|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 60. 01 August 1926 |
|
|
1 435 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 60. HASTINGS. Akuhata 1, 1926.
NUI TIRENI ME TONA IWI MAORI.
Itu te hakari ki nga tangata whakahaere nupepa o te ao i
Poihakena ka puta i a ratou he kupu whakamihi mo Niu
Tireni, mo te kaha, mo te whai-rawa. mo te manaaki. I
mea a Sir Henry Brittain: —
Tangi ana te ngakau i te nui rawa o nga manaaki a Niu
Tireni, ano a Niu Tireni no ratou tonu. I tino marama ki a
ratou te kaha o te piripono o te Tominiona, na reira nui atu to
ratou whakamiharo. I pa mai he aroha tino nui ki a ratou
ki nga Maori. Kaore pea he iwi Maori o te ao hei rite ki te
Maori te mohio. (For the Maoris they conceived the warmest
affection. There probably was no more intelligent native race
to be found. )
Na Lord Byron.
Snatch from the ashes of your sires
The embers of their former fires;
And he who in the strife expires
Will add to theirs a name of fear
That tyranny shall quake to hear.
Kapohia mai i nga pungarehu o koutou matua
Nga ngarehu o ratou ahi o nga ra ka huri;
A ko ia e hinga i te riri
E hono atu ki o ratou he ingoa e wehingia
E tu wiri ai te tangata kino.
—Rore Paerona.
|
|
2 438 |
▲back to top |
438 TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926
puke kuune, ko te ' Dolphin ' te ingoa, e 40 nga tana. I pai
to matou rerenga mai ki Ihi Keepa i nga ra e ono, engari hei
konei ka tutaki matou ki te tonga taupuru, ka hoki ki te Kawa
Kawa. I noho matou ki te kainga o (2) Rev. Rota Waitoa,
te minita tuatahi o te Iwi Maori. He maha nga ra i manaakitia
ai matou e ia. i a matou e tatari ana ki te ra hei haerenga mo
matou ma uta. E 20 maero ano te mamao ki Waiapu engari
i te (3) kino o nga huarahi, i to matou kore i rato i te hoiho
e rua rawa nga ra i haere ai matou. "
"I pau katoa te ngakau o Rota Waitoa ki tana mahi a na nga
tau maha i whakaatu nga hua pai. I to matou ungaatu e
hanga ana ia i tetahi (4) whare-karakia ataahua a i te mea
kahore i roa rawa te peitatanga tino marama atu ki te mataki
taki mai i te moana. I te timatanga ano o tana mahi ka
timata te whakararuraru a (5) Te Houkamau. Ki ta Te
Houkamau whakaaro hoki kati ano te kino ko te tu ki te
mihinare pakeha, tena ko te haere mai o te Maori ano no tetahi
wahi noa atu no tetahi iwi he i runga nei i te (6) tikanga
Maori he hoa riri kino rawa no tona iwi—e ai ki ta Te Hou-
kamau he takahi tenei i tona mana a e kore rawa e taea te
whakakiriuka. "
" Tena koa ra i runga i te ata whakaaro i te manawa-nui
whiwhi ana ko Rota. I tuku a Te Houkamau i a ia ki a Rota
a tona whakarongo ano ko to te tamaiti nohinohi. Kihai i
takitaro ka uru ia ki te ropu mo te iriiri a hei tino tohu mo
tona ripeneta ka inoi ia ki a Rota kia whakaritea ko ia hei
(7) kai-tahi hei kai-patu pere mo te whare o te Ariki. "
NGA WHAKAMARAMA.
(I) Na te pakeha i iriiri hou ko Te Araroa, kei pohehetia ko te
Kawakawa i Ngapuhi.
(2) No Otaki tenei tangata, no Ngati-Raukawa. Ko tana tama
ko Hone Waitoa te minita tuatoru o Te Kawakawa, kua mate,
kahore he uri tuturu.
(3) Mai o te haerenga o te ope nei i nga huarahi o Ihi Keepa ka
73 nga tau, engari ko nga huarahi kei te kino tonu. Kei Ihi
Keepa te kainga o R. T. K.
(4) Ko Tipene te ingoa o tenei whare-karakia; ko tetahi tonu o nga
whare tuatahi o Ngati-Porou. Ka wha nga whakahoutanga.
Kei roto o Tipene te papa parahi he tohu whakamaharatanga
ki a Rota Waitoa raua ko te tama ko Hone.
(5) Ko Te Iharaira Houkamau tenei, matua o Te Hatiwira Houka-
mau. Kei waho o Tipene whare-karakia he kohatu whaka-
maharatanga ki a Te Hati.
(6) He tikanga Maori kaore he mana o te tangata ke, e kore hoki
e whakaaetia kia whakaputa mana ia, kei kiia atu, " Ko wai
koe?" " No hea hoe?" I te mea kua motuhake nei he
Pihopatanga mo te Maori, i runga i te tikanga Maori me
Maori ano he pihopa no te mea ko te pakeha he iwi ke.
(7) Ki te tangata whakapono he tapu nga mahi katoa me he mea
he mahi tika——kahore he mahi nui kahore he mahi iti engari
he mahi nunui katoa. I ki tetahi kotiro ko te tohu o tona
whakapono ko tana tahinga i raro o nga whariki: i te mea
kaore ona whakapono ko nga wahi anake o te whare e kitea
ana i tahia e ia. He tohu no te rangatira te ngahau mahaki.
|
|
3 439 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 439
PIHOPATANGA O AKARANA HUI A TE
KOMITI TUMUAKI.
