|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 47. 01 June 1925 |
|
|
1 237 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA 47. \_\_\_ HASTINGS. Hune 1. 1925.
W. F. TE MAAHI.
He kauwhau na Revd. P. Peneti.
"' Na ka mate a Hamuera, a ka huihui a Iharaira katoa ki te
tangi ki a ia. "—1 Hamuera 25, 1.
W. F. TE MAAHI, Pirimia 1912 ki 1925.
I mate. Mei 10, 1925.
KO Hamuera tetahi o nga tangata nui i roto i te rarangi
ingoa o nga poropiti o Iharaira. Engari kaore a Iharaira
i tino mohio ki te nui o nga painga i puta ki a ratou i
runga i nga whakahaere a Hamuera i a ia e ora ana. Otira no
tona matenga katahi ano ka huihui a Iharaira katoa ki te tangi
ki to ratou tangata. Katahi ratou ka mahara ki nga painga i
puta ki a ratou, nga ora mo te taha tinana nga ora mo te taha
wairua.
-
|
|
2 238 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
238 TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925.
He penei tonu to tatou ahua to te tangata. I te mea kei a
tatou tonu nga manaakitanga, kaore tatou e minamina atu.
Engari kei te wa e ngaro ai taua taonga, katahi tatou ka mohio
ki to tatou mate.
Kei raro a Niu Tireni katoa i te kapua pouri e tau ana i tenei
wa. Ko te ringaringa kaha o aitua kua whatoro atu ki te upoko
tonu o to tatou Kawanatanga. Ko Te Maahi tera e tiraha mai
ra. Haere ra e koro! Haere te Rata whakamarumaru o nga iwi
o te motu. Haere te matua o te iti o te rahi. E te iwi Maori, e
tika ana ma tatou e tangi nui a Te Maahi. Kaore ano he
Kawanatanga i penei rawa me Te Maahi te kaha o te manaaki
i a tatou. Ahakoa na ana Minita o te Karauna, nana ra na te
upoko. Titiro ki a Ta Maui Pomare e noho mai nei hei Minita
mo te Tari o te Ora. Na Te Maahi i hiki tenei Maori hei upoko
mo nga Hohipera me nga Takuta o Niu Tireni katoa.
Titiro ki te Kai-tiaki o te katoa mo te taha Maori. I mua e
ngaro noaiho ana te taha Maori, e horomia ana e te taha pakeha.
Inaianei kua tu motuhake te Kai-tiaki Maori.
E tika ana a Te Arawa kia nui te mihi ki a Maahi. Na tona
Kawanatanga i whakatutuki i runga i te huarahi ngawari, i te
huarahi marama, te keehi o nga Moana i puta ai te £6, 000 i a
tau ki a ratou.
E tika ana kia mihi a Ngati Kahungunu ki a Te Maahi.
itemea natona Kawanatanga i whakahoki mai a Puketitiri. a
Aorangi ki a ratou.
E tika ana kia mihi nga iwi o Turanga kia Te Maahi. itemea
nana i whakahoki mai a Patutahi ki a ratou.
E tika ana kia nui te mihi o Ngai Tapu o Te Waipounamu ki a
ia mo te moni kapeneheihana £354. 000 kua whakaaetia nei mo
te hoko o te tau 1848.
E tika ana ki a mihi nga kaumatua ki a Te Maahi notemea
nana i whakarahi te penihana mo nga kaumatua, a ko nga
moni e whangai mai nei i nga Penihana Maori anake e tae ana
ki te £64, 682 i te tau.
E tika ana ki a mihi nga tamariki ki a Te Maahi notemea
katahi ano ka takoto marama mai nga huarahi hei taenga atu
mo ratou ki nga kura nunui o te Motu.
Tera atu, tera atu nga mahi pai a Te Maahi ki te iwi Maori.
Tera noatu hoki ana mahi pai mo ana iwi pakeha.
E kiia ana kaore ano he tangata o Nui Tireni nei i penei
rawa te tangihia me Te Maahi. Na te aha i arohatia ai tenei
|
|
3 239 |
▲back to top |
Hune 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 239
tangata? He pai nona, he aroha, he atawhai, he humarie, he
pono no ana korero. Kaore ana korero whakapatipati, kaore
he korero rupahu. Kua kitea maramatia ko te putake mai o
tona kaha, me tona marama, ko te u o tona whakapono ki to
tatou Ariki ki a Ihu Karaiti. He tangata karakia a Te Maahi.
He nui hoki tona mohio ki nga Karaipiture.
Haere ra e koro. Kaore to iwi Maori e wareware ki o
manaaki i a ratou.
Waiho ma nga whakapaparanga tangata a muri nei e korero
tou nui, tou pai. me au mahi aroha i whakahaeretia e koe hei
painga mo nga iwi katoa i raro i a koe. Ahakoa koe kua mate,
tenei tonu koe te korero nei. Haere ra e koro! Haere ki tou
okiokitanga.
HUKARERE WHARE KARAKIA.
No Hune i te tau 1875 i timata mai ai a Hukarere Kura. Ko
te Tiupiri tenei marama o taua kura. Kua tuturu te whakaaro
kia whakaarahia he Whare-karakia kohatu ki Hukarere hei
tohu whakawhetai mo te ekenga o te Tiupiri. E whakaarotia
ana ka roto o te whare-karakia me mahi Maori, ki te tui, ki
te whakairo ki te tuhituhi.
Kei te mihi te komiti ki a Te Arawa mo ta ratou manaaki.
Kua tae mai te rongo kua neke atu i te £100 ta ratou moni kohi,
me te tono kia waiho ma ratou te Teepu Tapu e mahi e wha-
kairo. Na Ngati Porou, na Te Arawa nga manaaki e hau mai
nei. Kei whea ano etahi o nga hapu rangatira?
NGA MANAAKI KORERO.
Kanui te mihi o Te Ton Takitini ki nga rangatira e manaaki
mai nei i ta tatou pepa ki nga korero papai, ki nga kaupapa
whanui. Kei pouri mai koutou mo te roa o a koutou korero
e whanga ana ki tetahi wahi watea o te pepa. Kia ngawari mai.
taria mai te putanga atu.
