|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 57. 01 May 1926 |
|
|
1 387 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 57. HASTINGS. Mei 1, 1926.
WHARE-KARAKIA HOU KEI OMAIO.
|
|
2 388 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
388 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1926.
PIHOPATANGA MO NGA MAORI.
Na te Etita.
KEI te mihi ta koutou pepa ki nga tangata e tukutuku mai
nei i o ratou whakaaro mo te Pihopatanga kia perehitia
ki Te Toa Takitini hei mau inana ki tena marae ki tena
marae. He take nui. he take tapu, he take uaua hoki i te
whanui rawa o nga kaupapa. Noreira e tika ana kia hohonu
te rapu haere a nga maramatanga o te iwi. i te huarahi hei
hikoitanga atu mo tatou. Kei whakaaro maina noaiho tatou ki
te take nei. Kaua hoki tenei take tapu e whawha tia atu ano
he tikanga noa, he mea takaro ranei.
Ka pangia te tangata e te mate ka haere ki nga takuta: ka
whara te tangata i te ture, ka haere ki nga roia: he take ta te
tangata ki te Kawanatanga, ka haere ki nga mema Paremata.
He tangata era i ata tohia mo era mahi. Ko to tatou pihopa-
tanga he take e pa ana ki te taha wairua: noreira e tika ana
kia tukuna ma nga tangata i ata tohia mo nga mahi whaka-te-
Atua e whakaotioti e whakatutuki ona kaupapa. Ko te ture
tonu tenei o enei tu mahi. Ka waiho ma nga Minita ma nga
Mangai-reimana kua oti te Whakau mo te tango hapa, e whaka-
haere e whakaoti tenei take. Noreira kaua koutou te iwi e
pouri ka kore nei koutou e uru mai ki te ropu hei whakaoti
i tenei tikanga. Ko matou ko nga tangata i whiriwhiria hei
mangai mo koutou.
Kua roa tenei wa e whiriwhiri aua mo to tatou pihopatanga.
a kua rangona hoki nga whakaaro o etahi o nga iwi nunui o
te Motu. Kua puta te kupu a te taha Maori o te Pihopatanga
o Akarana, kua whakaae ki te pakeha hei tuatahi. Pera ano te
kupu o te Pihopatanga o Poneke. Ko ta te Arawa e mau ake
nei i raro iho, he whakaae he tono hoki kia whakaturia mai
he pihopa Maori hei awhina i te pakeha.
Kaati ko ahau e tuhituhi nei e whakaae ana me pakeha hei
pihopa tuatahi mo tatou, i runga ano i te tono me nga whaka-
marama a o tatou Pihopa. E toru enei take nui me ona
whakamarama. i tino whakaae ai ahau.
Tuatahi. —I te hui i timatangia ai tenei take i tu ki Rotorua
i a Hune. 1925, i whakaae katoa matou nga Minita Maori
i taua hui "" ahakoa pakeha, ahakoa Maori taua tangata. "
|
|
3 389 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 389
Na te putanga o tera kupu i a matou " ka whakaae matou
ahakoa pakeha taua tangata " i whakaaetia ai e nga Pihopa kia
tonoa ki te Hinota Topu kia whakaaetia tenei mana nui kia tu-
kuna ki te Hahi Maori. Mehemea kaore taua whakaaetanga
mo te pakeha, kaore te pire mo te Pihopatanga mo te iwi. Maori
e whakahaeretia ki te aroaro o te Hinota Topu o Nui Tireni i
tu nei ki Poneke.
Ko te Pihopa tuatahi mo te iwi Maori ka waiho ma nga
Pihopa ma nga Maori e ata whakariterite. Kua puta te inoi a
nga Pihopa me pakeha te tuatahi, i runga i nga uauatanga e
marama ana ki a ratou. Kaore ahau e marama ana ki nga
uauatanga katoa kua kitea e ratou, engari ko etahi enei e rongo
ana ahau:
(a) I te hou rawa o tenei tikanga Pihopatanga ka whakauru
haere nei ki nga Pihopatanga e ono o nga pakeha o Nui Tireni,
e tika ana ma te tino tohunga pakeha e whakairo ona kaupapa
tuatahi kia kore ai e papa ki nga whakahaere o nga pihopa-
tanga pakeha.
(b) Kia pai kia marama hoki te wehenga mai i te Hahi Maori
i roto i te Hahi pakeha.
(c) Kia mau tonu mai te whakaaro nui o te Hahi i roto i te
pakeha ki te Hahi Maori ka wehe nei i a ratou.
(d) Kia whakahaeretia etahi tikanga i roto i te Hahi pakeha
e mau ai ta ratou awhina mai i te Hahi Maori mo te taha ki
te moni hei whangai i nga mahi.
Tuarua. —Ko te pakeha mo te tuatahi anake. Ko to muri
atu pihopa ma nga Maori anake e pooti.
Kua kore te mana o nga pihopa pakeha ki runga ki te Hahi
Maori a te wa tonu e tu mai ai te pihopa tuatahi nei. Ki te
rihaina taua pihopa tuatahi, ki te mate ranei, ma nga Maori
anake te pihopa i muri i a ia e pooti atu. A kei a ratou anake
te tikanga mo te pooti i tetahi Maori ranei i tetahi pakeha ano
ranei.
Tuatoru. —Ki te kore tatou te Hahi i roto i te iwi Maori e
whakaae ki te tono a nga Pihopa me pakeha te Pihopa
tuatahi mo tatou, e kore tonu tatou e whiwhi ki tetahi
Pihopatanga motuhake mo tatou.