26 O NGA RA O HUNE, 1926.
KO REV. CANON W. H. KERETENE TE UPOKO.
HE mea timata ki te Inoi, Ka pootitia nga mema tokorua
mo Waimamaku tu ana ko te minita o te Pariha, me
Hone Toi, Hui katoa nga mema ko: —
Rev. Canon W. H. Keretene (Tiamana)
" K. T. Harawira (Hekeretari)
" W. N. Panapa (Kai Tiakimoni)
" H. Tauraua
Ka panuitia te meneti ka whakaaetia. Te whai-korero a te
Tiamana: —
Tenei ahau kei te whakamihi ki nga mema kua tae mai nei.
He tikanga tenei i tupu ake i te taenga mai o te Pihopa o Inia
ki tenei motu. Ko ona hua enei. Kanui ano hoki toku
tumanako kia kaha tatou ki te hapai i enei mahi. Ki te whai
ano hoki i te tauwira a o tatou kaumatua kua mate atu i runga
i tenei mahi. Kei te koa ano hoki toku ngakau mo te tere o
te hoki mai o te nuinga o tatou iwi i te mahi a Ratana. Tera
pea koia nei te hui whakamutunga a tenei Komiti i te mea ko
Akuhata nei whiriwhiria ai he Pihopa mo te iwi Maori, a
kahore tatou e mohio he pehea tana whakahaere, Otira ahakoa
e pehea. Ma te Atua tonu tatou e whakakaha ki te mahi i tana
i pai ai.
NGA MOTINI I WHAKAAETIA.
(1) Kia riiwhitia te ingoa o Rev. P. Matene ki to Rev, W.
Panapa i roto i te pukapuka o te peeke a te Komiti, i te
mea hoki kua rite nei koia tetahi onga kai tiaki moni.
(2) Kia whakaritea he tangata hei tirotiro i nga Pariha
kahore he minita i roto i enei wa tae atu ki te wa e riro
ai te whakahaere i te Pihopa o Aotearoa.
(3) Kia puta te (guarantee) a tenei Komiti mo te moni £5 hei
awhina i te whare karakia o Whirinaki.
(4) Kia puta te reo o tenei Komiti ki nga minitatanga katoa
kia awhina i te whare karakia o Whirinaki.
(5) Kia puta te whakahau a te Komiti kinga minitatanga
katoa kia kaha te whakahaere i nga ohaoha i nga Ratapu
katoa.
(6) Kia puta he whakaaro ma tenei Komiti kia tonoa kia
Rev. K. Poata kia whakamaramatia e hia nga moni kohi-
kohi i te ra i whakapuaretia ai te whare karakia o
Pakanae a i peheatia aua moni.
|
|
4 440 |
▲back to top |
440\_\_\_\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926.
(7) Kia tukua atu ki te Komiti whakahaere o te Pariha
katoa o Hokianga te tikanga mo tona moni tahua mo tenei
tau 1926.
(8) Kia puta he whakahau ma tenei Komiti mo nga moni
ohaoha katoa a nga Pariha kia peeketia ki nga Poutapeta
a te Kawanatanga.
(9). Kia riro ma te Komiti e mau ki te Atipihopa te take e
whai ake nei: —ko te taro (tablets) me tou ki roto i te
waina kia kotahi kainga i roto i te Hapa tapu mo nga
tangata e pangia ana e nga mate rere.
(10) Kia puta te reo o te Komiti ki nga minita kia tonoa a
ratou kai karakia kia karakia haere i roto i te Pariha.
(11) Kia hoatu te mana e te Komiti ki te Tiamana mo te tango
mai i nga moni i roto i te peeke mehemea ki te tukua mai
e te Atipihopa ma tenei Komiti e whakarite nga raruraru
o te haere ki Poneke.
(12) Kia whakaaetia e te Komiti kia utua te perehitanga o te
Ripoata o te Hinota ki Akarana £12 12s. Od.
(13) Kia puta he whakamihi ma tenei Komiti ki te hunga
Kainga mo te tino nui o ta ratou manaaki i nga mema o
tenei Komiti.
NGA MONI.
Riro Mai. Riro Atu.
£ a. d. £ s. d.
Kei te Peeke.... 217 O O Perehi...... 1212 O
Cash in hand.... 10 0 O Reimana.... 140
Awhina Otiria.... 1 20
Whangarei.. 120
Pamaouria.. 120
Tahua.. 2180
Awhina Mangakahia 1 2 O
Kaikohe.. 120
Awhina Hokianga.. 120 -
Tahua Hokianga.. 800
Ohaoha Waimamaku 185
Waimate Awhina.. 20
246 05 £13 6 O
To Balance £232 O O
Ko nga takiwa kahore i tae mai a ratou awhina, me tuku
"mai kia Rev. W. N. Panapa, Box 45, Kaikohe.
Examined and found correct.
K. T. HARAWIRA,
Secretary.
|
|
5 441 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1926. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_441
POUKAWA PORAKA.
