whakaatu ki te Kawanatanga o Niu Tireni
       a te Kawanatanga  o Tiapani he tito te korero e korerotia
       nei i powhiritia a Ratana e te Kawanatanga o Tiapani i
 tona taenga ki tera whenua.
   Kaore te Kawanatanga o Tiapani tetahi tangata ranei o taua
 Kawanatanga  i oati ki te tautoko i nga take a Ratana.
   Kaore he korero i puta i tetahi o nga Minita i tetahi tangata
. whaimana ranei o taua Kawanatanga, kia Ratana mo te taha
 ki nga take e pa ana ki nga Maori o Niu Tireni.
   Ko te Peene a Ratana i tae ki te whakatangitangi i tetahi hui
 "i karangatia e tetahi Minita. Kaore a Ratana i tae ki reira.

. Ka pa te mate mare ki te tamariki whangaia ki te WOODS'
 GREAT PEPPERMINT CURE.

Aperira 1 1925. TE  TOA  TAKITINI.
            TE PIRIPONO.
                Na A. T. Ngata, M. A., M. P.
HEI     te 6 o nga ra o Pepuere, 1940, tutuki ai te rau tau o
       te hanganga ai, o te hainatanga ai o te Tiriti o Waitangi
      ki Waitangi, wahi  o Pewhairangi. He tika kia whaka-
maharatia i tenei wa nga kupu  o te Upoko Tuatahi o taua
Tiriti, ara: —
  " Ko nga Rangatira o te whakaminenga, me nga Rangatira
katoa hoki kihai i uru ki taua whakaminenga, ka tuku rawa
atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te Kawanatanga katoa
o o ratou whenua. "
  Kua  whakamaramatia  i nga kaupapa korero mo te Tiriti o
Waitangi  i taia ki Te Toa Takitini i era atu tau, na tenei upoko
o  te Tiriti i poroaki mai, a i whakatinana ki enei motu  te
Kawanatanga  o te Kuini o Ingarangi, tuku iho ki ana uri i muri
 i a ia.
   Na, ko te iringa tera o te taonga nei o te Piripono, o te oha
 a nga tupuna, a nga matua kua ngaro atu ra ki te po. He mea
 e kore e taea te huna; he tu tahanga kaore ona whakama; e
 kore e piko ki matau, ki maui; kaore  ona rereketanga e uia
 houtia ai i enei ra. " Tena koa, he aha te piripono? "
   Otira i te ra nei, kei te uia ano e nga tamariki matau  o te
 Motu. E kiia ana ki te haurangi te tangata i nga wai whaka-
 hari a te pakeha, ka ata rua. a me he wairua ora kei roto i a ia,
 tera te ui ra "Ko tehea ra o nga mea nei te tinana tuturu? "
 Koia pea i ui tauhou ai tenei whakatipuranga ki te piripono
 o o ratou tipuna i whakama atu ra ki te upoko tuatahi o Te
 Tiriti o Waitangi.
   Ko te ngakau tapatahi kaore e ui, kaore hoki e oho i nga
 korero whakawai a nga tamariki whakatoi. Ina a Hori te Tua-
 rima, Kingi o Ingarangi tae noa ki nga moutere o te moana,
 Emepara  o Inia, mokopuna  tuatahi a te Kuini Wikitoria e
 whakahuatia  nei i roto i Te Tiriti o Waitangi. Kua tau iho ki
 a Kingi Hori te mana o te kupu whakaoati o te tau 1840. Ko
 te piripono o te iwi Maori o te tau 1925 he piripono ki a Kingi
 Hori, ki tona Kawanatanga o Ingarangi tae mai ki Nui Tireni
 nei, ki nga Ture hoki i hangaia hei whakahaere ma tana Ka-
 wanatanga.
   Ko  nga iwi poipoi haere i te Kawenata i raro i te Tiriti o
 Waitangi  te hore o te patai, o te whakatoi. Ko ratou e ui tau-
 hou nei ki te piripono. Otiia kei te tohe ratou kia haina nga
 iwi. Kia tuahia hainatanga i te Tiriti? Ko  te korero pono
 kotahi tonu ai tona whakatakotoranga  ka takoto. Engari te
 korero parau, e kiia ana kia iri tonu i nga ngutu, me kore nga
 tangata kuare e whakapono, he tika.
   Ko matau  e noho atu nei i tenei wahi o te Tai Rawhiti, kei
 te whakarongo miharo atu ki nga rongo korero mai o te motu.
 Ko  Waimahuru  a konei, a e tika ana kia whakataukitia: " Ara
 te korero e rere ra i Aotearoa, takoto noa Waiapu. " Kei konei