Tenei te mihi nei ki a T. T. Rawhiti, me ana mihi ki a Para-
tene Ngata.
Kei te mihi hoki te Etita ki a R. T. K, mo ana korero papai mo
" Te Kaiwhakaako Pae-ra-uta "' me te '' Tiriti o Waitangi. "
Tenei hoki te mihi nei ki te Poari o Te Arawa. Kua tae mai
te ripoata a tau a te Komiti mo nga Matauranga me te ripoata
mo nga Hohipera.
Kei te mihi hoki ki a Takuta Wirepa mo te ripoata o
te Hui Takiwa i tu ki Te Araroa ki a W. W. Bird. M. A.. mo tana
kaupapa korero mo " Nga Kura Maori. "
Kei te kape o muri i tenei ka uru katoa ai enei take.
|
|
4 240 |
▲back to top |
240 TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925.
TE HUI-TAKIWA I TU KI ROTORUA I TE 4th
O NGA RA O MEI, 1925.
NGA TANGATA O TENEI HUI.
Tumuaki: —Pihopa o Waiapu.
Nga Minita:
F. W. Chatterton (Atirikona).. Rotorua
Paora Te Muera........ Rotorua
Te Rohu Waaka-...... Whakarewarewa
Te Ropere Tahuriorangi.... Mourea
Rewi M. Wikiriwhi...... Te Puke
Manihera Tumatahi...... Taupo
Ereatara Mohi Eruini...... Whakatane
F. H. Spencer...........
NGA MANGAI-REIMANA.
Wiremu Kingi • •........ Rotorua
Tiweka Anaru........ Rotorua
Te Wheoro Poni........ Rotorua
Te Naera Houkotuku...... Rotorua
Te Kiwi Amohau...... Rotorua
Paora Rokino........ Taupo
Ereatara Te Heke....... Tauranga
Henare Piahana Te Reohau.... Tauranga
Rota Te Wharehuia...... Te Puke
Ngatoa Te Kokiri...,.... Te Puke
Kereopa Mita Hotene...... Whakatane
Tumatahi Manahi........ Mourea
Wiremu M. Ereatara........ Awahou.
Hunuhunu Hakopa...... Awahou
Atutahi Te Kiri.. Te Ngae
I muri iho i te karangatanga o nga ingoa o nga minita, me
nga reimana, ka whakapuaretia te Hui e te Pihopa ki te inoi.
Katahi te Pihopa ka whai-korero ki te Hui. Ka mutu tona
whai-korero. ka whakaritea a Rev. E. M. Eruini hei hekeretari;
hei tuhituhi i nga mahi a te Hui, ko Rev. P. te Muera hei Kai-
whakamaori mo te Pihopa.
NGA MOTINI.
1. Na Rev. M. Tumatahi raua ko Rev. R. Tahuriorangi:
" E whakapai ana tenei Hui ki te whai-korero a te
Pihopa. He mea atu kia perehitia ana korero ki roto i
te ripoata o tenei Hui. "
Pihopa: —": Maku e tuku atu ki Te Toa Takitini, kia pere-
hitia mai taku whai—koreero. "
Whakaaetia ana.
2. Na Tiweka Anaru raua ko Wiremu Kingi: —
"Kia puta atu i tenei Hui, tetahi kupu tono ki te
Komiti whakahaere i te Karahipi a te Makarini, kia
|
|
5 241 |
▲back to top |
Hune 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 241
whakatuheratia tetahi huarahi e ahei ai nga tamariki
Maori e haere ana ki nga kura pakeha ki te uru tahi atu
mo nga whakamatautauranga o taua karahipi. "
Pihopa: —"He take nui tenei, kua takoto ki taku aroaro.
Maku tenei take e kawe ki te aroaro o nga kai-whaka-
haere o taua Karahipi. "
Whakaaetia ana.
3. Na Wiremu Kingi raua ko Tiweka Anaru: —
" He tono ki te Pihopa kia whakaturia tetahi minita
hei kai-whakahaere mo te taha ki te Hahi Maori, ko
taua minita, me mohio ki te reo Maori ki te reo pakeha. "
Pihopa: —" Kei te whakaae ahau ki tenei take, engari e
kore ahau e ahei ki te whaka-ingoa i taua tangata. Maku
e kawe tenei motini ki te Komiti o te Pihopatanga, kei a
ratou te mana hei whakatutuki. "
Whakaaetia ana.
4. Na Wiremu M. Ereatara raua ko Taiporutu Mitchell: —
Kia puta he tono i tenei Hui, ki te Poari o te Arawa
ki tetahi moni, kia homai i runga i te tikanga Karahipi.
hei awhina mo nga tai-tamariki o roto i te Atirikonatanga
o Tauranga e haere ana ki te kura minita. "
Pihopa: —"He motini tenei e tika ana kia puta he whaka-
whetai maku, tae atu ki te Hui katoa. I te mea kei
te noho hui te Poari o te Arawa he mea tika rawa ki a
tae-a-tinana ahau ki to ratou aroaro, ki te mihi whaka-
whetai ki a ratou. "
Whakaaetia ana.
5. Nga Mangai-Reimana i pootitia e te Hui: —
Ko Wiremu Kingi:
Ko Tiweka Anaru:
" He mea whakatu enei tangata i runga i te tikanga
pooti, ko raua hei Mangai-Reimana mo nga tau e toru.
mo te Atirikonatanga o Tauranga, hei mangai ki te
Hinota o te Pihopatanga e tu ana ki Nepia ia tau ia tau. "
Whakaaetia ana.
6. Na Rev. F. H. Spencer raua ko Archd. Chatterton: —
" Kia whakaarahia ki Rotorua nei tetahi whare hei
kohanga noho mo nga kotiro Maori, me nga kotiro haa-
whe kaihe hoki ina puta mai ratou i nga kura. Kia
arahina ratou ki nga huarahi o te marama, o te mohio, ki
a tu totika ai hei wahine mo te tane: hei whaea mo te
whakatupu tika i nga tamariki. Ko te ingoa e huaina
ki taua whare ko te Arawhata.
Whakaaetia ana.
