|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 66. 01 February 1927 |
|
|
1 531 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Kama 66 HASTINGS Pepuere 1, 1927
PIHOPATANGA O AOTEAROA.
Kua karangatia te Hinota o te Pihopatanga o Aotearoa ki a
hui ki Ohinemutu i te Wenerei te 2 o nga ra o Maehe. Hei to
26 o Pepuere ka tae te Tiuka ki Rotorua. 1 te Ratapu te 27
tera e tae ki te Whare-karakia o Te Arawa i Ohinemutu i te uta.
I te Mane ko nga manaakitanga a te iwi Maori i a ia. 1 te Turei
tera pea e hui nga Kaunihera Maori o te motu, a mo te Wenerei
ko te hui; a te Hinota Maori. Ko tenei o a tatou hui he whaka-
tatu haere i nga take mo to tatou Pihopatanga, he rapu haere i
nga huarahi e mama ai te whakatutuki i nga tumanako o te
Hahi i roto i te iwi Maori. Kei te tukuna atu he powhiri ki o
tatou Kai-tirotiro me o tatou Atirikona o te taha pakeha, otira
ki nga mea ano e whai paanga ana ki nga tikanga o te Hahi i
roto i te iwi Maori.
NGA RARURARU O HAINA.
Tenei kei te haere tonu mai nga whakaatu o nga waea i te
nui o nga raruraru o te taha ki Haina. E tata ana te mura o
te ahi. Kua rere etahi o nga manuao a Ingarangi ki reira. Ehara
i te mea he haere he whawhai tonu atu, engari he tupato, he
tiaki i te hunga kei raro i te mana o to tatou haki e noho ana. Ko
tetahi o nga putake o te raruraru nei, ko te takahanga a tetahi
wahanga o Haina i nga tiriti i hanga i mua i waenganui i te
Hainamana me te mana o Ingarangi. Otira ko te raruraru nui
he puhaehae no tetahi wahanga o Haina ki te pakeha, kaore ki
te Ingarihi anake, engari ki era atu iwi o waho atu i a Haina.
Ko nga kai-kauwhau o te whakapono Karaitiana kei te tuki-
notia, kei to pana mai i etahi wahi. Kei te kitenga mai pea i
nga manuao kua tae atu ki reira, ka ngawari ai te raruraru nei.
|
|
2 532 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reia "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
532, TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1927.
TA TIMI KARA, K. C. M. G.
(Te Roanga. )
(Na Dr. Tutere Wi Repa. )
He tangata whakamiharo: —
E rua marama a Timi o kura ana i Nepia. Ko tona pou
na ana ia i tautoko i roto i taua kuranga ko Te Oti Ritihana na
ana nei i timata te "Richardson Shipping Company" Whaka
arohia tenei e te iwi. e rua ano marama e kurangia ana te
tangata nei i tu nei in hei pirimia riiwhi mo Nui Tireni, a i tu
nei ia hei reo mo Nu Tireni i te aroaro o nga Kiingi. Kauaka
ianei e kiia he tangata whakamiharo tenei? E ki ano te whaka-
tauki "Ka hari to tangata e tu ana i mua o nga Kiingi" he
matauranga tona. Ehara i te mea na tona uranga i roto i To
paremata i kitea ai tona whakamiharotanga. Titiro ki tona reo
pakeha. He reo unua tenei engari mania noaiho i a ia te whaka-
waihanga i nga kupu ataahua me nga kupu e tika ai te whaka-
paipai o to reo hei whakairo atu i ona mahara kia ata kitea mai
ai e taua iwi matau nga mahara kei roto i tona hinengaro e
takoto atu ana. Ahakoa te taumaha o tenei reo. taea ana e
Timi te whakapononga. Tena Te Rau-Tau-Hou e ui "He aha
i penei ai te niania o te reo o tenei tangata i te mea o rua ano
marama ia e kura ana. "
E hoa ma kei te mohio mai ra koutou i whakapaua o Timi
"tona kaha ki te korero i nga pukapuka nunui, whai tikanga o
te reo pakeha. I rite tona hinengaro ki te tiira e kapo nei i te
maitai. Kotahi tonu tona korerotanga kua mau i a ia nga tika-
nga nunui o roto i aua tuhituhitanga. I pau i a ia te korero to
paipera i roto i te reo Ingarihi, nga tuhituhinga Hakipia, a Burns,
a Tennyson mo te tini noaiho i waho atu. I pau i a ia nga
whaka-ingarihitanga o nga korero o Nehera, o Kariki, o Rooma.
