|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 63. 01 November 1926 |
|
|
1 483 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Name 03. HASTINGS. Noema 1. 1926.
KOOTI WHENUA MAORI.
I roto i te ripoata a R. N. Jones Raro-hekeretari mo te Tari
Maori i whakatakoto ai ki te aroaro o te Paremata mo te tau
mutu mai i a Maehe 1926 he mea kohi mai enei whakaatu.
"Ko nga moni i utua ki nga Kooti mo nga take i whakahaere-
tia hui katoa £6, 791.
Ko nga whenua i hokona atu hui watoa 311, te rahi 27. 380
nga eka. Nga whenua i rihitia 315, te rahi 30. 464 nga eka.
Nga whenua kei nga ringaringa o te Poari e whakahaere ana
077, 090 eka.
Ko nga moni kei nga Poari e whakahaere ana hui katoa
£616. 229.
Ko nga whenua i hokona ki te Karauna e 34, 217 eka.
Ko nga whenua i hokona ki nga pakeha 23, 863.
Ko io rahi o te whenua kei nga Maori e pupuri ana i tenei
tau, hui katoa, 4, 198, 913. (E wha miriona).
Ko nga Poari kei raro i te mana o tenei Tari e mahi ana. ko
te Poari Whakapapa, ko te Poari mo nga take Maori me te Poari
Tiaki o nga Moana o Te Arawa kanui te pai o a ratou whaka-
haere.
He nui te inihi mo te whakaatu a nga apiha tuiau i te
Tominiona, kaore te iwi Maori i te ngaro haere engari kua piki
haere to ratou tokomahu.
Ko te tokomaha o nga Maori kua whakapakehatia kei te
mau tonu ki te 62. Kaore he Maori i tono kia whakapakehatia
ia i te tau ka huri nei.
Tokotoru nga kai-whakamaori hou o tenei tau. "
|
|
2 486 |
▲back to top |
486\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema 1, 1926.
HE WHAKAPAPA NO HAWAIKI.
He korerotanga i tetahi pukapuka tawhito ka kitea iho te
whakapapa e mau ake nei hei tirohanga iho ma nga uri kei Putiki
e noho ana.
Na Paerangi ko Matariha nana ko Tutapu. nana ko Tama-
te-anini nana ko Ururangi. Na Ururangi ko Karangatai raua
ko Tai-ka-here-ata. nana ko Tai-ka-nui. nana ko Tai-wiri, nana
ko Uenuku-manawa-wiri. nana ko Mau-hiku-ata. nana ko Rangi-
tauria. Tokotoru una tamariki. ko Wai-pikari, ko Hinekehu. ko
Tai-wiri. Na Hinekehu ko Tamahuki. nanu ko Rawhiti-ao, nana
ko Rangi, nana ko nana ko Matenga, nana ko
Uta-ora. nana ko Mete-Kingi-Paetae. nana ko Hoani Mete raua
ko Takarangi. No Hoani Mete ko Rangi-po. Na Takarangi ko
Takarangi II.. e noho mai nei i Putiki.
Ko nga tipuna i runga ra no Hawaiki, he uri rangatira no
era whenua. Ko to ratou na whakatauki tenei: —"Te uri o
Hau-nui-a-Papa-rangi, nana i taotao te nuku roa o Hawaiki. "
TA TIMI KARA, K. C. M. G., M. L. C.
(P. H. Tomoana. )
No te Ratapu te 31 o nga ra o Oketopa ka tanumia a Timi
Kara ki Makaraka ki totahi wahi i ata hoatutia e tona hoa
|
|
3 487 |
▲back to top |
Noema 1. 1926. TE TOA TAKITINI. 487
Nikera, Mohaka Huata. Wairoa Te Haenga. Te Hata. To Kilo,
Mahia. Whaanga. Omana. Waikaremoana Kehua. Wharekahika
Takuta Wirepa, Whakatohea Kopu. Opotiki Raiti. Whakatane
Apanui, Tuhoe Kereru. Wairarapa. Turanga Gillies. Hastings
Hone Pereki. Tokomaru Wiremu Potae. Hiruharama Materoa.
Whareponga Te Kairakau. Whangaokena Reweti Kohere. Hauraki
Merc Stewart. Ngapuhi. Mrs Wood. Uru Davis.