I tu te hui o nga tangata e whai paanga ana ki Poukawa;
ki Te Hauke i te Taite te 22 o nga ra o Hurae. 1926. Neke
atu i te 60 nga tangata i tae mai. Paahitia ana enei motini e
mau ake nei: —
(1 ) E whakaae ana nga tangata e whai paanga ana ki Pou-
kawa, kia whakamaroketia nga whenua i nga tahataha o
te roto o Poukawa Nama 13.
(2) Kia tonoa te Kai-tiaki o te taha Maori kia tae a-tinana
mai ki Te Hauke a te wa e watea ai ia, a hei konei
whiriwhiri tahi ai me te Komiti kua whakaturia e nga
tangata e whai paanga ana ki Poukawa, i nga tikanga e
hua pai ai a Poukawa hei whakanohonoho.
F. A. BENNETT,
Tiamana.
POUKAWA KOMITI.
Ko te komiti tenei i whakaturia hei whakahaere i nga
tikanga mo Poukawa: —
Hori Tupaea Te Peeti Timu
Dan Ellison Joe Brown
Tangatake Hapuku Whakatangi Thompson
P. H. Tomoana Materita Puhara
Tangiora Pukepuke Mere Kingi
Ngaruhe Tuta
Kehoma Hokianga Me F. A. Bennett, Timana
Jack Hone te Hui nui
NGA NGAHAU A TE TANGATA.
Na R. T. K.
KO te ngahau tetahi mea, te mea ranei, e tino matenuitia
anu e te tangata. Kaore i rite tonu te ahua o te tangata
kaore ano hoki i rite tonu te ahua o te ngahau. I te
wa e tamariki ana te tangata ko ana ngahau ko ana takaro na ta
tamariki. Ka taitama te tamaiti ka whai atu ia he takaro *
rite ana ki ona tau. Ka kaumatua te tangata ka whai ia ki
nga ngahau e rite ana mana. £ panuitia ana e nga ngahau a te
tangata tona ahua, he tangata pai ranei he tangata kino ranei.
E tika ana te tai tamariki kia ngahau kia takaro, ko nga tai
• tamariki e kore ana e takaro, e ngahau, kei te he.
E toru nga tu o te ngahau a te tinana, ko nga ngahau a te
hinengaro ko nga ngahau o te wairua. Ko te omaoma, ko te
tupeke, ko te haka, ko te takaro he ngahau na te tinana; ko
te korero pukapuka, ko te tuhituhi, o te korero, o te whaka-
rongo ki nga korero matau, i nga korero ahuareka, he ngahau
enei na te hinengaro; ko te whakapono, ko te humumu ki te
|
|
6 442 |
▲back to top |
442 TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926.
Atua, ko te kite i te pai, ko te waiata reka, ko te whakatangi-
tangi he mea whakangahau enei i te wairua. "I taua wa ano
ka hari te wairua o Ihu": "A, to ratou kitenga i te whetu,
na, ko te tino haringa i hari ai. " He ngahau—he ngahau tino
nui tonu—o te whakapono.
Kaore i rite tonu nga ngahau a te tangata. Ko nga ngahau
a etahi tangata ehara i te ngahau ki era atu engari he kino, he
whakapouri ngakau. Inahoki he ngahau te haurangi ki etahi
tu tangata ki etahi atu ia he mea weriwera rawa. Ko te hau-
rangi he ngahau na te kikokiko, pera ano me te mangere, me
te momoe me te puku-kai. Kei runga hoki i te ahua o te
tangata te ahua o ana ngahau. E kitea ana e etahi tu tangata
he ngahau ma ratou i nga mea katoa, i nga wahi katoa, ahakoa
noho mokemoke ratou. He take no te ngahau ki a ratou a
ratou mahi, o ratou kainga, a ratou tamariki, ara, ko tona
ngakau he mata apuna no te koa no te ngahau. Ko enei tu
tangata kei te ngongo i nga painga o te ao. He ahuareka ki a
ratou nga ra katoa. He ahuareka ki a ratou te rerenga mai o
te ra me tona torengitanga; e rangona ana e ratou he waiata
reka i te rere a te wai, i te korihi a nga manu o te ngahere, o
te rangi. He tino whakaahua ataahua ki a ratou nga maunga.
nga pukepuke, nga ngahere, nga kapua, nga parae e hipokina
nei e nga tarutaru matomato. Ko ta ratou na pikitia tenei he
pikitia e mahora tonu ana i ia ra i ia ra. Ka matakitaki ratou
ka pupu ake te whakawhetai me te miharo i o ratou ngakau
ki te Kai-hanga o aua mea. Ko o ratou ngakau he mataapuna
no te koa no te ngahau, e kore nei e mimiti. Me waiata tahi
ana ratou ko te kingi hepara, i mea nei. "E korerotia ana e
nga rangi te kororia o te Atua; a e whakaaturia ana e te kiko-
rangi te mahi a ona ringa. E puaki mai ana te reo o tena rangi,
o tena rangi, e whakaatu mohiotanga ana hoki tena po, tena
po. " He taringa o ratou hei whakarongo ki nga hamumu a
nga rangi, he kanohi o ratou hei matakitaki i te kororia o aua
mea. He hakari ta o ratou ngakau, ta o ratou kanohi, ta o
. ratou taringa, i te ra roa i te po roa. Kei te panapana tahi o
ratou ngakau me nga hanga ataahua o te ao. Ko tenei tu
.. tangata kaore e whai rawa ma nga huihuinga tangata, ma nga
hinganga tupapaku, ma te kanikani, ma te reihi hoiho, e kite ai
ia i te ngahau. He kanikani ta tona ngakau i nga wa katoa.