Ko tewhea te mea pai? Ko to tatou whiwhi i te Pihopatanga
Maori i raro i te mana o te upoko pakeha, ko te kore rawa
ranei o tenei Pihopatanga mo tatou?
Nui noatu nga painga mo tatou ahakoa pakeha te Pihopa.
Ka tu tonu ko nga Maori hei Hinota mo taua Pihopa, ka hoki
katoa mai nga Tahua Oranga Minita, me nga whakahaere o
nga whenua i tapaea i runga i te ingoa o te Hahi ma taua
Hinota Maori e whakahaere. A ko nga whakahaere katoa e
pa ana ki te Hahi i roto i te iwi Maori, ma taua Hinota Maori
katoa e whakariterite. Tera atu nga painga. Ahakoa he pa-
keha te Pihopa e 95 nga painga mo tatou i roto i te 100. Ka
whakatete tonu tatou ka ngaro katoa enei painga, ka noho tonu
tatou i runga i tenei ahuatanga e noho nei tatou.
E nga tuakana e nga taina, ko ahau o tatou kei te rongo atu
i nga hamumu a o tatou Pihopa, notemea e uru atu ana ahau
ki roto i etahi o a ratou huihuinga nunui. E ki pono atu ana
ahau kaore ratou e ngawari mai i tenei wa ki te whakatu Maori
hei pihopa tuatahi mo tatou. Kaori hoki e taea e tatou te
|
|
4 390 |
▲back to top |
390\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Mei 1. 1926.
whakahaere tikanga ki te kore ratou e whakaae. Noreira ka
inoi atu ahau ki a koutou katoa e hiahia nei me Maori te
pihopa tuatahi mo tatou, tena whakangawaritia mai o koutou
whakaaro me o koutou hiahia mo tenei wa. Me matua
ngoki ' te tamaiti, ka haere tu ai. ka oma ai. Ehara ra
i te taonga iti te rironga mai o te kaupapa o to tatou
Pihopatanga mo tenei wa. Hei muri i tena ka haere tu ai
tatou ka oma ai! Mutu rawa ake te pakeha kua pai te takoto
o nga kaupapa o to tatou pihopatanga. a kua taunga hoki
tatou te iwi Maori ki te whakahaere i nga tikanga nunui e puta
ai he kororia ki te Atua i a tatou mahi e tipu ai hoki te pai
ki runga ki te iwi Maori.
PIHOPATANGA O AOTEAROA.
TE REO O TE ARAWA.
I TU nga hui a nga tangata o te Hahi o Ingarangi i roto i a
Te Arawa ki Ohinemutu, te 4 me te 5 o nga ra o Aperira
a paahitia ana enei motini e te katoa: —
1. Kei te pupuri tonu tenei Hui a Te Arawa i nga take i
whakatakotoria ki te aroaro o nga Pihopa i te Hui i tu ki
Rotorua i te 24 o nga ra o Hune. 1925. a. ko te rarangi whaka-
mutunga e ki ana: —
" He mea tika kia whakaaturia ki tenei hui te whakaaro o
te Iwi Maori, hei Maori ano te Pihopa mo ratau, otira i runga
i nga uauatanga e kitea iho ana e matau mo tenei turanga i te
timatanga atu nei, kahore o matau whai nui i te whakaaro o te
Iwi. engari ka whakaae tonu matou, ahakoa he Maori, he
Pakeha ranei taua tangata. "
2. Ahakoa kei te kite atu matou i te nui o nga raruraru i
kore ai nga Pihopa e ahei ki te whakatu i tetahi Maori hei
Pihopa tuatahi mo te Pihopatanga hou he whakaatu tenei na
matou, tera atu nga take a te Iwi Maori i tika ai ta ratou tohe
me Maori tonu hei Pihopa mo ratou. Otira he whakaatu tenei,
ka piri pono matou ki taua tangata, ahakoa he Pakeha taua
Pihopa tuatahi. Engari i runga i te titiro whanui ki te ora
mo te Hahi nui tonu, ka tumanako tenei hui kia whakahaere-
tia nga tikanga e tere ai te tu mai o tetahi Pihopa hei awhina
i te Pihopa Pakeha, a ko taua Pihopa hei te Maori.
A he inoi tenei ki nga Pihopa kia whakapaua to ratou kaha
kite, awhina i tenei take i roto i nga whakahaere o te Hinota
Topu.
Ki te Etita.
IPUTA i a koe etahi kupu mo te hui i Tikitiki he rapu i te
whakaaro o nga iwi o te Tai Rawhiti mo te Pihopa o Aotea-
roa me Maori me pakeha ranei. I tino marama te hiahia
o te hui me Maori taua tangata: kaore he tangata kotahi i tau-
|
|
5 391 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI. - 391
toto i te pakeha. 1 wareware i a koe te panui i te motini i
whakaaetia e te hui ara ko te pihopa me tangata Maori engari
ko te hiahia o Hare Reupena me pakeha he pihopa i panuitia
e koe.
I ki ano koe kaore i mohiotia e korerotia ana te take pihopa
na reira he tokomaha nga tangata whakahaere i taua take kaore
i rokohanga ki taua hui. Ko tenei tonu tetahi o nga take o te
hui a Ngati-Porou engari kaore i whakahaeretia i te hui tuatahi
i te mea ko koe te tiamana no te huihuinga tuarua rawa i te
mea ko Kapene Piti te tiamana ka whakahaeretia te take. No
wai te he? E tika te ki kaore i mohiotia e kore e korerotia te
take pihopa. Otira kua marama i a koe no te Pihopa o Wai-
apu te hiahia kia kaua te take e whakahaeretia a ko te pihopa
pea ratou ko ona hoa pakeha nga tangata e ki nei koe kaore
i rokohanga e te hui. Kaore he wahi a te pihopa ki taua hui:
ko ta koutou na hui ko te kowhiri i te" pihopa tena ko nga hui
whakaputa whakaaro na te iwi nui ehara i a koutou heoi ta
koutou he whakarongo ki te hiahia o te iwi. Pai atu te nga-
ronga o te pihopa ratou ko ona hoa pakeha i taua hui kia
mahorahora ai te korero.