Ko te wahi i takoto ai te tupapaku ko te kaainga Umu i
Waikanae. i roto i te paara o te whare kia tata mai ai to pouaru
i runga i tona mate. Kaati ko te tangi haere-a-matua tonu ai
tena iwi tena iwi. Ki tonu tetahi wahi o te whare i nga tohu
aroha a nga iwi me nga hoa. Ko nga tangihanga i ro teneti i
tahi taha i tahi taha o te whare nui. I tae ki te mano nga
tangata Maori i hui. No Te Arawa i nuku utu i te waru tekau
i tae mai. he hunga whiriwhiri katoa. Te Wharau-a-apanui e
Kahungunu ki Waima
|
|
4 488 |
▲back to top |
488 TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1926.
ka poroporoaki a Hiria raua ko Pera "Haerera! Haerera!'' Ka
waipu tuarua ka poroaki ano "Haerera! Haerera!" Ka waipu
tuatoru. ka poroaki ano "Haerera Haere! Haerera! Haerera!''
Ka tangi te piukara "Last post!''
Ka tangi hoki nga iwi: —
"TIMI TAIHO A—TATAU! TATAU!"
(P. H. Tomoana).
He nui nga putake korero i whakawhitiwhiti ai nga mahara
o te hunga i hui ki to ra O Timi No runga i nga whakamarama
a tena iwi a tena iwi. ka kitea nui atu nga painga i pa ki te
inohi katoa i runga i ana whakahaere me ana tohutohu a i kitea
hoki te nei ara mei kore ake te kaha o Timi ki te arai atu i te
whakaaro nui o te pakeha kia whakahohorotia te whakapakehatia i
te iwi maori penei kua ngaro noatu te haunga ahi. I runga i
tona ahua ka tapaina tona ingoa ko "Timi Taihoa". Ka tino
tau te noi ingoa ki runga i a ia katahi ano ka haeretia e Timi nga
wahi katoa ahakoa kei hea te tangata, ahakoa ranei he uha taua
tangata ka tukua e ia tana koha, ko taua tangata rahi ranei.
ngakau whaiti ngakau whanui ranei, tangata mohio tangata
rorirori ranei. ka hapai ia i tana karaihe ka whakanuitia e ia
taua iwi i runga i tenei kupu "Taiau! Tatau!" Ka rauhitia e
ia nga ahua tangata katoa, na konei ka tangi te iwi te tangata te
kuri te kararehe, nga mea ngokingoki katoa o te whenua kia ia.
ku puta i konei nga kupu manaaki i te aroha o Timi ki to ao. ka
ki etahi me mau te tinana kia ia tanu ai. ko etahi ka ki kei ia te
kohatu mo Timi. Katahi ka ki etahi ko te ahuatanga o Timi na
tona haeretanga ki te hurahanga i te kohatu mo tonu hou mo
Herihi i mauria nei ko te pungarehu hei kawe ki te urupa ona
matua. Katahi ka ki etahi me tuku ko nga pungarehu ma tena
iwi ma tena iwi kia rato ai ona iwi i a Timi. I konei ka riri a
Matatua me Te Arawa, me etahi ano o nga iwi i hui. ka tu hei
pakanga nui ma nga tangata matau i hui nei ki reira. Ka pai
hoki te whakarongo a tenei i te Kuare nei.
He hanga mana noaiho te poipoi i nga tikanga o te ao
tawhito me te ao hou. Ka ki te ao tawhito kanui taku wetiweti
mo enei kupu. Moki utu ana te roimata i te pehinga atu enei
tikanga whakahaehae. I haere ruai ahau ki te tangi ki te tangata
o te motu o to ao katoa. Tenei mahi whakahouhou! (Ka rere
te mere, te taiaha). Mehemea ko nga ra o mua "Ka Tanatia
Koutou"! Ko te korero a etahi "Kua oti ke i tenei tangata te
wahi hei tanumanga mona. Kei au kei tona iwi ake. E ki nei
koutou na tona moenga i to koutou ka rangatira to matou matua!
Kia mohio koutou ki te whakatakina o raua whakapapa ka kite
koutou tata ke to matou matua ki tona hoa ia koutou e korero nei.
ko raua he tungane he tuahine tonu! Mehemea kaore te ture
penei ko te tinana kia koutou ko te upoko ia ka riro i a matou!
Pera i ona tupuna ehara i te tikanga hou tenei, kaore, engari
ona tupuna mai ano. Kaati na te ture ina tatou e noho tahi nei
|
|
5 489 |
▲back to top |
Noema 1. 1926. \_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_489
nga hoa o Timi nga tamariki u Timi i tahi pito o te motu huri
noa huri noa te motu tae atu ki tahi pito.