o Kararia, o Ihipa. He mea whakamiharo tona tu i mua o nga
tangata matau o te ao, ka whaikorero ki nga kura nunui o te
ao i roto i te reo Ingarihi, etahi tino korero matau atu, pai atu
atahua ana te taahu o nga putake me nga kupu katoa. Kaore
i tataki moori mai nei.
I a ia i Ingarangi ka whakamanuhiritia ia e nga kura nunui
o Te Ingarihi ara i Cambridge University. I runga i nga korero
e whakawhitiwhiti ana ka patai mai te Vice-Chancellor (Te
Raro-Kaiwhakahaere) ko hea tona kura. Te whakahoki a Timi
|
|
3 533 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1927. \_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_538
ko te "University of Life. " Ka ui ano te pakeha ra kei hea
tena University, no te whakamaramatanga a Timi, ka tuohu taua
tangata ka miharo.
I a ia i Ranana ka whakaurutia ia hei mema mo to "Savage
Club" ara i takahia nga ture pumau o taua karapu i runga i te
mina mai o tana ropu kin tae atu a Timi ki te korero kia ratou.
Ko taua ture me whai mahi rawa te tangata ara me profession.
business, katahi ano ka uru atu taua ropu. Ka rongo ia i taua
ahuatanga i tao ai ia ki reira me te whakamiharo a tana ropu
ki tona ahua me nga korero i whakaputa ina e ia katahi ia ka
korero ki taua iwi, kaore ano ho karapu pakeha kua tu noatu te
karapu maori, a ko ia he mema no taua karapu. Ko to whaka-
uru ki taua karapu me ngau te tangata ki te paepae hamuti
katahi ano ka mana ki te whai ki i roto i taua whakaminenga.
Me hemea tenei tangata i tu hei roia ka tu ia hoi Tiati.
Mehemea ia i Merika ka tu hei perehitini. Kaore tahi he
turanga e kore e taea e tenei tu o te whakawairakautanga o te
hinengaro. Kaore tahi ra he tangata o ngai taua hei penei te
nui o te whakamiharo atu! Kaore i ngaro atu ki muri o Te
Paranihi o Atkinson. o Te Hetana, o Kapene Rata, o Te Waari.
o To Karimana, o Hall-Jones, o Te Pere, o Maahi. o To Herihi.
o Maaea o MacKenzie, o Makitanara o Alien.
"The renascent Kahungunu'' Te Kauhou-ariki o te hingaro.
No Ngati Kahungunu ki Te Wairoa te kauhou o tenei tangata.
Nga kupu pakeha i runga ake nei no roto i te nupepa "Gisborne
Times, " kaati kei te mamma noatu i a tatou nga whakaaro o
taua pakeha na ana i tuhi aua korero, ara e penei ana tona ki ko
Timi Te Kahungunu tuarua i whanau mai ki te ao nei. E penei
ana hoki tona mahara koia tenei ko te mihi nui e rite ana ma
ana mo tenei tangata nui. e tika ana hoki ki taaku whakaaro
kia peratia te korero mo Timi. Kaati mehemea a Timi i te
rongo mai ki enei whakaritenga i a ia ki tona tupuna tera ia e
tino hari tona ngakau.