Mo te kore o te pihopa e pai kia uru mai nga tangata o era
atu karakia ki te hui e te Etita kei te miharo toku ngakau. Ko
nga iwi katoa i eke ki Tikitiki he manuhiri nga Ngati Porou a
i tika kia tae ki te whakarongo i nga korero. He aha te he o
te whakarongo? Ana te he ko te tute i te tangata. Na ka
tino marama kaore te pakeha e pai hei pihopa mo te Maori
kei tute i te tangata ki tawhiti.
Mo to tohutohu kia ngawari te whakaputa i te kupu kei
mamae te pihopa me o tatou hoa pakeha. Me tohutohu hoki
koe i nga pihopa ratou ko nga pakeha kia ngawari kia kaua e
whakahawea ki te Maori kia kaua e meingatia te Maori hei
arawhata pikinga mo te pakeha ki nga turanga nunui. Kua
nuku atu tenei i te 100 o nga tau e whakahaere ana te pakeha
i te Hahi Maori kati kua eke tenei ki te wa e riro ai ma te
Maori ano ia e whakahaere.
—Reweti T. Kohere.
(1) Kaore koe (tetahi ranei o koutou) i tuku motini mai ki "Te
Toa Takitini " kia perehitia.
(2) Kaore he whakaatu i ta koutou panui karanga i te hui tera
ano te take mo te pihopa Maori e whakahaeretia. Kaore rawa he
whakaatu mai ki a au ki te Tiamana tera no e whakahaeretia tenei
take. Noreira ka ngaro matou etahi o nga tangata e tika ana mo tena
take. I kona tonu matou e haereere ana.
(3) Kei te miharo ahau mo to hiahia kia uru katoa mai nga manu-
hiri ki te whiriwhiri i to tatou pihopatanga. He aha te take o te Kato-
rika, o te Momona o te Weteriana, o te Ringatu me etahi atu, ki tenei
take? Te tikanga ma nga tangata tuturu o te Hahi, ara tangata kua
oti te whakau, tenei take e korero, ka mohiotia ai he hui na te Hahi.
I whakaae tonu ahau ki te kupu a te Pihopa i tona korerotanga mai ki
|
|
6 392 |
▲back to top |
392 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1926.
ahau, ehara te take mo te Pihopatanga i te take e tika ana mo tena
hui a tatou, kaore hoki tera take i pa ki te katoa, engari ki nga tangata
anake o te Hahi.
(4) Kia ngawari. Ma te ngawari ka oti pai ai a tatou mahi. 1
whakahau a te Karaiti ki a tatou kia ngawari. Kei te whakama ahau
ki to korero " kia tohutohu ki nga pihopa... kia kaua e meingatia
te Maori hei arawhata pikinga mo te pakeha ki nga turanga nunui. "
He aha te hua wairua e puta mai ki a tatou i ena tu korero?——Na te
Etita.
Ki te Etita.
EHOA, tenakoe, me tou ropu i raro i a koe. Panuitia tenei
take e piki ake nei. Mo te Pihopa e kiia nei me pakeha.
Ko taku kupu tenei kaore ahau e whakaae, engari me
Maori tonu taua pihopa, kia tika ai te korero kua tukuna atu
ki te Hahi i roto i te iwi Maori te mana motuhake mo to ratou
Hahi. Kei te nui tonu o tatou tangata marama ki nga tikanga
o te whakapono. Ki te kore e paingia e o tatou Pihopa pakeha
tenei take, me whakakore rawa atu. Kua kotahi rau tau inai-
anei te tuunga o te whakapono ki Nui Tireni nei. Heoi.
—Na H. Te Maro,
Tikapa, Port Awanui.
Aperira 14. 1926.
MENETI O NGA HUI I TU KI OHINEMUTU.
(Na Raniera Kingi, Hekeretari o te Poari. )
HE mea tanga mai i nga Meneti o nga Hui i tu ki Ohine-
mutu i te 31 o nga ra o Maehe me te 1 me te 2 o nga
ra o Aperira, 1926: —
Te Pooti o nga Mema o te Poari Kai Tiaki o te Arawa: —
TE WHAKATOPUTANGA O NGA POOTI.
NGATI PIKIAO: —
Takinga—
Pooti. Paraki. Pooti kite Huihui.
Tiamana.
Peeti Hareti.... 20 203 — 322.
Hemana Pokiha 9 — 7 16
Te nuinga atu o nga Pooti mo Peeti Hareti 306
Takinga Rangiunuora—
Warena Haimona.. 28 220 1 249
Tiakiawa Tahuriorangi 5 — 8 13
Tamateatutahi-Kamiti—
Tamehana Gardner. 50 226 2 278
Te Whiti Weneti.. 15 130 — 145
Te nuinga atu o nga pooti mo T. Gardner.. 133
|
|
7 393 |
▲back to top |
Mei 1. 1926. \_\_\_\_ TE TOA TAKITINI. 393
Hinekura Rongomai: Morehu te Kirikau, kaore he hoa wha-
whai.