7. Na Taiporutu Mitchell raua ko Rev. F. H. Spencer: —
Kia whakaturia he komiti, hei whakahaere i nga
ritenga, me nga tikanga katoa, mo te whare kohanga ka
whakaarahia nei ki Rotorua ko nga mema mo taua ko-
|
|
6 242 |
▲back to top |
242\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Hune 1. 1925.
miti kia kotahi tekau: kia toru nga mema pakeha, kia
whitu nga mema Maori. Kia tokorima te koramu. "
Whakaaetia ana.
Nga mema i whakaturia e te Hui e whai ake nei: —Archdea-
con F. W. Chatterton (Rotorua). Rev. F. H. Spencer (Roto-
rua). Rev. P. Te Muera i Rotorua). Rev Te Rohu Waaka (Ro-
torua). Wi Karena Moho Wihapi (Te Puke), Mrs. E. Robert-
son (Rotorua). Mrs. D. Steel (Rotorua). Mrs. Emare Poraumati
(Rotorua). Mrs. Miriama Wikiriwhi (Rotorua). Miss Seth
Smith (Rotorua).
8. Na Tiweka Anaru: —
" He patai, mehemea e taea te whakahoki iho ki a
kotahi te tau. e tu ai nga Mangai-Reimana mo te Hinota
nui e tu ana ki Nepia, me whakakore te toru tau. "
Whakautu a te Pihopa: —
Kaore tenei patai e taea te wha-wha e te Hui-Takiwa,
tae atu ki nga Hinota Pihopatanga. Na te Hinota wha-
nui o Niu Tireni tenei whakaritenga a whakapumautia
ana kia toru tau.
9. Na Taiporutu Mitchell raua ko Tiweka Anaru: —
Kia pata he whakamihi ma tenei Hui. ki te Pihopa mo
nga whakamarama, me nga whakariterite pai, ngawari,
i roto i nga take o tenei Hui.
Whakaaetia ana.
10. Na Ngatoa Te Kokiri raua ko Kereopa M. Hotene: —
" Kia puta he kupu whakamihi ma tenei Hui ki a
Ngati-Whakaue mo ratou e manaaki nei i tenei Hui. kia
tau nga manaakitanga a te Runga-Rawa kia ratou katoa, a
ma te Kai-Hanga ano hoki ratou katoa e arataki, e tiaki
i runga i tenei o tatau marae rangatira me te tapu. "
Na te Pihopa i whakahua: —
Te Inoi Manaaki,
ka mutu te Hui.
TE HEITIKI A REIRI PAKIHINI.
TERA tetahi heitiki kei te wahine a te Kawana-Tianara-
Ko taua heitiki he mea hoatu ki tana papa i te wa e tu
ana a ia hei Kawana mo Niu Tireni. Kei te here tonu
te pukapuka a e penei ana nga korero o runga. "20 Aperira.
1874. Aporo Huru. Ko to matou waka Te Anoputanguru. "
Na te Pakeha i tuhituhi noreira kei te he pea nga kupu Maori.
Kaore a Reiri Pakihini i te mohio no Heretaunga ranei te
taonga nei, no whea ranei.
Kati tera pea etahi o nga Kaumatua e awhina nei i te Te
Toa Takitini, kei te mohio ki nga ingoa e mau ake nei. ara te
tangata nana i tuku te taonga me te ingoa o te taonga. Whaka-
maramatia mai ki ta tatou mokai ki Te Toa Takitini kia riro
ai mana e whakaatu kia Reiri Pakitini nga korero mo taua
taonga. He taonga tenei i tukua atu i te Tau 1874 a i te
hipanga o nga tau e 50 kua whakawhiti mai ano i te Moana-
nui-a-Kiwa ki te toro mai i a tatou. I haere atu i runga i tera
Kawana a te hokinga mai i te uri. he Kawana ano. Katahi ano
tenei ahuatanga noreira whakamaramatia mai.
—Te Rangi Hiroa.
|
|
7 243 |
▲back to top |
Hune 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 243
TE UTU O NGA MINITA KARAKIA.
(Na Takuta T. Wirepa, M. D. )
KO te mu mo te minita o te Hahi o Ingarangi e mahi nei i
waenganui i tona wahanga o te iwi Maori £156. me etahi
utu i waho atu mo nga tamariki. Ki taku rongo e uru
kore utu ana nga tamariki a nga minita ki Te Aute me Huka-
rere. Heoi ra. me ki e tatau, te utu mo te minita £156 i te tau.
Ko te utu tenei i whakaaria e te Hinota mo taua tangata. E
hara i to mea ko runga tenei o te utu. Ko raro ke tenei. E
ki ana au nei ehara tenei i te utu tika mo te minita. He iti rawa
tenei utu. Me whakama tatau mo tatau e whakatiki nei i o
tatau minita.
HE AHA TE MINITA.
Tenei kupu te minita i ahu mai i te reo Ratina ara Romana.
Taua kupu Ratina ko te kupu e mauria nei e te pakeha i naia-
nei: ara. "Minister. " a whakamaoritia nei: "He Minita. " Tona
tikanga, he "" pononga. " ara he tangata e tuku ana i tona
kaha hei homai painga mo tetahi ranei, mo etahi ranei: mo te
kotahi ranei, mo te katoa ranei. Ko tenei tangata ko te minita,
ara ko to tatau " pononga. " e mahi nei mo tatau e tika ana kia
utua ki te utu tika. E hara tenei tangata i te " Kai-mahi " penei
me te pononga parakena hu, me te Kai-mahi tope-ngahere
ranei. E ki ana te pakeha, e rua nga karangatanga o te Kai-
mahi. Ki te reo pakeha anei taua rohe-rohenga: (a) "Skilled
labourer"': (b) " unskilled labourer": ara (a) he tohunga;
( b) ehara i te tohunga. Te mahi tohunga, ko te mahi i maha
nga tau i pau i te akonga kia mohio, penei me te Kamura, para-
kimete whakairo, engineer, roia, takuta, minita Karakia. Te
mahi tohungakore ko te ngaki taru, koko oneone i te rori,
tope tauhinu, kawe wai. parakena hu. miraka kau. otira nga
momo mahi katoa kaore nei e pau ana te takiwa roa i te akonga.