Ka tu nga kai hautu o tetahi wahanga o te ao hou he pai
tonu a ratou nei rupahu ake. Ka mea ratou "Kaua hei riri. Ko
Timi Taihoa tenei. Nona tenei ra. Taihoa e riri kin mutu nga
whakamarama. Te nei tangata he awhekaihe. Te marae e takoto
nei ia e awhekaihe ana. He mahara ki tona pouaru he mate, koia
ka penei to takoto atu i ro whare. Kei te kitea atu te roimata.
te haehae i te kiri mamae. Kua kitea ake kaore he tangata i roto
i ana tamariki i mahua ake nei hei rite kia Timi. Tona matau-
ranga tona ahuatanga katoa kua riro atu a ia. Heoi ano nga
mea i mahue ake ko nga kupu i whakapuakina e tona waha. Ko
te koha i arohatia ai ia e tena tangata e tena tangata kei tena
kei tena e mohio ana. Kaore e tika kia riria tenei kupu e kiia
nei ko nga pungarehu e toha atu ki ona hoa. kia ngata ai te
aroha, ko te mahunga kia riro i etahi kia whai tangata ai ki tona
urupa takoto ai. He kupu marama tonu enei. E whakawhaiti
mai ana i te ao tawhito ki roto i te ao hou. kia ngata ai aua ao
u rua. Tena ranei e eke enei korero nei kupu taumaha ki runga
te tangata iti? Na reira kei te kitea atu he roimata i tupu ake
i roto i te whatu-manawa o te ngakau tangi
WHAKAHEKEHEKE I NGA MINITA.
|
|
6 490 |
▲back to top |
400 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1920.
Ko W. A. Te Waaka kua neke i te Whakarewarewa ki Whakatane
Ko K. Moiti Eruini kua neke i Whakatane ki Rotorua.
Ko K. Tahuriorangi kua neke i Mourea me te Rotoiti ki Ruatoki.
Ko Te Manihera Tumatahi kua neke i Taupo ki Mourea.
Ko Paora Temuera kua neke atu i Rotorua ki Taupo.
Ko Wharetini Rangi kua hikitia I Ruatoki ki Manutuke.
Ko Tureia kua neke i Manutuke ki Waipawa pariha.
HE MIHI KI NGA TAMARIKI KURA.
(Na W Bird. M. A. )
Ki te Etita.
Tena koe te kaiwhakahaere o te taonga a te iwi Maori ara
ta tatou pepa Te Toa Takitini.
E ta panuitia atu e koe aku kupu whakamihi mo nga
korero papai e mauria haeretia nei e te pepa, otira ko taku kupu
whakamihi nui rawa mau e tuku atu ki a E. T. Kohere mo ana
korero i roto i enei pepa ka pahure ake nei. ara mo "Nga
Ngahau a to Tangata'' me Nga "Kupu Tohunga" a nga pakeha.
I a au e haereere ana i nga rohe o te Tai Rawhiti, haereere
tahi ai maua ko K. T. K. i etahi wa me te rite tahi o maua
whakaaro mo nga Ngahau a te Tangata.
He nui taku whakamihi ki te kaha o R. T. K. ki te whaka
maori i nga kupu nunui; a nga Tohunga o te iwi pakeha. Nui
atu taku hari i a au e matakitaki nei ki enei hua o nga akoranga
o nga kura. Mehemea kaore ia i tae ki nga kura ki nga kareti
kore rawa enei puawai ataahua e kitea, i roto i nga tamariki o
te iwi Maori. Ko aku mihi kaore ki a ia anake engari ki nga
tamariki katoa o te iwi Maori e hopu haere nei i nga matau-
ranga hohonu o te taha pakeha. Kei te nui taku whakamiharo
ki te Uaha o te tipu haere o nga hua papai o nga kura i wae-
nganui i a koutou i te iwi Maori He tino mea whakamiharo
ki ahau.
|
|
7 491 |
▲back to top |
Noema 1, 1926. TE TOA TAKITINI. 491
E te Etita. ahakoa kua tae ahau inaianei ki te turanga o
nga tino kai tirotiro o nga kura a te Kawanatanga, kaore rawa
i te wehe mui oku whakaaro me toku aroha ki te iwi Maori.
Noreira i nui rawa ai taku mihi i a au e matakitaki nei ki nga
tamariki o te iwi Maori e tautorotoro atu ana ki nga taumata
nunui o te matauranga o te iwi pakeha. Kia ora a R. T. K. me
nga tamariki o te iwi Maori. Kia ora hoki ta tatou pepa e taka
haere nei i waenganui i a tatou, e man haere nei i nga whakaaro
nunui o tena o tena.
Heoi ano. Na to koutou hoa.