Makina: Heemi te Uara, kaore he hoa whawhai.
NGATI TUHOURANGI: —
Matina Makiha.. 21 130 13 164
W. W. te Rohu.. 22 114 15 151
Aritaku Wihapi.. 23 123 — 146
Whetu Werohia.. 37 87 5 129
Hoani Retimana.. 3 107 4 114
Hakopa Mohimoke. 7 58 14 79
Mika Aporo.... 5 54 — 59
Aperahama Wiari 5 — 4 9
Waretini..... 2 — 3 5
Makerangi Hunea.. — — — —
Ko Matina Makiha, W. W. te Rohu me Aritaku Wihapi nga
mema e tu i te mea no enei nga pooti maha.
TE URE-O-UENUKUKOPAKO: —
Uenukukopako-Rangiteaorere—
Wera Loffley.... 138 65 5 208
Taimona Matuha.. 74 38 — 112
Te nuinga atu o nga pooti mo Wera Loffley 96
Ngati Whakaue: I whakatungia e te Iwi kaore hoki i tukua
kia pootitia a H. T. Mitchell me H. Hikairo.
Pooti
Kiri Tapihana.... 44 55 — 99
Haki Galvin.... 6 81 1 88
Rewi Wikiriwhi.. 5 72 — 77
Hapara Patahuri 53 — 3 56
Aurea Haupapa 3 — — 3
1 te mea i a Kiri Tapihana te nuinga o nga pooti ka tu ko ia
hei mema.
Rangiwewehi: Wiremu Ereatara, kaore he hoa-whawhai.
Rangitihi: Raureti Mokonuiarangi, kaore he hoa-whawhai.
Tarawhai: Kepa Ehau, kaore he hoa-whawhai.
Kaore enei i whakaae kia pootitia ratou.
WHAKAATURANGA.
KO AHAU. ko te Rev. F. A. Bennett, Tiamana i whakatunga
e te Arawa mo nga Hui Pooti Mema mo te Poari o te Arawa
mo nga tau e rua. timata atu i te 1 o nga ra o Aperira, 1926,
nga ra ranei o muri atu.
TENEI KA WHAKAATU: Kua tu nga tangata e whai ak
nei hei Mema whakaingoa ki te Kawana Tianara mo te Poai
Kai Tiaki o te Arawa mo te wa kua whakahuaina ake, mo nga
wahanga o te Arawa e whai ake nei: —
Ngti Pikiao: Ko Morehu te Kirikau, Peeti Hareti, Heemi t
Uara. Tamehana Gardner. Warena Haimona.
|
|
8 394 |
▲back to top |
394. —- TE TOA TAKITINI. Mei 1 1926.
Te-Ure-o-Uenukukopako: H. T. Mitchell, Heketoro Hikairo,
Wiremu Ereatara, Wera Loffley. Kiri Tapihana.
Tuhourangi: Wiremu Waaka te Rohu. Matina Makiha, Ari-
taku Wihapi.
Rangitihi: Raureti Mokonuiarangi.
Tarawhai: Kepa Ehau.
He mea tuhi ki Rotorua i tenei te 12 o nga ra o Aperira,
1926.
REV. F. A. BENNETT.
Tiamana, Kai whakahaere o nga Hui Pooti.
(Me whangai ki te rarangi o te Kahiti ka mohiotia ai te tu-
turutanga o nga mema kua tu. —Etita. )
WHAKATAETAE TENEHI ITU KI ROTORUA.
(Na Hohepa te Tatere. )
I TE tau 1925 itu te whakataetae tenehi a te Iwi Maori ki te
marae o Ngati Kahungunu ara ki Taniwaka (Dannevirke).
No tera huihuinga ka haere iho ate Arawa me ta ratau po-
whiri kia haere nga Iwi ki to ratau marae hoki whakataetae ai
a tenei tau e haere iho nei. No te mutunga o te whakataetae
ireira ka kitea no Whanganui te tiima i kaha, a riro ana ano
ia ratau te Kapu a Marumaru, a whakaaengia ana e ratau te
powhiri a te Arawa.
No tenei tau 1926 itu te whakataetae teneihi kirunga ite
Marae o te Arawa, ara ki te Papa-i-o-uru. Kanui te mihi o nga
iwi i eke kirunga ki tenei marae, ara ki nga whakahaere otaua
Hui.
' Tuatahi: —Nga whakahaere a te Komiti Tenehi i nga whaka-
taetae i te Papa-purei, i te pai o te haere o nga mahi me te
pai hoki o te awhina a te hunga e purei ana. ara tere whaka-
rongo kinga karangaranga a te Komiti. Kahore rawa he raru-
raru. Ka waiho hei matakitaki ma te Iwi Pakeha, hei mihi
hoki kia tatau ki te Iwi Maori mo te rangimarie o nga tangata
e whawhai ana ki tetahi ki tetahi i runga i te papa-purei.
Tuarua: —Nga whahaere i te Marae. Kahore rawa he raru-
raru i pa kirunga ki tenei Marae. Ahakoa te nui o te tangata
' kore rawa he haurangi, kore rawa ranei tetahi kupu kino i ro-
ngona ite wa e hui ana. No reira ka nui te mihi o te Arawa
ki nga Iwi i eke kirunga ki to ratau marae kite pai o te noho
me te awhina a ia Iwi a ia Iwi.