He nui te tangata he matapo, he turi, kahore i te kite, kahore
. i te rongo. " He taringa o ratou kahore e rongo, he kanohi o
ratou kahore e kite. "
Ko nga tino ngahau pai, kore nawe, kore kawa, kore niho,
ko nga ngahau o te hinengaro, o te wairua. He ngahau pono
• to te korero pukapuka. Ma te pukapuka e mau mai ki a koe,
e man mai hei hoa mou i te taha o toa ahi nga tangata matau
o te ao, nga mea kua mate ata nga mea ranei kei te ora tonu.
Mo te aha te tangata kia mokemoke i te mea e whai hoa ana
ia i ana pukapuka, i ana nupepa?
|
|
7 443 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 443
He ngahau ke ano a te tangata whai moni a te tangata rawa-
kore ranei. He mea whakangahau i nga tangata whai-moni
te kakahu ataahua nga kakahu utu-nui, he mea whakangata i te
ngakau horihori; ma te tangata whaimoni tera ngahau te
reihi hoiho te rere otoka. nga kai utu-nui, te haere ki nga
whenua tawhiti.
Ahakoa rawa-kore te tangata e kite ano ia i te ngahau ata-
ahua, he ngahau pea e whakahaweatia e nga tangata whai-
moni. Ko ianei te tikanga o nga kupu a Tamati Kerei, he to-
hunga no te Ingarihi, mo nga ngahau a te hunga pae-ra-uta: —
Let not Ambition mock their useful toil,
Their homely joys and destiny obscure;
Nor Grandeur hear with a disdainful smile
The short and simple annals of the poor.
Kaua ra te ngakau-whakamanamana e whakahawea ki a
ratou na mahi,
Ki a ratou na ngahau pae-ra-uta, ki o ratau na tatai;
Kaua hoki te hunga teitei e kata whakahawea
Ki nga korero potopoto, korero pakupaku a nga rawa-kore.
Waihoki, e koe i nga kakahu hiraka, e koe e rere ra i runga
o te motoka kanapa, e wherawhera ra i te rau o te nooti, kaua
Ta e titiro whakahawea mai ki a te pae-ra-uta ki ana ngahau,
kei pohehe koe kei te moni anake te ngahau. Akuanei pea
kei waho noa to katakata ko roto ia kei te taero, kei te ngi-
ngio.
Ko nga tino ngahau kei te tangata tonu, kei aua mahi, kei
ona whakaaro. Ko nga ngahau a te tangata marena kei tana
wahine kei ana tamariki, kei ana mahi kei tona kainga. Ko
te tangata e kore ana e kite ngahau mana i tona kainga ake
ka haere ki te papara-kaute rapa ngahau ai mana, haurangi ai,
whakapau ai i ana moni hei whakangahau i era atu tangata;
ka wareware i a ia tana whaereere, ana tamariki, a. e ki ana
ko Ngati-Porou, "Ko te ruaki anake e tae ki te wahine. " I
te ahua o etahi kainga Maori, o nga whare, ka hiahia tonu te
tangata ki te oma; kaore he mea hei pupuri i te ngakau. Ki
etahi tangata he ngahau nui rawa te whakapai i o ratou kainga,
te ngaki i a ratou, kaari kai, kaari putiputi. He tino ngahau
tenei. Ko tetahi o aku tino ngahau ko te tiaki i aku roohi.
He hari nui te matakitaki ki te putanga ake me te tipa o te
kai; te pukunga me te kowheratanga o te roohi. I hanga e te
Atua nga puawai hei whakahari i te ngakau o te tangata. I a
te Karaiti e haere ana ka kite ia i te rengarenga e kowhera ana,
ka katohia e ia, katahi ia ka mea, " Maharatia nga rengarenga
o te whenua. "
Ko tetahi mea ngahau atu i te ao he hi ika. E haere mai
• ana nga tangata o nga whenua mamao ki Niu Tireni nei ki te
hi, ehara i te mea he hi hei kai engari hei takaro. He ngahau
na nga pakeha rangatira te hi. He aha te mea hei rite ki te
kume a te ika i te aho, i te takirikiri i te mea e hutia ana, i to
|
|
8 444 |
▲back to top |
444\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926.
kitenga iho e piki ake ana, a i te ekenga ki te waka ka kapa-
kapa? Ko te tangata e ki ana ehara tenei i te ngahau, kua
moe tona ngakau. Ma te pakeha e korero te ngahau o te hi
taraute. Ki etahi Maori kaore he ngahau o te hi ika; ki a
ratou he mahi whakamomori. Ki te haere ki te hi i te moki
kaore nga tangata e kai i uta i te moana ranei, kaore e puhi-
puhi paipa, ko te mahi nui he tupato tonu kei takahia nga
tapu. Ehara tenei i te patu kai engari he karakia. Kaha ke
atu te wehi o etahi tangata i nga ture hi ika i to ratou wehi
i nga ture a te Atua.
Ko tetahi o aku tino ngahau he koko kehe, na konei hoki
au i kiia ai, " Ko tangata koko kehe o Pouretua nei. " He ika
tino reka te kehe engari ki te tapiritia atu he ngahau ka reka
ke atu. Tapiritia a tatou mahi katoa ki te ngahau akuanei ka
warewaretia he mahi.