NA MANU.
(Kia ona to tatou hoa rangatira a Manu. Nui atu to whakamihi
mou ka eke nei ki tena taumata honore kua taea na e koe. Na tou
mohio, marama, pai hoki, i taea ai e koe ena turanga nunui. Otira
me ki noake e matou ua to turanga hei kai-tirotiro mo nga kura
Maori i te tuatahi i kitea ai tou pai me ton marama. Kei te hari
matou mou kaore nei o wareware ki to iwi Maori. Kia ora e Manu
kia nui huki nga manaakitanga a te Wahi Ngaro ki a koe. Na te
Etita. )
NGA KUPU A TE WHAKATIHI.
HE RANGATIRA NO NGATI POROU.
(Na R. T. K. )
|
|
8 492 |
▲back to top |
492 TE TOA TAKITINI. Noema 1. 1926
tawere, kei te noho tonu ia a Tamaiwaho, me te karanga, "e
ta! e ta! e wetiweti e to rakau. E mate e au e tangihia e
nehua; e mate o koe e taona. e kainga. "
Ki te tautohetohe te pakeha mo te riihi whenua ka pepeha
a Ngati-porou. "E nui e te whakahere, e tau e Tamaiwaho. "
ara ko te pakeha nui tana moni mona te whenua. He tikanga
ua etahi pakeha ana etahi Maori ko te tangata nui te moni,
nui te whenua, ma tena a ratou tamahine.
TE POARI TIAKI O TE ARAWA.
Te Puke.
Oketopa 1. 1926
Ki te Etita.
Ki te watea to Pepa mau e tuku atu enei torutoru
kupu mo runga i te take i runga ake nei. Kiu oru.
Tenei kei te whakahe ahau mo tenei Poari o te Arawa kua
kahititia nei koi ra nga mema o taua Poari. Ehara taua Poari
i te poari i whakaaetia e Te Arawa, kaore a Te Arawa e whakaae
ana. Kei te tino he rawa atu tenei poari e tu nei i te poari i
whakaaetia a pooti tia e Te Arawa. Ko tenei poari na tetahi na
etahi tangata noa iho i mahi.
Ko nga tikanga katoa o te whakahaerenga o te pootitanga
o nga mema hou mo taua poari na te poari tawhito ano i whaka-
takoto i mua atu o to ratou mutunga i tukuna ma Te Arawa e
whiriwhiri he poari hou. Ko nga tangata e whakatu ana i ratau hei
mema hei pooti ma Te Arawa me utu aua tangata i te moni 10s.
me nga porokihi ua ratau katoa ano i perehi heoi ta nga tangata
e Inaha ana he utu atu i taua moni ka uru tona ingoa ki te
rarangi o nga tangata kua whakaingoatia hei mema pootitanga.
1 te ra i whakaritea ai hei whakahaere tanga i taua pooti ka
whakatuungia Ko te Rev. F. Bennett hei kai whakahaere mo
taua pootitanga ko tona hoa ko te Karaka o te Poari ko Raniera
Kingi. I oti ano i te poari tawhito te whakarite o nga tangata
hei pootitanga ara i penei.
Mo te Ure o Uenukukopako 5
Mo Ngati Pikiao. 5
Mo Tuhourangi o
Mo Ngati Rangitihi 1
Mo Ngati Tarawhai 1
I whakahaeretia te alum o te whakatu o nga mema i runga
i te ahua tanga 5 runga ake nei. I te mutunga o te whakahaere
ka tu ko enei tangata: —
Ko Taiporutu Mitchell, returned unopposed.
Wiremu Ereatara.
Te Uara Rangihoro
Te Morehu Te Kirikau
Heketoro Hikairo,,
Raureti Mokonuiarangi.
Kepa Anaha Ehau
|
|
9 493 |
▲back to top |
Noema 1926. \_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI., \_\_\_\_ 493
E waru nga tuunga i pootitia ara
Ko Tiakiawa Tahuriorangi
Mika Aporo
Te Peeti Hareti
Aperahama Wiari
Te Waaka to Kohu
Taimona Matuha
H. McPherson. resigned.
Te Wirihana Tamati resigned
Ko nga mema tawhito i hoki i te pootitanga
Ko To Peeti te Hareti
Te Waaka te Rohu
Ka hinga etahi ku tu ko enei
Ko Kiri Tapihana
Aritaku Wihapi
Te Warena Haimona
Tamehana Gardiner
Te Wera Loffley
Matina Hemana. Ko Hemana kaore i te oma
engari ano etahi Kaore i tata ake o ratau pooti ki o era utu i
runga ake nei. Ka kitea iho i lino kaha rawa te rereketanga o nga
mema i panuitia nei ki te Kahiti i nga tangata i oti i uru i te reo
kotahi o Te Arawa.