Ko te whawharua tenei o ta tatou Timi e kiia nei ko Te
Timi a Te Katoa. Na nga kupu tata a nga iwi i whakaeke ki
runga i a Timi mo te tomuri o etahi ka ta enei korero: —He
aha i tata ai i etahi notemea he Timi ia na te katoa. Na Te
Haenga Teparitipua te kupu "Kaore matou i haere mai ki te
tangi ki to matou papa engari i haere mai matou ki to tangi ki
to tangata a te katoa.
Ko te whakapapa nui ia o tenei tangata i rangatira ai ia i
te aroaro o te ao "Ko te Kauhou Ariki o te hinengaro" ara ko
ta te pakeha e ki ra "The aristocracy of the mind" ahakoa kei
hea, he aha ranei taua tangata, ko ia tenei ko te matapuna me
te uunga atu o nga kawai whakapapa whakahirahira i te ariki-
tanga o te tangata. Ka huri kaore etahi atu whakapapa i to
mahana o tenei, na reira i tika ai kia nui. kia roa. kia u ki roto
i o tatou hinengaro a tatou mihi, a tatou tangi ki to tatou
kaumaua.
|
|
4 534 |
▲back to top |
534 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1 1927.
E koro! Takoto mai i roto i Te Anu Matao. Kua tangihia
koe e Te Ao ki nga tangi e tika ana mo ana tangata nunui, aha-
koa no roto koe i tenei Iwi iti rawa ara i io Maori. Haere! Mau
e whakarongo; ake, o titiro ake, a ina taea mau e arahi atu te
iwi i mahue ake nei. He wairua ora tou o kore o ngaro i Te
Aoturoa. Haere ! Haere ! ! Haere ! ! !
HE HINGANGA TANGATA.
No te Wenerei te 22 o nga ra o Tihema, 1926. ka moe te
Rev. Penewhare Wi Netana i te moengaroa. Ona tau e 29 Na
reira he tamaiti tenei i tangohia i te takiwa tonu e whakapuawai
ana tona tinana tae atu hoki ki ana mahi katoa. No to tau 1916
ka tukua in e tona iwi ki Te Rau Kahikatea. Turanga, kia whaka-
matau ia ki te hopu i te Taonga a ona matua tupuna hoki. Ka
noho ia i raro i nga waewae o to Kaumatua nei o TE TIATITANA
lac noa ki te tau 1920. No tenei tau ka whakaturia a TIATI-
TANA hei minita mo Rotorua, a i muri iho hoi Atirikona mo
Tauranga, ka haere mai ko te Rev. Neild (ko ia te minita o Te
Aute inaianei) hei kaumatua mo Te Rau. No tenei tau tonu ka
whakakapia a Te Rau, ka whakakotahitia te ahuatanga o te ako
i nga Maori me nga Pakeha ki te Kareti o Hoani, koi Tamaki,
takiwa o Akarana. Ka noho, ia ki raro i a Canon P. T. Williams.
Kaumatua o to Kareti o Hoani. No te tau 1921, ka whakapangia
ia hei Rikona i roto i te Whare Karakia nui o Meri i Akarana e
Pihopa Awarere a no te tau 1923 ka whakapirititia i reira ano.
Ko te kauwhau i taua karakia i te Pihopa Inia o Dornakal. I
noho ia ki Wait; ra mo tetahi tau kotahi neke atu ranei. ko ia
te minita o Taranaki. No konei ka timata tona mate, ka nekehia
mai e te Pihopa ki nga takiwa o Ngapuhi nei, ki te wahi ahua
mahana mo tona mate. Ka noho ko ia te minita o te Pariha o
Paihia tae noa ki tona matenga. He tamaiti reo ngawari, he
tangata ngakau mahaki. Ahakoa i tona tinana mate, tino kaha
ia ki te whakahaere i ana mahi katoa, a i tutuki pai i a ia ano
mahi katoa taea noatia te wa i karangatia ai ia ki tona okiokinga.