216                TE TOA  TAKITINI. Aperira 1, 1925.


       NGA AITUA O TURANGA.
  TE KANI PERE RAUA KO REVD. AHIPENE RANGI.
                  (No Tame Arapata. )
NO     te 22 o nga ra o Maehe ka  moe a Te Kani  Pere i te
      moenga  roa. Muri  tata tonu iho ka hinga atu ko Ahi-
      pene Rangi, Minita, i te 25 o Maehe. E rua enei tangata
no te Aitanga-aMahaki anake, me era atu hapu huhua, a he
waihotanga kupu  ake raua, na nga kaumatua  rangatira kua
riro ki te po. He tipua rawa enei tangata, rite tonu te ahua o
o raua mate, ara ko te mate whakarihariha nei ko te " cancer "
 (ngarara). Ko  o raua tau rite tonu, ara 67. Ko to raua mate-
nga rite tonu te wa.
  Ko  tenei tangata ko Te Kani Pere he tangata aroha, manaaki i
te rawakore, kaore hoki ana whiriwhiri. I te matenga o ona
matua  o Wi  Pere, o Pitau, ka whakanoho  ia ki te marae o
 Manutuke, ka hapai ia i nga kupu tohutohu a ona matua ki a
 ia. a na te mate nana i tapahi, ka mutua ia i tenei ra.
  I runga i nga whai-korero mona, ka puta tenei kupu na, ko
 tenei tangata he kingi no nga mahi ki te taha kikokiko, tae atu
ki nga mahi  ngahau. Kei  te mohiotia tenei tangata e nga iwi
 maha o tena wahi, o tena wahi. He nui nga iwi i whakaeke
 mai ki te uhunga mona. No reira i te mea e mohiotia ana tona
 ahua me ana mahi, kaore rawa e whakapaingia  nga korero
 mona. I tae mai te waea tangi mai a te Pirimia, me nga waea
 hoki o tena wahi, o tena wahi.
                 AHIPENE  RANGI.
   Ko Ahipene  Rangi tetahi o nga minita tuatahi ki Te Rau
 Kareti. No te 1895 ka whakapangia ia hei Rikona. Kua tae ki
 te 30 ona tau e mahi ana, i nga mahi a te Hahi, ka moe nei.
 He maha  ona pariha i whakanoho haere ai, timata atu i Tu-
 ranga nei, whakamutu   atu ki roto o Heretaunga, ara ki  Wai-
 pawa me Takapau.
   No reira he nui ano nga iwi kei te mohio ki a ia, he maha
 hoki ona hoa  Minita kua  whakamararatia ki tena wahi, ki
 tena wahi, o roto o tenei Pihopatanga, tae atu hoki ki era atu
 Pihopatanga. He tangata humarie, he tangata ngawari a Ahi-
 pene Rangi.
   Haere  ra e koro ma!  Haere ki te iwi, haere ki te Ariki.


    WHARE-KARAKIA   MO HUKARERE.
               TOHU  MO TE TIUPIRI.
   Ko  nga kohi  enei kua tae mai: —Mrs. James Mcllroy  (Wai-
  piro Bay) £16/10/-, Mrs. Harding  (Gisborne)  £1, Mrs. Beale
  (Waipiro Bay) £5, Mrs. Hei (Te Kaha) £1, Mrs. Wright (Rau-
 kokore)  £1. Miss Clara Wright (Raukokore)  10/-, Miss Lena
 Kenny  (Waikato) £1, Miss Dolly Kenny (Waikato)  £1, Misses
  Ngata (Waiomatatini ) £15/15/6, A Friend £1. Anonymous  10/-;
  total, £43/15/6. Te Kaha: Collected by  Annie Waititi, Miss
  Hinetera Allison, Miss Tawai  Kepa, Miss Annie  Waititi, Mrs.