Ko tetahi mea whakangahau atu i te ao he tamariki; ko nga
tamariki ngahau atu ko nga tamariki e timata ana te ako ki te
korero. Mataku ai etahi tangata i te tamariki, he hoha, he
whakataumaha. Ko nga tangata e whakaaro penei ana kei te
pohehe. Miharo ai au ki nga tangata kahore nei he tamariki,
aroha ai au ki to ratou manawa-nui, ki te kore e hoha ki a ratou
ano. Ko te whare kaore i te turituri i te reo, i te hiere a te
tamariki, he whare tupapaku. Kia hoki mai nei i te mahi, i te
haere ranei., ka rere ake te tamariki ki te karanga, ki te po-
whiri, kaore he hari, he ngahau hei rite. Ka ea te oranga i te
ao. E whakaangahia ana e te tamariki nga kaumatua ki nga
huarahi tika. I kiia e te Kai-waiata, " Na, he taonga pumau
na Ihowa nga tamariki.... Ka hari te tangata kua ki nei tana
papa-pere i a ratou. "
Ko ahau he tangata pae-ra-uta, a ko aku ngahau he ngahau
pae-ra-uta. Kaore au i te koingo ki nga taone, ki te powaiwai
e te tangata, ki te karuru, ki te tatangi, ki te hoihoi. Kaati ano
taku hoihoi ko te korihi a nga manu, ko te pupuhi a te hau,
ko te haruru o te tai, ko te hiere a te tamariki.
Ko Matiu he tohunga no te pakeha mo nga mahi whakanga-
hau mo nga korero whakakata. Ko tana parekereke moni tonu
tera. I haere tetahi tangata ki te rata kia tirohia tona mate.
Ka mutu te titiro i a ia ka tohutohu te rata, " Kaore aku rongoa
mou; ko to mate kei o whakaaro kei to ngakau; me haere koe
ki te whakarongo ki a Matiu kia kata ai koe, kia whakangahau-
tia. Ka mutu ano he rongoa mou he kata he ngahau. " Katahi
ka whakahokia atu e te tangata nei, "Aue! ko Matiu ra hoki
au. "
Ahakoa whai moni te tangata, ahakoa noho ia i Ranana, uru
ia ki nga mahi ahuareka o te ao, me he mea kahore tona nga-
kau i te tika e kore ia e mohio ki te ngahau pono, ki te marie-
o te Atua e kore nei e taea te whakaaro. Ina ano etahi kupu
a te Kai-waiata: —
"Ka whakakitea mai e koe ki a au te huarahi o te
ora; kei to aroaro te haringa nui, kei to ringaringa
matau nga mea ahuareka e kore nei e mutu. "
|
|
9 445 |
▲back to top |
Akuhata 1. 1926. TE TOA TAKITINI. 445
NGA MAHI PAKUPAKU.
T. Wi Repa, M. B.
" Ahakoa he aha te mahi a to ringa e mahi ai, mahia kia pai. "
HE wa tenei no te wawata mo nga tunga tiketike e tauwiratia
mai nei e te Pakeha. Kei te wawata te tamaiti Maori
hei takuta ia. hei roia ia. hei engineer ia hei architect
pea. hei aha ranei. He tohu pai enei. He tohu kei te piki
nga wawata, kei te piki nga mahara kua piki te ora ki te iwi.
Haunga ia te wawata anake. Kua kite tonu atu tatau kua eke
etahi o tatau kei aua turanga. Te na a muri te whai na.
Engari kei warewaretia nga turanga hakahaka. Ko nga
turanga maha enei o te ao. Wawata ake ki nga turanga tike-
tike, a ka wawata ano ki nga turanga papaku. Me penei te
patai: Ko e hea nga turanga e puta nui mai ai he oranga ki te
tangata? Ka nui te oranga o te tangata, ka nui tona mana i
te ao. Te whakahoki poto mo te patai nei, ko nga turanga o
raro. Ara. ko nga turanga mahi moni, ko nga turanga o raro
iho i era kua tatautia i runga ake ra. No reira e te iwi. kei
whakahaweatia nga turanga hakahaka.
1 roto i te taone o Akarana kaore e noho ana ko nga Takuta,
ko nga roia ranei ki runga o te rarangi ingoa o te hunga whai
moni. Ka noho ke ko te hunga hokohoko kakahu, ko nga
tangata mahi pia, ko nga merchants, ko nga Upoko o nga
Kamupene, ko nga contractors, me era atu tini mahi, ka tahi
ano ka tae ki nga takuta, me nga roia ruarua nei.
I a au e tuhituhi nei, kei te Mahara ake au ki nga tamariki
o toku takiwa o te Tai-Rawhiti. Ko aku korero hei whakaaro
ma ratau. Ko te takiwa kei te noho nui te Maori i timata i
Kihipane taone, ahu atu ki Uawa, ki Tokomaru, ki Ruatoria,
ki Tikitiki, ki Te Araroa, ki Wharekahika, tae atu ki Te Kaha,
a, mutu mai ki Opotiki. Ko Te Uranga o te ra tenei. Kihipane
ki Te Araroa 110 nga maero. Te Araroa ki Opotiki, 100 nga
maero, iti iho, nuku atu ranei. Me titiro e tatau te ahua o te
Maori i runga i tenei huanui e 200 maero te roa.
TE KAHA O TE MAORI O TENEI RA.