Tuatoru: —Heoi ano te kupu e rongona nuitia ana a nga
. manuhiri he mihi ki te pai rawa o te manaaki a Te Arawa i
nga mahi katoa e pa ana ki te Hui. Kei te mihi ki nga whare
moe, whare kai, me nga Weha ataahua, me nga Kuia kaore nei
i moea te po i te whakaaro nui ki te tiaki pai i a ratau manu-
hiri.
|
|
9 395 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 395
E ono (6) nga ra e haere ana te whakataetae Aperira 2, 4, 5.
6, 7, 8. Tekau (10) nga iwi nunui i. eke ki te whawhai ki te
Kapu a Marumaru. Koinei e whai ake nei: —Whanganui,
Tamatea, Takitimu, Te Arawa. Horouta, Tongariro. Ngati
Whatua, Kurahaupo. Taranaki, me Waikato.
No tenei hui kateea te mutunga mai o te nui o tenei mahi
ki Nui Tireni nei. Ko te maha o nga whakauru: —Champion-
ship Events 306. Hanikapu Events 306, Marumaru Cup 72—
Total, 684.
Ko te Hui whakataetae a te Pakeha mo Nui Tireni katoa i tu
ki Christchurch i te Kirihimete nei e 248 ano, ka kite iho ai
tatau i te nui o ta tatau mahi.
Koinei e whai ake nei nga kaha i whiwhi i te Hui i Roto-
rua.
MARUMARU CUP COMPETITION.
Nga tiima i noho ki te whainara (Final) i tera tau 1925 i
Taniwaka: —Holders, 1925. Whanganui: (1) D. Potae. (2) P.
Hurinui, (3) Miss R. Gray. (4) Miss Hurinui. Runners-up:
Tamatea: (1). Winitana, (2) T. Meha, (3) Mrs. Kani, (4)
Miss M. Pohe.
MARUMARU CUP COMPETITION (Rotorua. 1926).
Na te Hekeretari (R. Royal) mei whakaatu.
First Round. —Whanganui B (10 sets, 60 games) beat Taki-
timu B (O sets. 29 games): Arawa B (10 sets. 60 games) beat
Tamatea B (O sets, 14 games ).
Second Round. —Whanganui B (10 sets. 62 games) beat Ho-
routa A (3 sets, 55 games): Arawa B (1 Osets, 55 games) beat
Tongariro A (O sets 22 games); Whanganui A (10 sets, 60
games) beat Ngati Whatua B (O sets, 20 games): Takitimu A
won from Tongariro B by default: Arawa A (10 sets 60 games)
beat Horouta B (O sets. 25 games): Kurahaupo A won from
Ngati Whatua B by default; Tamatea A (8 sets. 43 games beat
Kurahaupo B (3 sets. 31 games): Taranaki wins from Wai-
kato by default.
Third Round. —Arawa A (9 sets. 70 games) beat Takitimu
A (7 sets. 64 games): Whanganui B (11 sets. 69 games) beat
Kurahaupo A (3 sets, 56 games); Wanganui A (10 sets, 60
games) beat; -Arawa B. (O. sets. 20 games): Tamatea A won by
default from Taranaki.
Fourth Round. —Arawa A (9 sets. 88 games) beat Whanganui
B (3 sets. 56 games); Whanganui A (10 sets. 60 games) beat
Tamatea A (O sets. 25 games).
Final. —Whanganui A (12 sets, 95, games) beat Arawa A (8
sets, 84 games).
Whanganui A te toa mo te Kapu a Marumaru a ka riro ia
ratau tenei Kapu mo enei marama te kau ma rua s(12 months).
|
|
10 396 |
▲back to top |
396 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1926.
Koinei e mau ake nei nga tiima i roto i te whainara (Final)
Whanganui A (winning team): (1) Pei te Hurinui Jones, (2)
Tukere te Anga. (3) Mrs. P. H. Jones. (4) Mrs. P. Potaka.
Arawa A (runners-up). — (1) Vernon Moore. (2) Phillip
Howell, (3) Miss Rose Karepe, (4) Mrs. O. Anderson.
MAORI CHAMPIONSHIPS.
Men's Championship Singles and Arawa Trophy (carved"
racket). —Final: P. H. Jones (Whanganui) beat Tukere te-
Anga (Whanganui). 6—3. 6—5, 6—1.
Ladies' Championship Singles and Hinerapa Challenge Cup.
—Final: Miss E. Hale (Gisborne) beat Miss R. Gray (Whanga-
nui), 6—1. 6—1.
Men's Championship Doubles and Morehu Turoa Challenge
Cup. —Final: P. H. Jones and Tukere te Anga (Whanganui)
beat D. Potae and T. Peina (Whanganui), 6—4, 6—4, 5—6, 6—2..
Ladies' Championship Doubles and Tairawhiti Trophy. —
Final: Miss E. Hale and Miss K. Hei (Gisborne) beat Mrs. P..
H. Jones and Mrs. P. Potaka (Whanganui). 6—1, 6—1.
Mixed Championship Doubles. —Final: E. Howell and Miss
R. Karepe (Arawa) beat P. H. Jones and Mrs Jones (Whanga-
nui), 6—5, 4—6, 6—2.
Men's Handicap Singles. —Final: D. Potae (Whanganui)
heat W. Emia (Whanganui), 60—45.
Ladies' Handicap Singles—Final: Miss J. Rukutai (Auckland)
beat Mrs. McLeod (Kurahaupo), 50—37.
Men's Handicap Doubles. —Final: H. Sidney and P. Tureia
(Takitimu) beat R. Royal and H. Manahi (Arawa), 60—58.
Ladies' Handicap Doubles. —Final: Mips P. Rukutai (Auck-
land) and Miss Iri Hall (Arawa) beat Mrs. A. McLeod and
Mrs. Katene (Kurahaupo), 50—39.