Aperira 1, 1925. TE TOA  TAKITINI. 217


Mere  Kepa, Mrs. Kerana Jones. £6/10/-. Te Araroa: Collected
by Kura Mahue: Dr. Wi Repa £1, W. Black £1, Hori Kingi 10/-,
Mohi  Ngatai 5/-, Miss Te Aira Brown  £1, Marara  Mahue for
Mere  Waihi, deceased) 10/-, Ema Mahue   (deceased) 10/-, Kura
Mahuue   10/-, Marara Mahue 12/-, Sale of Tickets, Flowers, and
School Colours £6/18/6; Total per Kura Mahue, £12/15/-; col-
lected by Kohu Ruwhiu:: Mrs. W. Walker £1, Mrs. Tira Ru-
whiu  10/-, Mrs. Huhana Ruwhiu  11/6, Mr. Rua  Bristowe 5/-,
Mr. Kamizona   5/-, Mr. Sid Haig 13/-. Mr. N. Heka 5/-, Mr. and
Mrs. Hoani  Kaika  15/-; Sale of Tickets, Flowers, and School
colours £11/15/6; total per Kohu Ruwhiu, £16; collected by
Matekino  Te Purei: Mr. Tame Wepu  5/-, Mr. Pani Poi 5/-. Sale
of Tickets £2/5/-, total per Matekino Te Purei, £2/15/-; sale of
Tickets per   Pipi Reremoa, £1/10/-; collected by Hineawe
Rogers: Mr. Enoka  Rukuata  10/-, Sale of Tickets 15/-, total
collected by Hineawe  Rogers, £1/5/-; Sale of Tickets by Jane
Puka, £1; Miss Ivy Hovell, 11/-; collected by Enoka  Potae:
Rev. R. T. Kohere £2, Mrs. Enoka Potae 10/6. Mr. Paerau Te
Kani  £1, Mr. Rana Pia £1, Mr. Waikura Tautuhi £1. Mr. Hirai
Te Ngahere 10/-, Mr. Waiheke Puha 10/-, Mr. A. W. Hicks 10/-,
Mr. Hoani Kaika  10/-, Mr. Tipi Kaa 10/-, Mr. Watene  Waititi
5/-, Anonymous   9/-, Anonymous  6/-. Sale of Tickets £1/7/6,
total per Enoka  Potae, £10/18/-; collected by Mohi te Purei:
Miss  Teaira Brown  5/-, Mr. Tu Mahue  £1, Mr. Arapeta  Piri
 10/-, Mr. T. Maxwell 10/-. Mr. Apiata Apanui 10/-. Mr. Dick
Waitoa  5/-. Mr. Mohi Te Purei  £2/2/-, Sale of tickets £15/11/9,
Total per Mohi  Te Purei, £20/13/9; collected by Tiri Maxwell
 £1/13/-, Anonymous   4/-, Kohua  Kahu   10/-, Watene  Waititi
£2/10/-, Anonymous  £1/19/8, total £5/3/8: Hicks' Bay: collect-
 ed by Puti Pearce  £1/5/-, Taka Taiapa £1/2/-, Miria Tihore
£1/6/-, Rangipaia Bristowe £1/2/9, Ohau   Campbell £2/4/-,
 Horiana Tihore  £1, Sale of Tickets £4/18/6, Mrs. Puti Pearce
 10/-, Mrs. Oraiti Houkamau 7/6, Mrs. Mary Wirepa  £1, Mrs.
 Taka Taiapa 5/-, Mrs. Maraea Tawhiri £1. Mrs. Jensen 5/-, Mr.
 Patihana Tihore 10/-, Hirai Te Ngahue 5/-, Steve Jury 5/-, Joe
 Kururangi 5/-, Rawhiti Whenua  5/-, G. H. Dunn 5/-. J. Hep-
 burn 5/-, H. P. Puha  5/-. —. Tawsey  5/-. Sale of Tickets,
 Flowers, Ice Creams, etc. £20/11/4 (less expenses £6/18/6 and
 £5/13/-) £7/19/10, Miss Olive Halbert £1/3/4. Grand  Total,
 £152/8/10.
   E hoa ma. Kanui te mihi kia koutou mo te nui o ta koutou
 awhina mai i ta matau tono mo te tahi whare karakia mo tatou
 i Hukarere nei.
   E te iwi o Te Araroa me  Hicks' Bay tenei ta koutou moni
 nui kua tae mai. Kia ora koutou katoa.
   E nga kotiro i kurangia ki Hukarere  taikiu rawa atu mo a
 koutou hereni kua tae mai nei.
  E  nga mea kahore ano kia tuku mai kia ahua hohoro mai
 kia mohiotia ai e hia nga moni katoa i mua o te whakatakoto-
 ranga o te kohatu a te Hahi o Hune.
                    EMILY  M. BULSTRODE, Principal.
                       MERE   HALL, Secretary of Chapel
                                   Building Fund.