E kii ana i te ture o te Poari Tiaki o te Arawa ma te Kawana
Tianara e whakatu nga mema. Engari i homai tenei wa ma Te
Arawa ano e whakaoti heoi ta te Kawana Tianara be whaka-
oti. Ko te reo toopu tenei o Te Arawa kua meingatia nei hei
memeha noa iho.
He ahu ra te Kawana Tianara te whakatu ai ano i te Poari
tawhito i te mea kua pau te toru tau ia ratau e tu ana i mohio
rawa To Kawana Tianara ki te kohikohi i era atu kaore nei o
ratau ingoa i roto i te ripoata a te Kai whakahaere o te pooti o
nga tangata i tu i te pootitanga a Te Arawa.
Nawai a Hemana Pokiha i tohutohu, me Matina Hemana me
Te Wera Loffley i tipokatia ai ko enei rawa nga tangata tika i tua
atu i etahi o ratau i tu nei i te pootitanga a Te Arawa.
Ko tetahi mea nui i roto i tenei take ko te Taha ki a Pererika
Peneti he tangata nui rawa atu nei ki te whakaaro o Te Arawa
ko ia nei te Tiamana o taua pooti nana te ripoata i tae e whakaatu
ana i nga tangata i nuku o ratau pooti i o era atu.
Kua. kiia nei inaianei ehara i te taputapu. Kua rite tenei
ki te whakatauki a te pakeha mekemeke.
"He meke ki raro o te tatua" he patu mai i te kohamo. E
hoa kei te tino mahi nui nga tangata i mate i runga i tenei mahi
ki te whai ki tae ratau ki te kaupapa o te whakarereketanga o te
ripoata a te Kai whakahaere o te pooti, kua hu: tetahi o ratau ki
tetahi roia mo tenei take.
|
|
10 494 |
▲back to top |
494\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema 1. 1926.
Kaore i taea tenei take ki te kaua e tukua ki tetahi pepa hei
whakaputunga mo te ngakau pouri mo tenei tikanga he.
Ko tenei take ehara i te Kawana Tianara
Kua puta hoki ki konei tenei korero na "Na te Kawana
Tianara i kite. "
He pai tonu kia au ko wai ma hei mema mo te Poari o Te
Arawa, engari kaua i tenei tu ahua kua whakatakototia ake i
runga, ake nei.
Tena koe
Na to hoa
FAIR PLAY.
TE POARI O TE ARAWA.
Na te Etita.
Kua perehitia i runga ake nei te reta a tetahi o nga uri
rangatira o Te Arawa a he tangata i ata, kurangia, he marama
hoki ki te titiro i nga take nunui. Kaore he take e huna ai tona
ingoa ki raro i te kupu nei na "Fair-play". Na te nui o tetahi
wahi o tana kaupapa e kawe nei i perehitia ai iana reta. Noreira
kaua nga mema o te Poari e pouri mo tenei reta ka panuitia nei.
I roto i te ripoata o nga meneti o te Hui i tu ki Ohinemutu
i te 2 o nga ra o Aperira (tirohia p 392 o te pepa o Mei) ko te
kupu whakaotinga o taua ripoata e penei ana: "Me whanga ki
te rarangi o te Kahiti ka mohiotia ai te tuturutanga o nga mema
kua tu. Etita. '' I whakapiria ai tenei kupu ki te ripoata he
mohiotanga no te Etita, ahakoa kua tau ta te iwi ko te reo
whakamutunga ko to te Kawanatanga. Ka taea noatia atu e te
Kawana te uki katoa etahi ranei, o nga ingoa a te iwi i hoatu, ai
hei whiriwhiri mai maana. Noreira me ata tirotiro ano tatou a
Te Arawa ki tenei ahuatanga. Akuanei moumou noaiho ai ta
tatou mahi nui ki te pooti i o tatou mema, a ka haere mai nga
apiha a te Kawanatanga ka patupatua a tatou tangata i whaka-
tuai.
Ki toku whakaaro he pai mehemea ka taea te whakatikatika
o tenei ahuatanga. Ki te kore, tena e waiho hei take whaka-
mamae i waenganui i nga hapu o Te Arawa, hei take whaka-
wehewehe hoki. He maha nga poari a te Kawanatanga e tu nei.
ko etahi o nga mema na te Kawanatanga i whakaingoa ka tu.