Te wariu o te tohunga he rahi: to te mea e hara i te tohunga,
he iti. Inahoki te Kamura, kaore i raro iho i te rua pauna tona
utu i te ra. To te tangata koko oneone i nga rori a te Kauni-
hera 14 - ( hereni ) i te ra tona utu. I runga i tenei ahua o te
utu. kei runga atu i te £600 te utu mo te Kamura i te tau. mo te
koko oneone, e £200 i te tau. Ara. e £44 i te tau te nukunga
ake i te utu mo te tangata tohunga nei mo te Minita Karakia.
Ko tona karangatanga he tohunga; ko tona utu no te tohunga
kore. E ki ana a Paora: "Me utu te tangata mahi ki te utu
tika. "
HE AHA ANO TE MAHI A TE MINITA?
Te mahi a tenei tangata he karakia. Taua mahi te karakia
he whakaatu mai i te ara ki te Atua, he whakaatu i te huarahi
tika, i te huarahi he. he hae ki te kino, he karanga ki te pai,
he whakaako ki te pai, he arai i te kino. Ara, he kowhatu
whakamahara ia mo te ara o te tika, he kai whakaoho i te nga-
kau kotiti ke.
|
|
8 244 |
▲back to top |
244 TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925.
Taua tangata he kai-whakaako i te iwi. E kurangia ana taua
tangata ki-nga matauranga hohonu. ki te reo Kariki, ki te reo
Ratina; ki te reo Hiperu; ki te History; ki te Philosophy:
ki te Theology; me era atu pekanga o te matauranga. No reira.
no te hunga whiriwhiri taua tangata; ara, he tino tohunga a ia
Mehemea ia ka paahi, i tetahi whakamatautauranga ka homai
he tohu matauranga e tona kareti ki runga ki ona pakihiwi
tarewa ai. Kei runga taua tohu i te tuara o Revs. Peneti, Reweti
Kohere, Pine Tamahori, me Wiremu Tureia e mau ana. Kei
etahi Kareti, e whakamatautau ana mo te B. D. me te D. D.
Ki te hahi Presbyterian o Niu Tireni, e rima nga tau e whaka-
akona ana taua tangata. Ki to tatau nei Hahi, he pera ano te
roa, hoki iti iho ranei. He mea no ka whiwhi te tangata ki
tona B. A., M. A. ranei, katahi ano ka timata ki tenei matau-
ranga no reira e te iwi. he tino tohunga te tangata e whaka-
parahakotia nei e tatau. Kei runga noa atu tona matauranga
i to nga tamariki i puta mai i Taperenui-a-Whatonga, i to tupai-
whakarongo-wananga hoki.
HE AHA TE HUA O TANA WHAKAAKO.
Ewhakaako ana ia ia tatau kia kaua e Kohuru, kia kaua e
whanako, kia kaua e noho kino, e hohou ana ia i te rongo a
tetahi ki tetahi; ko ia ki te homai i nga korero uaua o tawhiti:
ko ia te kai-tiaki o te ture a Te Karaiti: "Kia aroha koutou
tetahi ki tetah. " E taka noa ana nga hipi a te tangata i roto i
ona patiki, e puare noa ana nga tatau o tona whare: ko nga
hua enei o tona whakaakoranga.
E rua nga kai-tiaki o te Ture i te ao nei: (a) Ko te wehi kei
whiua; (b) Ko te mohio he tika te ture. Te Kai-whakahaere o
te take (a) Ko nga pirihimana; to te take (b) Ko nga Minita
Otira, e te iwi. e hara tatau i te wehi i nga pirihimana i kore ai
e takahi i te Ture. Engari na te reo ngaro o te Atua e tiakina
nei e nga minita. Ki te kore he minita, he pirihimana he minita
mo tatau. Ka ngaro te pirihimana, mahi noa ana tatau i te
hianga, kaore hoki ia e kite mai.
I kore ai he kohuru, he whanako, i mahi noa ai nga toa hoko-
hoko i runga i te rangimarie, i whata noa ai nga miti a nga
putia, nga rohi a nga peka, i haereere noa ai a tatau tamariki, a
tatau wahine i runga i te rangimarie, i au ai te moo. kaore he
wehi, kaore he aha, e hara i te Ture: engari na te mohio iho
kei te rata te iwi i nga minita te whakarata, kei te mohio te
hinengaro o ia tangata ki tana, ki tana. Ta te Ture he whanga
kia takahia te Ture ka tohutohu ai kia kaua e takahi i te Ture.
Ta te minita he tohutohu i mua o te Ture, kia kaua e takahi i
te Ture. Te tangata e rongo ana ki te reo o te minita kaare e
mohio ki te wehi i te Ture. Ko te minita te kai-whakaako, te
matua mo a tatau tamariki, mo nga mea tane, mea wahine, tae
noa mai kia tatau, a. mana hoki tatau e tuku atu i runga i ta te
Hahi tikanga ki roto ki te Kopu o te whenua.
|
|
9 245 |
▲back to top |
Hune 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 245
Ka kite tatau, he nama nui ta tatau ki tenei ropu tohunga,
ara, ki nga minita mo a ratau mahi pai katoa, i pai ai ta tatau
noho i te ao.
HE AHA I KOROU KORE AI A TATAU TAMARIKI?
E tika tonu ana kia korou-koretia tenei mahi e nga tamariki
Maori. Kaore hoki he utu. Otira, he mea tika ranei kia noho
kore minita te iwi? Tera ranei e taea e te roia, e te takuta,
e te engineer, e te kai-mahi paamu, e te kapene kaipuke, e te
tangata tiaka hotera, e te tangata taraiwa motoka, e te Tiati
Kooti Whenua Maori, e nga kai-whakamaori whai-raihana ranei
te mahi nga mahi nunui kua tauwia ake ra e au? Kaore e
taea. Ki te kore minita tatau, ka kore e rangona te reo o te
Atua. E rua tonu whakapaparanga e kore minita ai, e kore
karakia ai, ka kararehe te tangata.
Kei te karanga te Pihopa ki a tatau tamariki matau kia haere
mai ki te ako ki te mahi minita. Kaore ia i te karanga i nga
rorokore, i nga rorirori ranei. Kei te karanga ia i te roro o te iwi.