Mixed Handicap Doubles. —Final: D. Potae and Miss R.
Gray (Whanganui) beat T. Hiroti and Miss Hurinui (Whanga-
nui), 50—35.
HE PANUI.
Tena pea tatou te Hinota o Aotearoa e karangatia e te Ati-
pihopa kia hui i roto i nga ra o Hune ki te pooti i to tatou
pihopa. Kei te whakaarotia a Pamutana hei kainga hui. Taria
mai te panui tuturu ki a koutou. He whakatupato kau tenei.
—Na P. Peneti.
Mo te mare kaore he rongoa hei rite ki te WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
11 397 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 397
WHARE-KARAKIA HOU KEI OMAIO.
NO te 17 o Maehe ka whakatapua tenei whare e te Pihopa
o Waiapu.
Ko te ipu iriiri he aroha na nga hoa o Kenana Pahewa.
Ko nga kupu kei taua ipu e penei ana te whakamaoritanga: —
" Hei kororia mo te Atua, hei whakamahara mo te roa. me te
pono o te mahi minita o Kenana Pahewa i roto i tenei Pariha. "
Ko te wahi i mau ai nga korero, he tohu aroha na nga hoia
o Opotiki. Ko te whakamaoritanga tenei o nga tuhituhinga: —
Hei kororia mo to Atua. He mea whakaara tenei whare-
karakia e nga pakeha e nga Maori hei tohu honore mo nga
tangata i tuku i a ratou ki te mate i te Pakanga Nui 1914-1919:
—Colonel C. C. Saxby. Tapauri Paraone. Paratene Karapaina,
Hakota Karapaina, Waikura Kapene. Hamiora Lawson. Te-
weka Teraina. Arapeta P. Anaru. Hemi Hill. John S. Swinton,
Whiiti T. Eruera. Owen S. Fairweather. Herewini E. Arama-
kutu. Heremia Delamere. Tamati Makarini. Ruaawai Hunia,
Hemi Rewharewha. Tame Rihimona. Taane Toka. Winiata
Hunia. Nepia Hauata. "
" Hei tohu whakawhetai ano hoki mo te hunga i hoki ora
mai. "
MERE WHATI WI REPA.
(T. Wi Repa. M. B., Ch. B. }
NO te rua Karaka o te ata o te rua tekau ma toru o nga ra
o Maehe i moe ai a Mere i te moenga roa. No taua ata
i rere ai tona wairua i runga i nga parirau o te Tonga
ki te Pararaiha ona tipuna, ki Hawaiki, ki Te Hono-i-Wairua.
No taua ra i puta ai tona waka i nga tuatea nunui o te ao ka
tomo ki roto ki te marino nui. I muri ia ia takoto ware noa
te paki. No taua ata ka rangona te paku o Riuwhati, te waka
o tona tipuna o Manaia, e rere whaka-te-raki ana ki te whaka-
whitinga i Pikopiko-i-whiti. Te taonga o runga o taua waka
ko Mere. Na te mamae, na te tangi, na te pouri i whakaatu,
kua hinga te totara haemata o te ngutuawa o Koputuka. Haere,
e Mere, kahakina atu to ngakau ataahua, to hinengaro makoha-
koha, to aroha kite tangata. Te matua, nga ringaringa o te
iwi. haere ki te tini i te Po. e powhiri mai na i to tira moke-
moke. Haere i waenganui o te Kowheratanga o tou puawai.
ou mata tirotiro ki nga matarae o Matakaoa raua ko Te Koau;
ou taringa whakarongo ki nga tai o Wharekahika; to ngakau
tangi ki nga parae o Manutuke, kahakina atu i a matau. Hoka-
hoka o Parirau i runga i te taumata o to tipuna o Te Aringa,:
e rere i runga i te tuara o Tawhirimatea. hei kawe ia koe ki
Toi-o-nga-Rangi ki to tipuna kia Rehua. He ika koe i mai;
ki roto o te kupenga a Taramainuku. kihai i taea te tuku
Takahia iho te kakahu pango, te ao kahiwahiwa, e tomo ki roto
ki te whai ao. ki te ao marama.
|
|
12 398 |
▲back to top |
398 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1926.
" HE URI RANGATIRA NO RONGOWHAKAATA. "
Na Te Toa Takitini o te tahi o Aperira tenei korero. Miharo
ana au ki taua korero. He tika tenei korero. Engari ehara i
tona kawai rangatira te take i arohatia ai. i tangihia nuitia ai
tenei wahine. Engari na runga tonu i nga hua o tona tinana.
Ka kitea nga hua. ka patai te tangata. "Na wai te wahine
nei? Kowai ma ona tipuna? Ko ona tipuna enei ka hoatu
nei.
Rongowhakaata = Tu-rahiri
Rongomai-ratahi
Ruawhetuki Turourou
Paremata-whanui Whare
I
Uenuku Kaipoho
! I
I
Tahatu-o-te-rangi A, Mokai-ohu-ngia
. ———— ————'————I
Tarake Ngarue-i-te-rangi Tupatu Hukaipu
Tahoka-i-te-rangi
Tamaitoia Utuwaka
Hinetai Puhiora Rereaute Pitau
I I I——————i
Ngarangiwhakaangaanga Te Puapua Hakopa Pera Raharuhi
i Rukupo
Te Nanati Te Raro Hemi Otene Pitau
!
Paratene Turangi Hemi Te Oriki Haromi
!
Mika Turangi Haromi Te Ata Mere Wi Repa
Heni Materoa Mere Wi Repa
( Lady Carroll)
B.