Kaore he pooti mo ratou. Ko etahi o nga mema o taua poari na
nga ropu o aua mahi i pooti ku tu. I te tuunga o te taone poari
o Rotorua i mua, he mea pera te whakatu i nga mema. He aha
te he o te whakarite kia tekau-ma-rua nga mema mo te Poari o
Te Arawa, a ko te hunga tokorima ma te Kawana e whakaingoa.
ko te hunga tokowhitu ma te iwi e pooti, a ko tetahi tonu o nga
mema a te Kawanatanga hei Tiamana mo to Poari. Kaati ra aku
whakamarama i konei.
E aka rangatira o te Poari ata whakairopaitia ta tatou
taonga. Kaua hei waiho hei take korero kinotanga ma etahi o
|
|
11 495 |
▲back to top |
Noema 1. 1926. \_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ 495
nga rangatira o tatou hapu. Ki te peneitia me taku e whakautu
noi ki taku mohio tena e takoto pai nga hapu katoa o Te Arawa.
Heoi ra. kia ora te Waka, kia kaha hoki tena tena ki te hapai
i tana hoc i tana hoe. i te mea ko to tatou kaha i enei wa. ehara
i i e kaha takitahi, engari he kaha takitini.
Ma te Atua e arahi pai te waka o Te Arawa.
THE MERCHANT OF VENICE.
TE TANGATA WHAI-RAWA O WENITI.
(He mea whakahaori e P. Te Hurinui. )
Whakamarama: Ko te tangata nana i tuhituhi tenei korero paki-
waitara ko Wiremu Hakipia tona ingoa, a he tino tohunga no te Inga-
rihi mo te mohio ki te whakatakoto korero ataahua, me te mau hoki i
a ia o nga korero nunui o te reo Ingarihi. Kua taunga tatou te iwi
Maori ki etahi o ana korero itemea kua oti etahi o ana kupu nunui to
whakamaori e to tatou hoa e E. T. K. Otira katahi ano ka oti te
whakamaori o tetahi o ana korero pakiwaitara mai i te timatanga tae
noa ki te mutunga. Ko enei tu korero e ingotia ana e te pakeha ho
punei, ara. "play. " Ko te tangata nana. i whakamaori ko P. Te Hurinui,
ko tetahi o ona ingoa ko Jones, ko te tiamupiana i te whakataetae
tonihi a nga Maori i tu ra ki Rotorua i te marama o Aperira i te tau
nei. He maha nga wahi o te purei nei, me nga kitenga i tena wahi i
tena wahi. Tena e alma tauhou ki te Maori tuturu te mahi nei, otira
koi te mohio nga tamariki kua tae ki te ono o nga turanga o roto i
nga kura. Kaua hei hoha ki te korero tonu kia tino marama ai. He
tino tohunga no to ao katoa te tangata nei a Hakipia. Kua tono te
Etita ki a Mr. W. A. G. Penlington, M. A., tumuaki o te High School
o Heretaunga nei kia whakamaramatia mai e ia te tikanga o tena wahi
o tena wahi, kia marama ai ki te hinengaro Maori.
Nana enei whakamarama: — I whanau a Hakipia i te tau 1564, a i
mate i te tau 1616 Ka neke atu i te toru rau nga tau o te tuhitu-
hinga i tenei korero, o kiia nei ko "Te tangata whai-rawa o Weniti. "
WAHI 1. Kitenga tuatahi.
Ka tutataki erahi hoa ki nga tiriti o tetahi taone ko "Weniti to
ingoa. Koi reira e korero haere ana. Kei roto i taua hunga u
Patanio raua ko Anatonio etahi tino tangata o te korero pakiwaitara
noi. Ka whakaatu a Patanio i tana raruraru ki a Anatonio, ara ko
tana raruraru he nama moni o koue rawa e taea e ia te whakarite. Kei
to kaha rawa tana hiahia moni kia pai ai tana whakatata atu ki tetahi
wahine e arohatia nuitia awa e ia, ko Potia te ingoa, he wahine ranga-
tira, ho wahine ataahua, a e tino kaha ana tana hiahia kia riro mai a
Potia i a in hei wahine tuturu maana. Ka whakaatu a Anatonio i tana
whakaae ki te tuku moni atu ma Patanio, engari kaore rawa aua moni.
Ko ona rawa he kaipuke me nga taonga kei roto i aua kaipuke, engari
kei to moana katoa e haere ana. Otira kei te whakaae tonu ia ki te
nama moni mai ma Patanio mehemea ta kitea he tangata e whakaae
ana ki te tuku moni mai ki a ia.
|
|
12 496 |
▲back to top |
496..... \_ TE TOA TAKITINI. Noema 1, 1926.