Ei tika ana ranei kia haere nga tamariki nei, kia tapae atu i to
ratou oranga tamariki, kia kati i nga tatau o te ao kia ratau.
mo te £156 i te tau, kei raro iho nei i te utu o te tangata kari
rori? E hoa ma he kanga tenei na tatau i nga taranata i homai
e te Atua ki te iwi. Ki te whakahawea tatau kia tatau ano,
ka whakahaweatia ano tatau e nga iwi o waho. Kei te watea te
ao ki te tangata matau. He maha nga mahi whai utu kei te
puare kia ia. Otira e tika tonu ana me haere mai etahi o taua
momo tamariki hei minita mo tatau. Engari ma te whea reo
e karanga. He tangata tonu hoki. Ma te kai e whangai. Ma
te kakahu e uhi. Ko te utu o te Pihopa e karanga nei i te
hanga tamariki nei kotahi mano pauna i te tau, me te whare
kaore he utu. Ko te whakaaro tena o te pakeha mo tenei
tangata mo te minita.
KIA HIA TE UTU TIKA MO TE MINITA.
Tirohia iho te wariu o tenei tangata. Kanui te wariu me nui
ano te utu. E hara ma te pakeha e utu to tatau minita. Ma
tatau ano. E hara i te mea me utu e tatau ki te utu e kiia ai te
minita he tangata " wini. " Engari me whakaaro iho ano te
ahua o enei ra. Kaua ia hei tukua kia nama. Kaua ia e whaka-
poharatia. Kaua ona tamariki hei whakamatekaitia me hoatu
he utu e taea ai e ia te hoatu he kohi tika i nga wa o te kohi-
kohi, e ahei ai ia te kawe i ana tamariki ki nga kura nunui. I
waho atu i tona karakia, ko te minita te matua, te pakeke, te
kai arahi, me te rangatira o te iwi. No reira kia rite ano ki to
te rangatira ahua he utu mona. Kei tooku whakaaro he iti te
£300 i te tau mo te minita e tae ana te utu o nga minita pakeha
ki te £350. £400, £500. £600 hoki i te tau. Ma tatau tonu tenei
moni e rapa. Kia tae ra ano ki taua £300 e kakara ai te mahi
nei ki nga tamariki matau e karangatia nei e te Pihopa. Me
utu ra ki te utu tika te tangata e tapae ana i tona oranga i te
ao nei hei whakahere ki te iwi. ki te atua.
Ka pa te mate mare ki te tamariki whangaia ki te WOODS"
GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
10 246 |
▲back to top |
246 TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925.
TE ROPU MAHI.
HE WHAKATUPATO.
Na Ta Maui Pomare M. D. M. P.
KI nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Reo. ki nga Mana, ki te
Iwi Maori e pae nei i nga marae o Te Aotea-roa o Te
Waipounamu me Wharekauri—Tena koutou katoa.
Kua kite kua rongo, i nga mahi a tetahi ropu pakeha e tahuri
nei ki te whakawai i a taua i te Iwi Maori kia awhina atu i nga
kaupapa tikanga a taua ropu. Kua matakitaki ahau ki nga
mahi a tena ropu kua mahia ki runga ki nga iwi maha o te ao
a kua kitea e te ao katoa he mate kei roto i ana mahi.
No reira he whakatupato atu tenei i a koutou kia ata whiri-
whiri ano i nga kaupapa tikanga a tenei ropu i mua o te wha-
karerenga i nga whakaaro me nga tikanga rangatira a o tatou
tupuna na ratou nei tatou i whakawahi i kiia ai he iwi rangatira
taua te Iwi Maori.
Ko te ropu e huaina ake nei ko te " Ropu o nga Tangata
Mahi " ko tona whakapakehatanga ko te Labour Party.
He mea tika ano kia puta nga whakamarama mo te take i
pa ai te reo whakatupato i a koutou. Kei te whai ake nga
whakamarama.
Ki taku titiro ko te whanuitanga o nga mahi a tenei ropu ko
enei e whai ake nei ara
(1) He takahi, he patu i to taua mana i to te Maori.
( 2 ) He muru whenua, he muru taonga.
( 3 ) He whakataurekareka i te hinengaro me te tinana o te
tangata.
(4) He patu i te whakapono ki te Atua.
I runga i enei tataki korero kaore e kore ka patai te tangata
e aru ana i te Ropu o nga tangata Mahi " Tena pewhea te takahi
te patu a tenei ropu i te mana o te Iwi Maori " Maku e whaka-
marama.
1. Ko tenei ropu kei te kimi i tetahi tikanga e kore ai he
mema Maori mo te Whare Paremata o tenei motu kia noho ko
nga mema pakeha anake o te ropu o nga tangata Mahi.
2. Kua puta te kii a tenei ropu me whakakore atu te Whare
Ariki ara te Whare o Runga. E rua nga mema Maori kei tenei
whare. Mehemea ki te uru tenei ropu hei kawanatanga kua
tino kore e uru he Maori ki te Paremata.
3. Ko tenei ropu e whai ana kia kaua he mana motuhake o
te Maori o tetahi atu tangata ranei ki te whenua o ana tipuna
o ana kuia koroua hoki ara me patu te mana Maori ki te
whenua. Ko tetahi o nga kaupapa a tenei ropu e penei ana kei
te whakaaetia me whai take te katoa o te tangata ki nga whenua.
Tena ka whakaae ranei te Iwi kia murua o ratou whenua ka
hoatu mo te katoa?