HAERE o te Hoa! Haere e Tama! Ka tae atu koe ki o Matua.
ki o Tupuna hoki nau nei i hapai ta ratou taonga i a koe i te ora.
PIHOPATANGA O WAIAPU.
Ko nga mema enei o nga komiti Tumuaki o to Hahi mo tenei
Pihopatanga.
i. TAKIWA O TAURANGA.
Ohinemutu........ Wiremu Kingi
Whakarewarewa......... Raimona Heretaunga
Mourea......... Tiakiawa Tahuriorangi
Te Puke........... Hemi Te Uara
Whakatane............ Kereopa Hotene
Ruatoki............ Paora Rangiaho
Taupo............... Paora Rokino
|
|
5 535 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1927 TE TOA TAKITINI. 535
2. TAKIWA O WAIAPU.
WAIAPU NATIVE DISTRICT.
Te Kaha............ Wiremu Paora
Kawakawa......... '... Tutere Wi Repa
Waiapu............ Apirana Ngata
Hikurangi............ Hakopa Haerewa,
Tokomaru Bay......... Anaru Matete
Whangara............ Hira Paenga
Turanga........... T. Halbert
3. TAKIWA O HERETAUNGA.
HAWKE'S BAY NATIVE DISTRICT.
Nuhaka........... Matene Whaanga
Wairoa........ Rewi Tamihana
Mohaka............ Netana Nehemia
Moteo............... Peter Tiopira
Waipatu............ P. H. Tomoana
Waipawa............ Henry Hutana
TE KIRIHIMETE I TE WAIHIRERE (WAIROA).
(P. H. Tomoana. )
I karangatia e Te Hata Tipoki raua ko Turiparera Kara me o
raua matua me Te Iwi nui tonu o Te Wairoa he kirihimete ki To
Waihirere, he whakaaro kia whakahoutia, kia whakaohotia hoki
te ngakau whakakotahi haere ano i nga morehu o Te Wairoa kua
mahue ake nei i to ratou tupuna i to ratou kaumatua i a Timi
Karu, kia hangaia he tikanga e taea ai ano te Whakahou o Te
Waihirere, te marae i karangarangatia, ai nga iwi o Te Motu he
whakaaro kia tupu he tikanga hei painga mo te iwi. No roto i
enei ra ka mahara ratou kia whakatupuria he tikanga hei whaka-
maharatanga ki o ratou tupuna me Timi na reira ka hui i Te Kiri-
himete ka hori tata ake nei ki te whakaariari kupu ki nga morehu
i mahue iho i nga haereere inaha o tera wa o Te Tau.
Ko Paora Kurupo, ko Rev. Pene Hakiwai Tutaki ko Tomoana
nga tangata o Te Rohe o Heretaunga me a ratou tamariki, Te
Oketara o Moteo. Ko Huata to Mohaka.
1 whakatakotoria e te tiamana (Te Hata Tipoki) o te hui
nga kupu: —
Te whakaaro kia whakahoutia ano a Waihirere hei marae a
kia whakaturia ano te oha a o ratou tupuna ara a Takitimu Whare
me whare whakairo, kia pau era tu whakapaipai katoa, kia tika
ai te mahara ake he pou whakamaharatanga ki o ratou tupuna me
te tangata maori nui o Te Ao. ara o Timi hei whakamaumahara
hoki mo taua karangatanga i a ratou tamariki, i a ratou mokopuna
me te iwi nui tonu ki te marae o ratou tupuna, takahi haere ai
i o ratou Tapuae, hei Pouwharekura, hei Kahuturi. hei Kahu-taka-
te-rangi mo Ruamano te Mataiwaka, o Te pai-wahia ka rere a
Hinehape i Te Ariki, a Tapukea atu nei ki Te Ao-tu-roa ko "Timi
a Te Katoa. "
|
|
6 536 |
▲back to top |
536 TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_Pepuere 1, 1927.
Ka patai te tiamana ki te kupu. Te whakautu (1) e Rima
Kau o Whatekau-ma-waru pauna (£548). (2) Ka whakaturia te
ropu hei kanohi hei reo hei ringa mo tu iwi ka huaina te ingoa
"Kahungunu Welfare Association" Te Mama o Te Ropu ko Lady
Carroll. Te Tumuaki ko Wiri Kupa. Te Tiamana o peka ki Te
Wairoa ko Tu Hata Tipoki. Te Hekeretari ko Tihi Kara.