TE TANGATA WHAI-RAWA O WENITI.
Nga tangata koi roto i tenei korero paki—
Nga ingoa: —
Te Tiuka o Weniti.
Te Piriniha O Morako, Te Tiuka o Aperakona: Ho Tangata
e whai ana ki u Pohia.
Anatonio: Te tangata whai-rawa o Weneti
Patanio: He hoa no Anatonio: e whai ana hoki ki a Pohia.
Haranio, Hararino, Karatiano: He hoa enei no Anatonio me
Patanio....:
Roreneto: He tangata o whai-a-ipo ana ki a Tiehika.
Hairoka: He Hurai.
Tupara: He hoa no Hairoka: he Hurai ano.
Ranaharoto Kopo: He tangata whaka hanga-reka: he pono-
nga na Hairoka.
Kopo Kaumatua: Ko te papa o Ranaharoto Kopo.
Tarerio: He karere mai no Weniti.
Renato: He pononga na Patanio.
Paratata, Tipano: He pononga enei na Pohia.
Pohia: He wahine puhi whai rawa hoki.
Nerita: He hoa no Pohia.
Tiehika: Ho tamahine na Hairoka.
Nga kainga: Kei Weniti i etehi vva kei Peremona. te kainga
o Pohia, i etehi wa.
WAAHI TUATAHI.
Kitenga tuatahi.
Koi Weniti—kei te huanui.
(Ka putamai ko Anatonio, ko Hararino. ko Harano. )
Anatonio: Tuturu, kaore rawa ahau e mohio ana he aha ahau
e pouri nei:
Tenei te whaka-ngoikore nei i ahau, e ki ana koe kei te
peehi hoki i a koe:
I pewhea ra i mau ai ki ahau, i kitea ai. ara i tupono mai ai.
He mea hanga ki te aha i whanau ki whea.
Ko enei mea me ako ano ki ahau.
I te whaka-hanga-kore whakaaro, ngoikore hoki i ahau—
Ho mahi nui ka mohio ahau ki ahau ano.
Hararino: Kei runga o te moana o whakaaro e whiuwhiua
ma:
Kei reira, kui o kaipuke e paroha haere ra nga heera:
Ano bo tangata whai-rawa e haere ana i te huanui o te moana.
Kei te titiro whakataha ki nga kaipuke kopikopiko noa:
E tuohu atu ana, e whakanui atu ana ki a ratou.
Ina pahemo ake ratou, ano e kawhakina ana e o ratou
parirau-i-tuia.
Haranio: He pono, e pa, mehemea nooku era rawa kei ta-
whiti.
Te waahi nui o oku whakaaro kei oku hiahia i pamamao;
Ko ahau tera e momotu nei i te rau o te taru.
Me te rapu i na whea mai te hau e pupuhi;
Ko ahau ra tera te rapu i nga pukapuka.
|
|
13 497 |
▲back to top |
Noema 1. 1926. \_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. 497
Mo nga waahi tauranga waka. waahi uunga waka me nga
huanui o te moana;
Otira i nga mea katoa e mohiotia e ahau hei aitua-tanga mo
oku nei taonga.
I runga i te awangawanga e whakapouri ana i ahau.
Hararino: To hau o whakamatao nei i aku kai, he whaka-
mamao hoki i ahau;
Ina ra ka mahara ake ahau ki nga mate huhua i to tupuhi
ina tupono ki te moana.
Kaore ho haora e pahemo kia kore ahau te whakaaro ki nga
haupapa, me nga waahi papaku—
To whakaaro hoki ki taku waka o whakatitaha ana ki te mate;
HP haere ranei naaku ki te karakia ka kite tonu ahau ano
nga kohatu tapu o te whare
He toka tu moana e hahao ana i nga taha o tooku waka;
Kei to maringi nga taonga utunui ki to wai—
Ka horahia ai hei to hiraka he kopaki mo te moana
Otira, tera ahau te awangawanga tonu;
Penei ai—inaianei pea he tangata rawakore ahau.
Ka whai ahau ki enei whakaaro kaore ranei ahau e poari?
Hei aha ra i korerotia ai; kei te mohio ahau.
A Anatonio kei te pouri i te whakaarotanga ki ana taonga.
Haranio: Kaati ru mutu he wahine tau e aroha ana.
Anatonio: E kao. kao!
Haranio: E ki kaore hoki ra te aroha: kaati me ki kei te
pouri koe.