218\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA TAKITINI. Aperira 1, 1925.


TE RIPOATA A TE KOMITI MOTUHAKE O TE
   HINOTA TOPU MO TE AHUA ME NGA
   TAKE E PA ANA KI TE TAHA MAORI O TE
    HAHI.
  Nga  Mema  o te Komiti: —Pihopa   o Akarana   me Waiapu,
Atirikona Tiatetene. Hokena, me Himikini. me  W. H. Skinner,
raua ko C. A. Taratoa (de Latour).

KO      te ripoata a te Komiti e whai ake nei: —Kua   kitea iho
      nga tohu o  te pikinga ake o nga take-whakatewairua i
      roto ite iwi Maori o ia wahi o ia wahi, a i runga hoki
ite hiahia kia tipu kia whanui kia whaihua hoki ona painga
i roto i tena i tena, na reira ka whakaarohia kia hoatu ki te
iwi-Maori  etahi tikanga whakahaere. Kua   timataria i roto
ite rohe Pihopatanga o Akarana tetahi tikanga penei te ahua-
tanga. Kua  whakaturia he komiti hei whakahaere i nga take
Maori  anake. Kei te  whakaarohia  kia whakatakotoria  he
kaupapa  ma te rohe pihopatanga o Waiapu, a e mohiotia ai nga
whakaaro  o tena o tena, ahakoa Maori pakeha ranei, ka mei-
ngatia kia tu he hui ki Rotorua a te Turei te 23 o Hune, 1925.
Tera  e karangatia kia tae ki reira nga pihopa o  tenei motu,
me   Atirikona Hokena, Tiatetene me  Himikini, hui atu kia
Rev. W. G. Wiremu  me nga minita Maori e toru o ia Pihopa-
tanga. Ma  ia pihopatanga e utu ona raruraru mote haerenga
ki taua hui.
   Kote hiahia o te komiti kia whakaturia  he komihana   hei
whiriwhiri  i nga take e whai ake  nei: —
   1. Kite uiui kite titiro hoki ite ahua o nga mahi  ote Hahi
i waenganui i te iwi Maori kua whiwhi nei i nga painga o te
 rongopai.
   Kite kimi i nga huarahi e horapa  atu ai nga painga ote
rongopai ki nga Maori, e whakatonga  nei o ratou whakaaro e
 titiro-whakatoi ana ranei ki nga mahi o te Hahi.
   3. Kite whiriwhiri tikanga e tutuki ai te hiahia o nga Maori
 whakapono, ara kia whai-waahi ano ratou i roto i nga whaka-
 haere o nga mahi ote Hahi e pa ana kia ratou, a me pewhea he
 tikanga e tino ahei ai te whakarapopototanga ki roto i nga
 mahi ate Hahi nga whakaaro nunui me nga whakaaro rangatira
 o te iwi-Maori.
   4. Kite whakatakoto tikanga e ahei ai nga tke mo  te taha
 Maori o te Hahi ki te whakatakoto kite aroaro o te Hinota Nui.
   5. Kite whiriwhiri mehemea e tika ana kia wehe motuhake
 nga mahi me nga tikanga e pa ana ki nga mahi Maori o te Hahi.
   6. Kote komihana hei whiriwhiri i enei take ko nga Pihopa
 o tenei motu, ko Atirikona Hokena. Tiatetene me Himikini, ko
 Rev. W. G. Wiremu   me J. T. Makiwiremu. Mate  Pihopa o
 Akarana e karanga te hui o te Komihana.