(4) Ko tetahi o nga kaupapa a tenei ropu e penei ana. Ko
te inana o te tangata ki te whenua ma tona noho tuturu i runga,
|
|
11 247 |
▲back to top |
Hune 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 247
a ma tona mahi i taua whenua. Ko te whakamarama o tenei
kaupapa e penei ana. Ki te kore te tangata e noho i runga i
tona whenua, a mehemea kaore e mahia e ia. ka riro enei
whenua i te Kawanatanga o te Ropu o nga Tangata Mahi
(Labour Party). Ko tenei kaupapa e pa nui ana ki nga whenua
Maori kei te riihi. Ko tona hangaitanga he muru i nga whenua
Maori kei te riihi ki te pakeha i te mea he whenua enei kaore
i te nohoia a kaore i te mahia e te iwi Maori. Ko te nui o nga
eka whenua Maori kei te riihi ki te pakeha e 3. 103, 812. kei te
Maori ake e pupuri ana 1. 888, 201 nga eka. nga whenua papa-
tupu 15. 975 nga eka. Noreira i runga i tenei kaupapa a te
Ropu o nga tangata Mahi nuku atu i te toru me te hawhe
miriona eka whenua Maori e tangohia mo te katoa. Ko tenei
kaupapa he arai i nga take penei me te kereeme a Ngaitahu,
i te pitihana mo Aorangi. i te pitihana mo Patutahi. i te Poari
Whakahaere i nga Moana o Te Arawa, i te pitihana mo Rau-
patu raua ko Muru e mahia nei e au. Ko enei nga kaupapa
a tenei ropu e tino mamae te paanga ki te kiri Maori. E whai
ana kia horoia atu to mana tupuna, te mana ahi-ka. te mana
noho-tuturu te mana raupatu o te tangata Maori i runga i te
whenua. Tena e te Iwi ka whakaae koutou ki tenei ahua?
5. Kei te mahi te Ropu o nga tangata mahi kia whakakorea
atu te ture whakatu hoia me te ture tiaki i te motu kei ekengia
e te hoa riri. Ko te tikanga o tenei me waiho watea noaiho
; e huarahi mo nga iwi e hiahia ana ki te tango i tenei whenua.
Ka whakaae ranei te iwi kia patua-arurutia tatou? Mehemea
mei te whakaaro o tenei ropu e penei ana me riro noa atu te
motu nei i nga tauiwi mangumangu, hainamana a tiapani me
era atu iwi. I te takiwa o te pakanga nui kua pahure ake nei
ko tenei te ropu i whakapaua tona kaha kia mate tatou i a
Tiamana. Kei te mohio koutou ko a tatou tamariki etahi i tae
ki te mura o te ahi ki te awhina i te Emepaea. Mehemea i whai
re iwi i nga whakaaro o tenei ropu i taua wa kua kohurutia a
tatou tamariki a ko nga mea i ora kua waihotia hei taureka-
reka ma Tiamana. I awhina ke tenei ropu i nga tangata tau-
rekareka i mataku ki te wawao i te Emepaea i te wa e ekengia
ana e te mate. Ko tetahi tonu o nga rangatira o tenei ropu
i whiua ki te whareherehere mo ana korero kikino takahi i to
tatou Kingi i a Hori te Tuarima, i te Kawanatanga, i te hunga
i haere ki te whawhai. Ko tenei te ropu kaore nei i whakaae
kia
uru ratou ki roto i nga whakahaere powhiri i te Piriniha
o Wera i te taenga mai ki Niu Tireni nei. Whiriwhiria mai
e koutou te tutukitanga o enei kaupapa a tenei ropu kua oti
nei te whakamarama atu kia koutou.
Tena pewhea to koutou whakaaro ki te tangata Maori e kuhu
ma i a ia hei mokai ma tenei ropu kia whakaturia ia hei
mangai mo te Iwi Maori kia tau ai ko ia hei arahi i te Iwi kia
tapoko atu ki te mate.
|
|
12 248 |
▲back to top |
248 TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925.
ERA ATU WHAKAMARAMA.
I te 11 o Oketopa, 1920. ka kauhau a Pita Pereiha (Peter
Fraser, M. P. ) i Pamutana tautoko i nga mahi a te kawanatanga
o Ruhia. I roto i ana kauhau ka puta i a ia tenei korero. Kia
mohio koutou ko Pita Pereiha tetahi o nga kai-hautu o te Ropu
o nga Tangata Mahi. Ko tona korero tenei, " Ko te Ropu o nga
Tangata Mahi o Niu Tireni he wahanga no nga Ropu o nga
Tangata Mahi e mahi nei puta noa te ao katoa. " Ko te tikanga
o tenei whakamarama he tautoko i te ropu o nga Tangata Mahi i
Ingarangi, i Ruhia me era atu whenua. Ko Ruhia kua peke-
rapu i runga i te whakahaere a te Ropu o nga Tangata Mahi.
Ko te mahi a Ruhia i naianei he whakakiki i nga iwi mangu-
mangu me nga tangata mahi e noho ana i roto i te mana o
Kingi Hori te Tuarima kia pawharatia to tatou Emepaea. Ko
Ruhia kei te nonoti i te kaki o nga mahi whakapono ki te Atua.
E ki ana tona Tumuaki " Ko te whakapono ki te Atua he pai-
tini. " E ki ana tetahi ona Kai-whakawa (Judge), "Kaore he
ture Atua. Heoi ano te ture e mohio ana ahau ko te ture i
hangaia e te Ropu o nga tangata Mahi o Ruhia. Ko te whaka-
pono ki te Atua ka tuhaina e au. " Kua murua e te kawana-
tanga o te Ropu o nga tangata Mahi o Ruhia nga taonga me nga
whenua o nga hahi e kauhau ana i te rongopai ki Ruhia. Ko
nga kai-kauhau kua patua etahi a ko te nuinga kua whiua ki
roto i nga whareherehere mo te kauhau i te rongopai te take.
Ina noa nei ka murua nga taonga me nga whare tiaki i nga
tamariki pani, i nga tamariki rawakore e whakahaerea ana e
nga Taraweihana i Ruhia. Ko nga wahine whakahaere i aua
whare tiaki i aua tamariki whiua atu ki te whareherehere
kaore nei e tika mo te poaka. Ko te take ko te whakapono ki
te Atua. Na te mana wawao o Ingarangi i te pani, i te rawa-
kore na te mana hapai o Ingarangi i te whakapono ki te Atua
o nga mano tuauriuri whaioio ka whakaputaina mai aua wahine
ki waho. Te putanga mai ko nga iwi anake i te kainga a te mate
raua ko te hemo kai. Ko tenei te kawanatanga e tautokona nei
e te Ropu o nga Tangata Mahi o Niu Tireni a e te Ropu o nga
Tangata Mahi o Ingarangi. E te Iwi ka whakaae koutou ki
enei tikanga: Ki taku titiro ko tenei tautoko a tenei ropu
i a Ruhia he whakaae ki nga mahi a tera iwi.