Mokai-ohungia = Hekeiterangi
Ngarueiterangi Tupatu Te Hukaipu
Pakirehe (—————————, —————————,
Te Ikawhaingata Turehe Te A ringa
2. Puhiora = Ngaoko ——'——————————i
i Te Ratu Moengawaitohu Parahako
Te Puapua ——'—•——————I
Huaariari Te Puarangi Tukai
Te Raro I
i Tamaitipokia Te Rereaute Piere
Hemi •
i Tamati Te. Hakopa Riria
Haromi Rangituawaru I
! Hemi Wi Pere
Mere i *
Haromi
Mere
e
|
|
13 399 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI; 399
C.
Mokai-ohu-ngia
Te Hukaipu
Te Ikawhaingata Turehe Te Aringa
Te Rangikauangaiwaho Hinekino Parahako
Taitauiwi Hineka Te Ratu Hinekitera Hinaki
I 1
Hineirahirahiaterangi Haronga- Tukuwai Te Waaka Te Raro
rangi Perohuka i
Rongotuma'mao ' Te Keepa Hemi
Hirini Te
Te Kani-a-Takirau Kani — Marara Haromi
Heta Te Kani Mere
Te Hukaipu
I
Te Aringa
!
i
Te Peka Te Wharekainga
Karikari
Te Meihana
Piripi Taketake Hera Mataira
Hirini Haereone Haromi
I
Mere
E.
Ruakorehe
Tutawhangateao
Te Ao Kauwirangi Rongomairikura = Rakaihoea
I
Kui - Pumaiwaho (Whanau-a-Rakaihoea-Waiapu)
Tahu
Te Whare Kainga Te Peka
Karikari
Te Meihana
Hera Mataira
Mere Wi Repa
Ka pa te mate mare ki te tamariki whangaia ki te WOODS'
GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
14 400 |
▲back to top |
400 TE TOA TAKITINI. Mei 1. 1926,
F.
Hineteao
Hihakuwharu
I———————————————i
Whakaue Umu — Te Ikawhai-
ngata
Te Wairoa Nohoroa Te Rangikauangaiwaho
i i
Haua Tuteamoamo
i
Hakopa Maewa
]
Hemi te Oriki Mere Whati = Te Otene Pitau
Haromi
i
Mere Whati (Ingoa) Mrs. Wi Repa
G.
Te Whatui-Apiti
Tapuae Hikawera
i
Te Rangituanui — Ratuaterangi
Takapumaro Te Whewhera = Tekapuamatotoru
i i
Te Ikaharaki Hinerara
Taukati Tiakiwai Te Piaki
' o
Tupana Te Umutahu Porau
Piripi Taketake Hera Mataira Rawinia Wahawaha
i i
Hirini Haereone Haromi Te Ata Mako Takuta Wi Repa
!
Mere Turi Kara
(Wairoa)
Ka kite tatau no roto te wahine nei i nga tatai o nga ranga-
tira o Turanga! ara o Heni Materoa, o Pitau, o Wi Pere, o
Hirini Te Kani, o Te Rangituawaru, o Te Keepa Te Turuki, o
Te Waka Perohuka, o Hirini Haereone. o Te Kani a Ta Kirau.
Ko te kaupapa tenei o te tuhituhinga a Te Toa Takitini: ''' He
uri rangatira tenei wahine no Rongowhakaata. "
"TO TATAU RANGATIRA. "
Na Te Toa Takitini tera tautapatanga i te wahine nei. Na
nga rangatira o Ngati-Porou tenei. Ta te Toa e haere ana i runga
i te ahua o nga tipuna: ta Ngati-Porou i te ahua o tona tinana.
Kaore nga rangatira o Ngati-Porou e mohio ki nga whakapapa
O te wahine nei. Katahi ano pea. Engari i roto i nga whai-
korero, i nga poroporoaki e ki ana ratau: "To tatau rangatira
te wahine ka mate nei. " Te rangatira, he kai ranga i te tira:
i te tira o te hapu o te iwi. ki nga haere, ki nga mahi e pa ana
ki te hapu ki te iwi. He kai arahi. He kai timata he kai
|
|
15 401 |
▲back to top |
Mei 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 401 whakatutuki i nga mahi, ka whai ai te iwi i raro. Ka kiia te tinana penei he " rangatira" ko tenei kawai rangatira tonu tenei, e manaakitia ai, e piki ai. e mana ai, ki roto ki tetahi iwi ke. Ko te whakapapa tenei o ta Ngati-Porou tangi: " To matau rangatira. " He tinana tenei i whakatokia ki roto kia -ia te ngakau mahara, te aroha, te manaaki tangata te hapai i nga whakahaere a te iwi. He wahine tika ia hei noho i roto i te matotorutanga o te tangata. He ringaringa, he kingawaha no nga rangatira, he pononga rongo i tapae ia ia hei whakahere ki te iwi. E ki ana to tatau ariki: "Ko te mea o koutou e wawata ana kia rahi ia, me tuku ia ia hei pononga, ko te mea hoki e whakaiti ana ia ia ka whakanuia. " No reira ko te kinaki o nga roimata o Ngati-Porou i heke waipuke nei ki runga ki te wahine nei: " Haere, to matau rangatira. " " HE KOTAHI NA TURAHIRI, E HORU TE MOANA. " E toru nga wahine a Rongowhakaata, he tamahine na te tangata kotahi. Ko Turahiri te potiki o te whanau nei, me te wahine tuatoru a ta ratau tane. Kotahi ano taua tamaiti. Ko Rongomai-ratahi tona ingoa. Mo tangata nei te whakatauki e rongo katoa nei te motu. Ara: " He kotahi na Turahiri, e hora te moana. " Na