Aperira 1, 1925. TE  TOA  TAKITINI. 219


 A TE MANU ME TONA TAKUTA I ROTO O
              TUHOE.
                    (W. W. Bird, M. A. )
IA     Hanuere  ka hori ake nei ka haere maua  ko Takuta
       Hercus o Te  Otago University me  taku tamaiti hoki i
      reira e akona ana mo te mahi rongoa, i roto i nga rohe
o Tuhoe. Tera  pea aku hoa Maori e tango nei i to pepa e
hiahia kia mohio  mai  ratou ki nga korero o taku haeretanga,
na reira ka tukua atu nei e ahau nga korero o taua haeretanga.
  Ko  te putake o ta matou  haere he titiro i te ahuatanga o te
ora tinana o Te Maori  i te kainga. Na runga i tera mahara,
ka kohiritia ake ko nga wahi e tawhiti rawa atu ana i te pake-
hatanga hei haeretanga ake ma  matou. No  Hanuere  9 o nga
ra ka huihui matou  ki Te Whaiti. Kua tae atu a Dr. Hercus
ki reira hi tarauta (trout) ai i roto o Whirinaki, tetahi o nga
tino awa pai mo  tena mahi. Kua  timata ake hoki te haere a
Te  Takuta nei ki nga kaainga ki te tirotiro i nga Maori mo o
ratou mate, e pangia nuitia ana hoki ratou e te mate i taua wa.
He  nui hoki taku manaakitia e aku hoa Maori i mohio ki ahau
i te wa e haere ana ahau  i roto i nga kura Maori. Ko Dr.
Hercus  he tangata tino matau ki te mate tenga, mate puku i
te kaki (" goitre "), a he nui nga mea e pangia ana e taua mate
i Te Whaiti. No te taautanga o te ra ka haere atu matou i reira
ki Ruatahuna. No te ahiahi ka tae matau, ka moe. I te ata
ka  tae mai nga tangata kia kite i taku takuta, ka haere ia kia
kite i nga turoro, ko ahau ka mahue iho i te whakawhaiti i a
matau  taonga mo te haere ki roto i tuawhenua.
  Ka  pai hoki to matou hoa a Taare Te Manihera, he tangata
ngahau, he kaha hoki ona hoiho. Ko to matou kaainga i noho
 ai ko Te Whare Mihana o Te Perepetiriana i Ruatahuna. ko te
kai tiaki ko Sister Annie, ka waru ona tau e noho ana i reira.
 Tu takawaenga ana to matou kaainga i waenganui o Omakoe,
 Oputao. Kakanui, Matatua, Te Uhiarae, me Tatahoata, a no te
 ata o Te Mane ka timata ta matou mahi. Kanui  te rongoa i te
takuta a i kaha hoki ia ki te whakarato haere i aua rongoa ki
te iwi nei. He nui nga male puku  i nga kaki ko etahi katahi
 ano ka timata ake a ko etahi kua nunui rawa. Ko te whaka-
 marama  mai  a te takuta nei mo te putake o taua mate, na te
kore  o tetahi mea e kia ana he " Iodine"' i roto i te oneone.
 He nui hoki nga rongoa i mauria mai e ia mo taua mate.
   He nui nga tangata i kite matou i Matatua. Ko  Te Amo   Ko-
kouri me ona hoa e noho huihui ana mo te 12.
   I manaakitia paitia matou  i tukua mai  hoki nga  tikanga
katoa mo  nga ahuatanga mate, ara nga tamariki o te kaainga.
   I mahia hoki e te Takuta nei nga niho o nga tamariki. He
nui nga  tangata i mahia e ia. Kotahi te tamaiti e ngaua ana e
te hakihaki.