He whakapehapeha te mahi a tenei ropu ki te haki o te
Emepaea ara ki te Union Jack. Kaore ratou e whakaae ki a
ratou tamariki e haere ana ki te kura kia whakanui i tenei haki.
Akona ai a ratou tamariki ki te takahi i te haki o te Emepaea.
Kua kite au i te haki nei e rere ana i nga marae maha o te
Aotearoa me te Waipounamu a e whakanuia ana e koutou.
Tena ka awhina koutou i te ropu e takahi ana i te haki e
manawapatia nei e koutou?
Whakarongo mai koutou. Ko te Iwi pakeha e awhina ana i a
koe i te Maori ko te pakeha momo rangatira. Ko te pakeha
tangata mahi, kore whakaaro, ko te rawakore, kei te kiriweti
|
|
13 249 |
▲back to top |
Hune 1. 1925. TE TOA TAKITINI. 249
kia koe ki te Maori: mo to whenua te take. Ko te nuinga o nga
Mema o te Paremata o te Ropu o nga Tangata Mahi kaore he
taunga waewae i tenei motu noreira kaore he awangawanga-
tanga e pa kia ratou ki te muru i nga taonga me nga whenua o
nga tangata whai taonga, whai whenua.
He kupu whakamutunga. Kia mama te ngakau ki te whiri-
whiri i nga whakamarama kua oti nei te whakaatu atu. Kaua
e waiho ko nga pakanga o enei ra kua huri ake-nei hei whaka-
matapo i o koutou ngakau i o koutou whakaaro. Kaore aku
mauahara. Kua murua e au nga hara o te hunga i tahuri mai
ki te patu i taku kohamo i enei wa ka mahue ake nei. Ko taku
e whai ana kia kotahi te whakaaro o nga Iwi Maori o te Tai-
hauauru ara o te Motu katoa kite turaki i nga mahi a tenei ropu
kei taka tatou ki roto ki. te mate. Kia kaha te karo i a koutou
i nga mahi whakawai a nga mokai kaka a tenei ropu.
E te Iwi whakatangata kia kaha. Heoi ano.
Na ta koutou mokai.
—Na M. Pomare.
HE HINGANGA TANIWHA.
Na D. P. Hawiki.
TE TOA TAKITINI—Tenei te whakapaunga o nga morehu
rangatira o te ihu o te waka nei o Matatua kua tangohia
i roto i tenei ra.
No te Turei te 28 o nga ra o Aperira ka hinga te totara
whakamutunga o te ihu o te waka nei o Matatua ara, a Pouawha
Meihana. Ko ona tau e 63.
He tangata rangatira he tangata pai he awhina i te pani i te
rawakore. He tangata piripono hoki ki te Kingi. No reira kai
te pouri ona iwi me ona hapu ki tona matenga. Ka hoki nga
whakaaro whakamuri kia Te Hurinui Apanui me Tiaki Rewiri
i tangohia e te mate i te tau ka taha nei. Enei rangatira e 3
no te ihu katoa o te waka nei o Matatua. Ko enei rangatira
i tae katoa ki Poneke i te tau 1923 i Akuhata te marama ki te
whaka haere i te whenua Raupatu me nga rangatira hoki o
Tuhoe. Ko Tepouwhare Rongokataia te mea o Tuhoe kua
mate. Koinei te tino take o te pouri mo enei rangatira kua
wehe atu nei. H kore i tutuki no tenei take nui whaka hara-
hara ka mate ai. E kore e taea i te kaha o te mate.
Ko te mate te ringa kaha i te ao. Kua tahuri te waka nei a
Matatua. Kua kore he kaitia. Kua kore he kapene. Pera hoki
me nga rangatira o te Tairawhiti, ara me Paratene Ngata tae
mai kia Tekani Pere. Kanui te moumou o te hanga nei o te
rangatira ki te mate. Kua hoki te wahi ki te oneone tae noa
hoki ki te wahi ki te Atua. Noreira manaakitia Te Toa Taki
tini kia taea ai te roanga o enei ra e tu mai nei i mua i tona
aroaro.
Kai te noho mahara tonu atu nga kotiro o Ruatoki nei ki
te kutanga kia ratou hei awhina i te whare karakia o Huka-
rere. Kai te whaka taetae tonu a Rohe Rangi me Patu Nikora
me Ngatapa Paul, ki te kimikimi i te tahi mahi e taka mai ai
te herengi a te tangata matapo kore e kite i nga whanuitanga o
enei tu momo mahi. Tera ano e tuku atu ki Te Toa Takitini.
Kia ora te kaita i te mokai tangi pai nei.
|
|
14 250 |
▲back to top |
250 TE TOA TAKITINI. Hune 1.
TO TATOU PIRIMIA
HOU—
HON. J. G. KOOTI.
Minita hoki mo te taha
Maori.
"Ka mate, ka mate! Ka
ora, ka ora!
Ka mate, ka mate! Ka
ora, ka ora!
Tenei te tangata puhuru-
huru.
Nana i tiki mai whaka-
whiti te ra.
Hupane! Kaupane!
Hupane! Kaupane!
Whiti te ra! "
Kia ora te Pirimia hou!
ETAHI O NGA PAINGA O TENEI KAWANA-
TANGA KUA PUTA KI TE IWI MAORI.
Koi te Nama 46 te timatanga o enei korero.
Te Ture. Tekiona. Whakamaramatanga.
1922/Nama48. 11—Whakaaetanga kia whakatikatikaia nga
wawahanga mo te taha ki nga mahinga me
nga kainga.
12—Whakaaetanga kia tonoa he kai-riiwhi mo
nga taonga tinana o te tangata mate.
22—Kia taakengia nga moni utu ki nga Kai-
whakahaere.
23—Whakamana i te Poari Whenua Maori ki
te tono i nga moni e nama ana mo nga
reti me era atu ahua moni ki nga tangita
Maori kua mate.