Rongomairatahi. ko Turourou, " Ko te Ikawhakatu ki roto o Turanga. " Ko tekawai tenei o te wahine nei. I te wa ia Te Otene Pitau, i tukua i nga tipuna o Mere te mana o Rongowhakaata ki taua tangata. He wetiweti e tahi o nga kupu o taua tohinga ia Pitau. Ko tetahi tenei: "Kia tipu koe hei tahu ahi. " Tipu tonu a Pitau. E mohio ana te Tai-rawhiti, me te Tai-Hauauru, i ona ra, ko Pitau te marae o Turanga. Ka tipu a Mere hei tangata ka whakahokia taua mana kia ia. Ka tata maua te marena ka whaikupu a Pitau raua ko tona wahine ko Mere Whati (pakeke) kia Mere (ta- maiti). " Ka marena koe, ka hoki mai ki Pakirikiri hei whaka- huihui i nga morehu o matua o te iwi hoki. Anei to whare te Poho o Rukupo. " Ngaro nei maua ki Ngati-Porou. Ka mauria mai Te Poho-o-Rukupo ki Manutuke. Ka whakahoutia ano te tuku a nga koroua ra ki ta raua mokopuna: " E hine hoki mai hei noho i roto i o koutou whare ko o taina. " Ana taina, ko Hinehou raua ko Pani Te Kani nga tamariki a Heta Te Kani raua ko Te Karukoura. Ahakoa ra kaore tera ahua i tutuki i runga i te mea i tohia ketia au ki te tohi o te ao hou, kei te mohio nga morehu o ona matua e ora mai na. ko ianei te tamaiti takitaki o ena marae: —Te puhi o to waka o Rongo- whakaata Tuturu. Ka tae maua ki Te Araroa ki Wharekahika. ki roto ki tooku hapu ki Te Whanau a Tuwhakairiora, ka whakaputa te ahua o te wahine nei. Ka naomia mai e aku tua- kana rangatira e Te Hati raua ko Te Ngarara Houkamau, e to matau papa hoki e Hori Mahue. " heipiki kotuku ki o ratau mahunga, hei mapihi maurea ki o ratau taringa. " Ka uru ia ki roto ki te kahui o nga wahine whakahaere tikanga o Waiapu, ki te taha o Arihia Ngata ratau ko ona taokete. Ki roto ki Te
|
|
16 402 |
▲back to top |
402 TE TOA TAKITINI. Mei 1. 1926.
Whanau a Apanui ka nau mahia ano ia i runga tonu i tona
ahua e mohio nei tatau. Te Poroporoaki a tona tuakana a
Heni Materoa (Lady Carroll): "He poka ke tou ahua i to te
katoa. Ko ia nei pea te mea e kiia nei, he kororia ke to te
marama, to nga whetu me to te ra. " Kaore e ngaro ta te po
tangata i tohi mai ai. He kainga whakamiharo a Turanga. He
tini nga tangata whakamiharo i onokia ki roto ki Turanga. I
roto i oku ra. nga tangata whakamiharo o Turanga, te hunga
i tohia ki te tohi whero o te po; ko Pitau, ko Wi Pere, ko Ta
Timi Kara. Ta ratau mokopuna o roto o to ratau tutira ko
Mere e tangihia nei i tenei ra. " He kotahi na Turahiri. e
horu te moana. "
" Toia nga waewae o to tamaiti kia ataahua ai te haere i nga
parae o Manutuke. "
He korero whanui tenei. Otira ko tona taunga ia ki te kawai
anake o te wahine nei. Na Ngarueiterangi ko Tahoka-ite-
rangi. E hapu ana a Tahoka-i-te-rangi ka ki atu a TeArawha-
riki. he tangata toa. whai mana no nga uri o Ruawhetuki: "E
whanau to tamaiti he wahine, toia nga waewae kia ataahua ai
te haere i nga parae o Manutuke. " Whanau ke mai he tane.
Ka tapaia te ingoa ko Tama-i-toia. Tirohia te whakapapa.
Tenei mea te uri rangatira, ahakoa i whea o te Motu nei, aha-
koa ngata ona hiahia i tana tane wahine ranei, ka koingo tonu
ki te kainga i kotia ai tona iho. Ka marenatia maua ki Tu-
ranga i te tau 1909, ka ki mai a ia kia au. " Ko taku wira tua-
tahi tenei, kia mana ia koe. Ahakoa ki hea taua o te motu
nei noho ai. ki te mate ko au i mua i a koe me kawe rawa au
e koe ki Pakirikiri ranei, ki Manutuke ranei. " Tona matenga
i te Hohipera i Turanga, ngawari noa te whakatutuki i tona
hiahia: arai kia takoto ia ki roto i te oneone kua whakawahia
ki nga parapara tapu o ona tipuna. Mai ano ia Rongowha-
kaata kaore ano tenei kawai kia takoto ki waho o te rohe a
Rongowhakaata. Takoto e hine i roto i te kainga i koingotia e
to ngakau, whakarongo ake ai ki te haruru o te waewae tangata-
e takatakahi ana i nga parae o Manutuke.
TERA A REHIA. E!
Kotuku ana i te taha o te Rangi e:
Haere ra e hika. e.
Te wehi o te whenua e,
Te mana o te tangata e.
Kei era tini i raro ra e.
1 nga hauwhenua e.
O roto o Arai e.
I te mate takiri
I te whare
Ka pa mai te aroha
Ki ahau na.
Note——Taumata o Te Aringa: Young. Nick's Head.