Notemea, kaore koe i to hari;
He mea takoto noa hoki. mehemea me kata koe.
tupeke haere me te karanga kei to hari koe;
Notemea kaore koe i te pouri.
Katahi hoki ra; e hanga ana o to Atua etehi tangata tauhou
i etehi wa.
Etehi he titiro kau na nga kanohi he kite kau i te tangata
whakatangitangi
Ka waiho hei take e kata ai ano he kaka.
Ko etehi, ano he winika te ahua o nga kanohi e kore, e
pakiri nga niho ki te kata.
Ahakoa ki mai a Neha he korero tenei e tika ana hei katanga.
(Ka puta mai ko Patanio, ko Rorenete, ko Karatiano. )
Haranio: Tenei te haere mai nei a Patanio,
To whanaunga uri-rangatira.
Ko Karatiano me Roroneto, tenei te haeremai nei.
Hei konei ra e te hoa
Ka mahue ake koe i a maua ki nga mea totika hei hoa mou
Hararino: Tera ano ahau te mau iho kia mama rano e
whakaaro i ahau;
Mehemea ra kaore enei hoa rangatira i tupono mai.
Anatonio: To korua nei raruraru kei te tatari mai i a korua
Tangohia i tenei haora hei whakatutuki i tera waahi.
Hararino: Hei konei ra, e pa ma.
Patanio: E hoa nui—korua, mo awhea tatou hari tahi ai
ano? Ki mai ra awhea?
Kei te tauhou haere rawa atu korua; Kei penei tonu atu ra
|
|
14 498 |
▲back to top |
498\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema 1, 1926
Hararino: Ma maua e whakarite o maua nei hiahia kia tu
pono ki te wa e watea ai koe
(Ka puta a Hararino me Haranu)
Rorenete: E taku ariki Patanio. kua kitea nei e koe a Ann
tonio
Ka waiho iho korua e maua.
Engari i te wa ote kai, e inoi utu ana ahau, kia mahara tonu
O
koe ki te waahi hoi tutakitanga mo tatou.
Patanio: E. kore tena e wareware i ahau.
Karatiano: Kaore i te pai to ahua e pa. Anatonio,
Kei to nui rawa to whakaaro ki nga mea o tenei HO.
He mea ngaro noa ia nga mea i utua ki nga taumahatanga
o te ngakau.
He pono taaku e mea atu noi. be mea tauhou te rereketanga
o to ahua.
Anatonio: To ao ki ahau o Karatiano. ko te ao nei ano;
Ara, ko te marae tenei hei mahinga ma ia tangata ma ia
tangata i tana mahi.
Ko te waahi ki alum noi ko te pouri anake
Karatiano: Waiho ki ahau ko nga mahi hangu reka;
Ara me waiho ma te minamina me te kata e hari mai U
kuwhewhetanga ki te kanohi.
Pai ke ma te waina ahau o whaka-puke,
I te riro o taku manawa ma te aue i te pouri e whakamatao.
He aha te tangata e wera nei ona. toto i roto i a ia,
Kia whakarite i a ia ki tona tupuna i hanga nei ki te kohatu?
Kei te moe ia i a ia e oho ana; ka mutu ka ngooki haere i te
pouri o te ngakau.
Na runga ra i te ngakau kore e tatu!
Whakarongomai, ehoa Anatonio—
Kei te aroha ahau ki a koe. ko taku aroha tenei te korero
atu nei.
Tera etehi tangata; o ratou kanohi ko te rite kei nga puna
wai te takoto whaka-keke,
Ka pupuri tonu i te ahua kotahi;
Ko te take e whakakakahu ana i ona whakaaro; ara. o te
matauranga, o te hohonutanga me te whakakake!
Ko wai koia e ahei te ki mai 'Ko ahau te Tino Tohunga a
ka tuhera ana aku ngutu kaua he kuri e pahu.
Aue, e Anatonio, kei te mohio tonu ahau ko era anake nga
mea e kiia he matau.
Ara. ko ratou ma kaore nei e nui te korero; engari mehemea
he tupono korero ka puru o taringa:
Mehemea ho rongo ou i a ratou, ka ki koe he porangi o ratou
teina.
Maaku ano tenei hei korero tenei ki a koe a tetehi wa
Engari, kaati ra te hii ki tena mounu Whaka-taumaha-
ngakau.
Kaati i enei he korero whakapohehe ma tenei poauau—
Me haere taua ehoa Roreneto—hei konei ra mo tenei wa.
Maaku hei whakamutu aku korero tohutohu i muri o te kai
(Taria te roanga).