I roto i te rohe o Kihipane, e 423 nga pakeke i pooti i te
pootitanga mema ka taha nei. Ko te kaute tenei o te hunga
i pooti i Kihipane Taone, i Manutuke, i Te Muriwai, i Waimata,
i Takipu, me Whangara. Te putahi o tenei kaute o nga
pakeke ko Kihipane Taone. He taone rahi tenei i tata ki te
17, 000 nga tangata o tenei taone. Kei konei nga ta ahua mahi
katoa a te tangata: Nga mahi o runga rawa, o waenganui, o
raro rawa. I tenei pa nui, kotahi ano te roia, kaore he para-
kimete, he kamura, ko tahi ano te tangata kei te hokohoko
taonga kaore he Maori i roto i nga peeke moni, i nga toa inihua,
i nga toa a nga merchants, i nga toa paihikara ranei. Kei te
Tiari Kooti whenua Maori etahi. He mea wawata na tooku
|
|
10 446 |
▲back to top |
446\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926. ngakau mehemea ana etahi tamariki Maori kei te ako ki nga mahi a te pakeha o roto i nga toa, me kore e tutuki pai, ka whakatu toa mo ratau na ki a ratau nei wahi e kite ai ka whiwhi ratau ki te oranga pai. Haunga ia nga taha roia, takuta, ranei, kua puare hoki te huarahi ki kona i te Kawa- natanga, raua ko te Poari mo nga take Maori. Engari ta tooku ngakau e wawata nei kia whakakiia te wahi o te arawhata kei te puare: Ara a waenganui. Me ako katoa enei mahi. Kaore he mahi e mau ki te kore e akona e nga tohunga o ia mahi, o ia mahi. Ko Uawa tetahi o nga taone matarahi o te tai-rawhiti e 35 maero te tawhiti atu i Kihipane. Tenei mea te taone he putahi no te takiwa. Ko te manawa o te takiwa. Kei reira nga toa, nga hotera, nga peeke moni, te poutapeta, me nga huhua taonga katoa. Engari e tipu ai te taone ma te takiwa e whangai. Ko Uawa tetahi takiwa momona nga whenua o te Tai-Rawhiti. Ko Te Aitanga-a-Hauiti te hapu. He hapu rangatira tenei mo te taha whenua. I te pootitanga kahori nei, 136 nga pakeke i pooti ki Uawa me Mangatuna. Na nga Maori etahi moni maha e haere ana hei whangai i tenei taone i Uawa. Engari kaore he Maori e mahi toa ana, e kamura ana, e parakimete ana, ranei. Kaore hoki he tamariki e ako ana ki nga mahi a te pakeha. Ko nga mahi enei hei homai oranga mo tatau ina tata nei. Whakaaroarotia ano te nei ahua. Ano te ahua hei kai hoatu moni anake tatau hei whakamomona i te pakeha. Kaore etika tenei ahua. 156 nga pakeke i pooti ki Tokomaru i te raumati ka hori nei. Kei konei etahi Maori whai whenua, ahu whenua hoki, me te tika ano. Engari ko nga mahi pumau o te taone, ara nga mahi toa hokohoko, nga tari, nga mahi kamura, parakimete, kei nga pakeha anake. Ahakoa ra he Maori ano kei nga mahi o te whare patu i Waima, he mahi poto tena kotahi ano te toa Maori, ko te tari ote kapareihana o Mangahauwini, me te whare piriote kei te taha. Tirohia tenei ahua. Ko nga Maori te iwi-kainga me te hunga tokomaha. Otira, ko te hunga heke mai, ko te hunga torutoru ko te pakeha kei te ngongo i nga toto o te hunga tokomaha. Ko te tikanga tenei o te ao. Whawhatia tenei ahua. Me wawata tahi nga kaumatua me nga tamariki. Me hoatu e nga kaumatua to ratau marama- tanga ki te ao hei awhina i nga wawata a nga tamariki. Kaua nga koroua hei whakatonga ki nga tamariki. , Ko Te Rua-a-Toria raua ko Tikitiki nga putahi matarahi o roto o Waiapu. Ko nga putahi enei e heke mai ai ki reira nga hanga o nga raumano eka whenua e rerengia ana e te waiu p. te honi. Kei nga pekanga raua o nga rori e wha e tu ana. Kaore e titaha nga tira i enei taone. Kei Tikitiki te toa nui o nga Maori: ara " The Waiapu Farmers' Co-operative Trading Company, " me te Horo nui hoki o nga Maori. He peka to te "Waiapu Farmers' Co-op. " me to "Te Horo
|
|
11 447 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 447
Kamupene " kei te Rua-a-Toria. Kei te Rua-a-Toria te whare-
mahi pata a Ngati-Porou. Engari ia ko te nuinga o nga toa o
te Rua-a-Toria kei te pakeha katoa. Tera ano etahi mahi
pakupaku kei nga Maori. Ko enei: Ko nga mahi maumau taonga
i runga moto-rore, me te tiaki i etahi whare piriote. Nga
mahi hou kua timata, he whakatete kau, he pao hinu. E
whakamatau ana ano etahi Maori ki etahi mahi a nga kauni-
hera o te takiwa: ara i nga mahi rori i raro i nga kai-whaka-
haere pakeha, i nga mahi kanataraki tapuke rori ki te kohatu,
kanataraki mahi rori, me nga kanataraki mahi piriti. Ko nga
kanataraki nga mahi nui te moni engari he iti nga Maori
mohio kite whakahaere. Te take pea he kore kaore e ata
haere ki raro i nga tohunga ako ai. Kia taunga ra. ka
whakahaere ai i runga i tona maramatanga. Mehemea au e
pataia ana he aha te mahi tere te whai moni o te tangata, taku
whakahoki he mahi kanataraki mahi rori ranei, mahi piriti
ranei. Engari me tapae te tamaiti i tona hinengaro ki raro i
nga tohunga mo te toru tau pea, kia mohio ai ia ki nga huarahi
o te mahi.