33—Whakamana i te Kooti ki te uiui mehemea
ko wai ma nga tangata e whai paanga ana
ki nga oranga e puta mai i Aorangi, Patu-
tahi me Waipuku-Patea Rahui e Whakaae-
tia.
45—Whakamana kia whakatikatika nga hea o
Ohotu 2B me ra atu Poraka i runga i te
Pitihana a Kuku Haweti Pitihana 219/
1920.
|
|
15 251 |
▲back to top |
Hune 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 251
47—Whakamana kia piiratia riiwhitanga kia
Miri Arapata (kua mate).
51—Whakamana i te Kooti Aperata Maori kia
whakataua mehemea ko wai tenei tangata
a Raho e whakaingoatia nei i roto i ka-
raati 3749 Okahu Poraka.
52—Whakamana i te Kooti ki te whakatau
mehemea me whakaputa he oranga mo
Niniwaterangi Heremaia i roto i nga
; taonga o Rangi Kerehoma (kua mate ).
1923/Nama 32. 6—Whakamana i te tikanga whakatapu i nga
paanga whenua.
9—Whakatu i tetahi Poari a whakarite i te-
tahi tahua moni hei whakarapopoto i nga
mahi me nga tikanga mo nehe ra o te
Iwi Maori.
26—Whakamana i te whakawhitinga ara i te
tuku o tetahi wahi o Taharoa A kia Te
Rata Mahuta.
- 27—Whakamana i te Tumuaki Kaiwhakawa ki
te whakahaere i etahi take e pa ana ki
Waimarino E9 me E10.
1923/Nama 32. 29—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te whakatau mehemea ko wai ma nga
i tangata e whai-paanga ana ki te Poraka o
Ngaitahu.
1924/Nama 45. 3—Whakamana i tetahi Poari Whakahaere i
te Tahua Moni mo nga Tikanga Maori.
5—Whakawhiwhi i te Kooti ki nga mana apiti
hei tino whakatutuki i te whakahaere
whakatopu paanga whenua. —
13—Whakahoki ki nga Maori i nga urupa
i kitea kei roto i nga whenua o te Karauna.
15—He tuku i etahi mana apiti ki te Poari
Tiaki o te Takiwa o te Arawa.
17—Whakamana i te Kooti kia whakahaerea
tetake mo Tawapata Tonga.
25—Whakaaetanga kia piiratia nga ota i whaka-
tarewatia e te Kooti mo Aorangi Poraka.
I 27—Whakamana i te Kooti kia whakawatia te
Take Paanga ki te Matai Poraka.
29—Whakamana kia karangatia kia tu he hui
o nga tangata katoa e kereeme ana ko
ratou nga Maori no ratou nga whenua e pa
ana ki nga Wai o Taupo ki te whiriwhiri
ki te hanga hoki i tetahi kirimini mo te
taha ki nga mana hi ika i roto i nga wai
o Taupo me nga take me nga tapa o aua
wai.
|
|
16 252 |
▲back to top |
252\_\_\_\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI. Hune 1, 1925
36—Whakawatea i a Ngati-Tuwharetoa kia
kaua e utu i te moni raihana mo te moto-
rore mo te haerenga i runga i te huarahi
atu o Tokaanu ki Waimarino.
37—Whakakore i te taitara o te Karauna ki
Tarata Poraka me te panui ano ko taua
whenua he whenua Maori.
38—Whakamana i te Kooti kia kimihia me-
hemea tera atu ano etahi tangata e ahei
ana kia whakaurua ki roto i te taitara o
Tarawera me Tatara-a-kina.
43—Whakaaetanga kia piiratia te riiwhitanga
kia Harata Tuwhakararo (kua mate).
TE KOMIHANA UIUI I NGA KEREEME
WHENUA MAORI.
TE RIPOATA I KOKIRITIA KI TE AROARO O TE WHARE
PAREMATA I TE 21 O NGA RA O MAEHE, 1921.
NGA Mema o te Komihana ko R. N. Jones, Tumuaki Kai-
whakawa (Tiamana), John Strauchon, John Ormsby.
Ko nga take i uiuia a i whakataua e te komihana ka
enei e whai ake nei.
(1). Ko nga pitihana a Te Aio Poutu me etahi atu ki te Whare
Paremata mo etahi wahi rahui o roto i Waipuku-Patea
Poraka. Pitihana 426/1913, 312/1915, me 408/1917.
Te Whakatonu: Ko te moni e £4, 323, i runga i te aronga
o te moni, kapineheihana me utu e te Kawanatanga.
Te Ture i paahitia hei whakamana i tenei whakatau:
Tekiona 33/1912.
(2). Ko te pitihana a Mehaka Watene me etahi atu (138) a
Paku Eruera me etahi atu (210) a Whareroa Renata me
etahi atu ki te Whare Paremata mo nga whenua kua
murua e Kereemetia nei e Te Whakatohea Pitihana
630/1914, 235/1915, me 336/1917.
Te Whakatau: E whakaae ana te Komihana ko te whiu
i a Te Whakatohea i nui atu i tona hara.
(3). Te Tono ki te Minita Maori i tuhia i te 9 o Hanuere,
1920, a W. Nikora o Kihipane mo te tuha ki a Te Whaka-
tohea mo tetahi whenua kia whakawhiwhia e te Ka-
rauna ki a a ratou tamariki kore-whai-paanga whenua.
Ko tenei take kei te whiriwhiria.
(Taria te roanga. )
HE PORA KIEKIE KEI MAKU TE TAMAITI.
£ s. d. Amoamo Aporo-
Hemana Pohika.. 150 tanga....... 1 O O
W. T. Pitt....... 1 00 H. Apimereke Ape-
Jack Chadwick... 100 rahama...... IO O
Rev. Canon Wiremu 1 O O Panapa Tuari.... 6 O
H. K. Waititi..... I O O Petera Matehaere. 100
Teihi Peka....... 100 Te Roera Tareha.. 10 O
Hare —........ 10 O
Heta Waretini.... 10 O Wi Kerena...... IO 9
Taupaki Kora.... IO O Poari o Te Arawa 12 10 0
Mo te mare kaore he rongoa hei rite ki te WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.