220\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE      TOA TAKITINI. Aperira 1, 1925.


  Katahi ka  mauria atu e ia ka tangohia te pirau ki roto i te
patara, no te ata ka tirohia e tupu ake ana tena  mahi a te
ngarara (" germs ") hakihaki i roto i te patara. He hanga wehi
Kua  mauria e ia taua pirau kua  tupu nei ki te hohipera i
Otago.
  Nui atu te whakamiharo o nga Maori  mo te kitenga i tenei
mate  e tupu ana. ka kite hoki i te putake i piri atu ai, i rere
atu ai ki tetahitangata. E ki ana aku hoa Maori ko tenei mate
ko  te hakihaki he mate  Maori. Kaati  akuanei  hoatu ai e
taku hoa takuta ki ona hoa pakeha i Otakou, kite iho tatou ka
rere tonu te mate Maori ki te pakeha.
  Tetahi mate i kitea i reira e pa ana ki nga kanohi. I whaka-
aturia e ia te ahua mo te mahi  i taua mate kanohi  kia Sister
Annie a i ki hoki ia e rua wiki kua ora aua tu turoro.
  1 tangohia mai hoki e te takuta etahi toto i roto i nga tangata
hei mau  ma ana. E ki ana taua takuta e wha nga ahua toto
Ko  etahi toto ka taea te whakahanumi ki roto i etahi atu. ko
etahi ano kaore e taea te whakahanumi.
  Ka  taea e te takuta te titiro i te toto e pai ana hei whangai
i te toto o te turoro e pangia ana e te mate toto hiroki. Ma te
matau  hoki ki te ahua o nga toto e tika ai te whangai i te toto
tika hei painga mo  te turoro.
  Kaati ake mo ena. Tukua atu aku mihi mo te pai o nga mahi
mihana  i Ruatahuna. 1 taku taenga tuatahitanga ki Ruatahuna
e noho puihi tonu ana te ahua o nga tamariki. Inaianei kanui te
pai, te kaha o te pikinga ake o te pai, o te matauranga, te nga-
wari ki te reo pakeha, pera ano me nga iwi kei waho nei.
   Engari mo nga Kaumatua, kaore i tino kaha te piki ake o te
 pai. Ko te putake pea ko te kore kaore i matau ki nga tikanga
kura.
   Kanui te kaha o Sister Annie, ano tona rite he hakui ki tenei
iwi katoa, me nga kupu mihi hoki e rongo ana ahau, me te
koa mo  tenei wahine mo te rongo pai i runga i ana mahi katoa.
   No te Hatarei matou i rere mai ai i Ruatahuna noho rawa
 mai i Te Wai-iti ara te kainga o taku hoa pai o Te Iriwhiro Te
 Wiremu. He  nui nga manaakitanga  a tenei tangata i au.
   I haere tahi atu matou ki Maungapohatu. Te  huarahi he
 kino rawa, pakaru katoa tetahi o nga  pouaka rongoa  a te
 takuta i runga tera peeke i te whaiti o nga huarahi ro puihi.
 Ko te kai tiaki o te Whare Mihana i Maungapohatu he tamaiti
 wahine pakeha, ko tona hoa  he kotiro Maori no te kura o
 Turakina ko Maggie Tautau te ingoa.
   He nui te pai o te whakamanuhiri i a matou.
   I runga i a raua korero mai, ka mohio atu te takuta nei ko-
 te mate kei te pa ki roto i taua rohe he Typhoid Fever. Aha-
 koa te ruha i te ruturutunga a te hoiho, kaore i roa kua haere
 te takuta me taku  tama me  Sister Annie kia kite i nga turoro
 e pangia nei e tenei mate kino.

                      (Taria te roanga. )