Kia kaha nga tamariki, ki te wawata, me nga matua ano ki
te awhina i nga wawata a ratau tamariki, kia riro ai nga mahi
tohunga katoa o te Tai-Rawhiti i a ratau tamariki.
NGA MAHI POROPITI ME NGA MAHI
MATAKITE A TAUA A TE MAORI.
(Na P. H. T. )
E tika ana kia pataitia i roto i enei ra o te matauranga
pakeha o te ao hou. pehea te wariu a ratou ma i e nei tu
mahi, a i putaketia mai i whea te whakakaupapatanga
mai o enei whakaaro matohu a ratou ma mo nga mea e heke
iho ana i nga ra kei mua e ngaro atu ana. Heoi ano nga kai
tautoko mo a ratou whakakaere me a ratou tikanga kei nga
korero i hopungia-a-taringatia. a i wa ihotia-a-korero-a-wahatia
ake kia tatou, ara nga tatakutanga i nga korero o nga waka i
heke mai ra i Tawhiti-nui i Tawhiti-roa i Tawhiti-papamamao
i Te Hono-i-Wairua. e tika nei i roto i enei ra o te maramatanga
kia awangawangatia te tuturutanga o te ahua o aua korero a
ratou ma e whakamiharotia nei e tatou a ratou mahi.
Ko nga korerotanga tuatahitanga a nga kaumatua o roto o
nga Whare Maire me nga Whare Wananga i te mea ka noa ka
poke nga whakaaro ka whakawhanuitia ku whakarekaia te
korero e te waha huka e te ngakau whakatoi, koia ka rereke te
wariu a te hunga i whanau ake i roto i te maramatanga o enei
rau tau e toru ka pahure ake nei. tae rawa mai ki roto i enei
ra kua whakatapia haeretia ake aua tu whakaaro i roto i te
whakahouta nga i te hine ngaro Maori ki roto i te matauranga
me te maramatanga o te wa.
|
|
12 448 |
▲back to top |
448 TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926. Titiro iho iana ki tenei rongo korero: —He kai tangata te Maori. Ehara i te mea koira te kai i ora ai ratou ma e mate- nuitia ana ranei e ratou. Engari he whiu tera i te mea i whakaaro kino i mahi kino ranei, ko tona iwi hapu ranei i pera. He mau-ariari tena. He nui he maha nga marae takototanga •o te whakaaro rahi raua ko te whakaaro hohonu o te hunga e whanga ana ki nga pu-a-wai o era parenga o te hinengaro tangata a ka poreku tia ki te menemene o te paparinga tangata kia tu ake ai he toa hei whakamarama i era porekutanga a ka kiia aua tu tangata he poropiti he matakite! A no te ahua perata nga o nga pu-a-wai heoi ano ko te rerenga tera o te ngakau ohooho. E taea hoki te pehea, kua oho te mea oho ahakoa hoki i nui te peratanga ko te hinengaro Maori tera e hopu-a-wairangi noa ana i te whakaata o nga tikanga i tupu mai ra i te Hono-i-Warua, ka whia nei rau tau te mahuetanga ake. Na runga i tena mohiotanga o etahi o ratou ka whakatu i a ratou hei poropiti etahi, hei matakite etahi, i konei ka whai nga mea haore i kaha ki te whaka Maori i nga pua-a-wai, i nga hua, ahakoa kei te kai tonu kei te kite tonu ratou, na konei ka whai-tuara taua hunga poropiti me aua matakite, ka whai turanga i roto i nga marae rui ai i nga ahua purapura katoa, e hua nei. e kotia nei. e kiia ra e te tuhituhinga. " Ko ta. te tangata e whakato ai, koira ano tana e kokoti ai. "—Karatia 6—7. Tirohia nga korero mo Te Waka nei mo Takitimu. Tenei waka he waka tipua he waka tapu. Ona tangata e kiia ana he iwi tapu ara he tangata rangatira i runga i to te Maori tatai korero. He poropiti he tohunga he matakite i runga i taua waka otira i runga i nga waka katoa i hoe mai nei i Te Moana- nui-a-Kiwa. Otira ahakoa te wehewehe o ratou rerenga mai kotahi tonu te whaka aro i roto i a ratou katoa ara ko tenei kia tapu tonu ta ratou noho i runga i o ratou waka, kia tapatahi tonu hoki te whakaaro. Kaore tahi he waka i rere moohu noa mai i runga i te whakaaro kuare ki te tuku takoha ki o ratou kai arahi, me te tukunga whakamoemiti mo nga manaakitanga maha i te huarahi i ekengia mai ai tenei whenua-mai-tawhiti. I whiwhi tena waka tena waka i te hua o tana mahi pai o tana mahi kino. He putake korero roa mehemea ki te whakatepetia te korero mo taua ropu poropiti me taua ropu matakite. Otira he wehenga rua i te wa ia ratou tae mai ki te wa o te tuhinga i nga korero. Kaati me timata mai taku whakamarama i te wa i timataria ai te whakakaupapa i nga korero o te motu i kitea ai e te hunga o muri nei, i whanau ake nei i roto i te aiotanga o te motu nga tuhituhi i whakakaupapatia hei titiro ma te hunga e piki ake ana. No roto i nga tau o te tekau-ma-waru-rau ka puta ake ano nga mahi poropititanga. I aua ra ka maranga mai no Waikato ko Potatau he whakaara poropiti, ko Te Ua tenei ka tu. Ko tana mahara me whakatu he Haaki Motuhake a ko Anahera Mikaere
|
|
13 449 |
▲back to top |
Akuhata 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 449
hei kai arahi i a ia me tona ropu katoa. I whakamarama ia
kua homai tetahi tauira karakia e taua anahera e peneei ana te
ahua: —
Hau te kororia!