Ko nga tohunga whakairo i nga rarangi ture mo to ropu ko
Wiri Kupa me ona hoa roia katoa. Kia oti nga ture ka kara-
ngatia ai kiu hui a Heretaunga.
Mo to opu haere. Heiaha koutou i mihia atu ai. notemea
hoki "Tatau nei ano hoki Tatau!'' Otira kei riri a Te Whare
a Turi a Paku a Te Rito, me nga kaumatua na a Pakuku ma,
me nga kuia i te Maaki ra me o tatou rangatira e whakangaueue
mu ra i nga momotu uhi. Kua huri te Tau Tawhito. Ko Te
Tau Hou tenei me nga tumanako i roto i tu ngakau koingo.
Whitiki! Kia kaha! E Te Atua, homai Te Kaha kia matou katoa!
NGA TAKARO.
HE KUPU WHAKATUPATO.
(Na R. T. K. )
O nga iwi nunui onamata ko nga Kariki te iwi kaha, te
iwi tino ngakau-nui atu, ki nga mahi takaro. I te mea e haere
tuhanga ana ano nga tipuna o te Ingarihi kua whiwhi ke ratou
ki nga matauranga hohonu, kua waihotia e ratou te takaro hei
tikanga whakataetae. Ko te omu roa i te ao kua huaina ko te
reihi Marathon—he kupu Kariki tenei; ko te huihuinga takaro
o te ao katoa kua huaina ko nga takaro Olympic—he kupu
Kariki ano. Ko te tino papa takaro o nga Kariki i tata ki
Koriniti, nakonei i nga korero a Paora Apotoro ki te hunga o
Koriniti he nui ana kupu i ahu mo te takaro—he iwi kua mohio
ra hoki ki te takaro. I mea a Paora. "Kahore oti koutou i
matau ki te hunga e oma whakataetae ana, e oma katoa ana
ratou, kotahi ano ia inana te utu whakahonore?" (1 Kori. IX.
24. ) I te tino ngakau—nui o nga Kariki ki nga mahi takaro
. o whakamoroki ana nga taitama i o ratou hiahia, e pehi anu
i o ratou tinana i nga wa katoa ara e tereina anu i a ratou. Ko
te tama e puta i te omaoma ka tiparetia e te kingi ki te karauna
rau rakau. Koia nei te" utu whakahonore, " ko ia nei te
"karauna pirau" e kiia ra e Paora no te mea he rau rakau e
koro o roa ka ngingio ka maroke, otira he taonga tino honore ki
te Kariki
Ehara te takaro i te mahi; ko tona tino tikanga hei whaka-
mahorahora, hei whakapakari i te tinana kia kaha ai mo nga
mahi pumau, mo nga mahi tika. Ko nga tangata e tino tika
ana kia takaro tonu ko ngu tangata kei ro whare nei a ratou na
mahi ko nga tangata ranei he mahi hinengaro a ratou. Ko
nga tamariki kura ko nga tangata kareti nga tangata tino tika
kia takaro tonu. Hai aha te takaro ma nga tangata ahu
whenua kei te pakari tonu nei o ratou tinana? Heoi ano ra hei
ngahau.
|
|
7 537 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1027. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_537
Ehara te takaro i te mahi; ehara te takaro i te mahi moni.