Hau te kororia!!
Hau te kororia!!!
Rire! Rire!! Rire!!!
Hau! Hau!! Hau!!!
Ka rereke tenei karakia. E tika ana kia kiia he tupua nga
mahara kei roto i tenei karakia. Tona tikanga ki taku titiro
iho e penei ana te tikanga o aua kupu nei: —
He pai ( kororia ) te patu (ara te hau)
He pai (kororia) te patu (ara te hau)
He pai I kororia) te patu (ara te hau)
Rire (ready) Rire (ready) Rire (ready)
Patua (hau) patua (hau) patua (hau)
Otira ma nga whakahaeretanga i nga tikanga me nga whaka-
hau tanga i nga kai hapai i taua whakahaere i kiia ai he whaka-
haere na tetahi Haahi Motuhake ka kite tatau i nga pua-
wai me te kokotitanga i nga hua o aua mahi poropiti. Tirohia
nga korero mo Kereopa raua ko Patara ara nga tuukunga a Te
Ua, i kiia ai a i mohiotia raua i aua ra he akonga. Pehea te
oatitanga i aua akonga kaore he tangata hei korero iho kia
tatou i tenei ra. Otira e tika ana kia ki ake tatou Mehemea he
putake whakahaere motuhake to ratou i aua ra kaati he
oatitanga ano i waenganui i a ratou mo te piri pono ki a ratou
tikanga, penei hoki me nga mahi kono taraka o enei ra. Ara
ana ano nga " atikara "" o te whakakotahitanga otira e taea ana
te huna iho i tetahi ahuatanga whakaaro ki roto i tenei kupu
kei te whakapono matou ka pai te whakahaere a te " manitia"
i ta matou putake. Te mutunga iho ko Wakana Rev. Volkner
ka kohurutia ki Opotiki.
(Taria mai te roanga. )
A a Shakespeare.
'Tis too much prov'd, that, with devotion's visage,
And pious action, we do sugar o'er
The devil himself.
Kua tino marama tenei, ara e pania ana e tatou
Te tinana ake o te rewera,
Ki te huka o waho o te karakia
O nga mahi o te whakapono.
Mo te mare kaore he rongoa hei rite ki te WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
14 450 |
▲back to top |
450 TE TOA TAKITINI. Akuhata 1, 1926.
HE WAIATA KURA.
MO HUKARERE MO TE AUTE.
KO tenei waiata e whai ake nei ma nga tamariki tawhito o
Hukarere me Te Aute Kareti e pohiri ake ana i " Te
Whakatupuranga Hou, " ano ratou he manuhiri-tu
a-rangi, he Kotuku-rerenga-tahi i roto i enei ra. E rite ana
hoki nga kupu hei waiata ma enei kura e rua mo nga manuhiri
e tae ana mai ki aua kura. E taea ana hoki te whakahangai
ki nga mahara maha a tena marae a tena marae. Ko te painga
rawatanga ia me waiata ru-rua, he reo tane he reo wahine, me
nga ringa e rite aua ki nga kupu. Tena mahia mai e nga
" Toa Takitini " tau ringa I action) tau ringa, hei taonga mo a
tatou hui maha.
"POHIRITIA RA" DUET.
(Na P. H. Tomoana. )
Te rangi inaianei: —Coral Sands of Hawaii. — (Adapted. )
Te whiti tuatahi ma te reo wahine: —
(1)
Haere mai e hoa ma.
Me te aroha nui.
Me mihi, me tangi atu,
Haere mai ki Hukarere!
Te Korihi (Chorus) me ta-rua (repeat): —
Ma katoa: —Pohiritia e hoa ma.
Tenei te Ope Hou.
" He manuhiri-tu-a-rangi. "
"He Kotuku-rerenga-tahi" (*)
Reo wahine: —Haere mai ki Hukarere,
Kia mihi atu au.
Reo tane: —Kei Te Aute nei ahau.
Ma katoa: —E hoa ma haere mai!
Te whiti tuarua ma te reo tane: —
(. 2)
Katahi nei te aroha
Ka ata rangona iho. ( *)
Kei roto i te ngakau.
Haere mai ki Te Aute!
Te Tohu: —( *) 1st, wehea kiu rua notes, heke-raro to muri.
(::: ) 2nd., wehea kia rua notes, piki-runga to muri.
Kia Ora Te Etita.