Ko te ture rangatira o te takaro kia kaua rawa e utua te ta-
ngata. Na konei na te utu. na te utu kore ranei i wehewehea
ai te takaro kia rua nga ropu: ko te ropu utu ara ko te pro-
fessional ko te ropu utu—kore ara amateur. Ko te taha utu-
kore o te putupooro ko te Kakapi (Rugby) ko te taha utu ko te
Riiki (League). Ko to Oro Paraki, ko te tiima Maori he
Rakapi. I puta he panui i Te Toa Takitini kia kohia he moni
hei oranga mo te tiima Maori no muri mai ka whakakorea
taua tono, he takahi hoki i te ture tapu o te Rakapi ara kia
kaua rawa he moni ma te hunga takaro. He tino kaha tenei
ture ki Ingarangi. Ko te tupato kei uru nga mahi moni ki nga
mahi takaro ka kino ka ngaro te taha takaro, ka utu ki te
moni nga tangata purei kia hianga nga rewhari ranei kia
whakatau he. No mua noa atu i a Te Karaiti te aronga nui o
nga Kariki ki nga mahi takaro otira i u pu ratou ki te ture
amateur ara kore utu na reira hoki i whakaritea ai he rau
rakau noa hei utu whakahonore.
Ko te mea nui o te takaro ko te takaro, ko te ngahau
ahakoa tu hinga ranei. Ko to tino tangata, kaore ona pouri
ina hinga ia. hinga ranei tona taha, u ki te tu kaore e whaka-
manamana kaore e tawai. I rongo au tangi ai nga kaumatua
o tetahi hapu Maori ina hinga to ratou tiima putupooro. Ehara
te takaro i te tupapaku, i te parekura ranei kia apakuratia. He
takaro, he rekareka, waiho i te takaro i te rekareka. Ko te mea
nui o te takaro ko te takaro ano. ko te whakaoraora i te tinana
engari ra ki te wini he aha hoki te he, he pai tena.
Ko te tinowhakaaro o te Maori ki tenei mea ki te takaro
ko te taonga: he kapu he hiira. he poura-roohi he aha ranei
E ki aua ko te Maori he moumou noa te purei ki te kore ho
kapu. Ko tenei whakaaro he taina no te professional ara no te
utu. Ko te kapu he tohu kau no te wininga pera me te kara-
una rau rakau a nga Kariki engari ia ta nga Kariki he mea
memeha noa iho ehara i te hiriwa ehara i te koura. Ko te mea
nui ko te wininga ehara i te kapu. Kahore he honore o te kapu
ki te kore i wini engari he honore tonu to te wini ahakoa kore
kapu. Kaore he kapu i waenganui i Niu Tireni me Ingarangi
mo te purei putupooro. i waenganui ranei i Ahitereiria me Inga-
rangi mo te kirikiti. Ko nga kura, ko nga kareti rangatira.
kaore e purei putupooro ana mo te kapu. Ahakoa kore kapu
ko taua ngahau tonu ko taua kaha tonu kaha atu ranei. I te
wininga o te kapu i tetahi hapu ka tu te hakari, ka haere nga
whai-korero; ka tapaea te kapu ki to ratou rangatira. Ka pupuri
te kaumatua nei ki te kapu katahi ku puaki i a ia enei kupu: —
Katahi e te Ariki, ka tukua to pononga
Kia haere i runga i te rangimarie.
Ka kite nei hoki oku kanohi i tau whakaoranga
E mohiotia ana ko te waiata tenei a Himiona i te temepara
i a ia e hiki ana i a Te Karaiti; hei te Maori ka meatia hei
oriori hikihiki putupooro. Kaua e wareware ko te putupooro
|
|
8 538 |
▲back to top |
538\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_Pepuere 1. 1927.
he takaro ehara i te karakia i te whawhai ranei. Kaua e meatia
te takaro hei atua whakapakoko. I te rironga o tetahi kapu
putupooro i tetahi iwi he nui te hari i hari ai ratou. I powhiritia
taua kapu i nga marae huhua, i tangihia, i tapaea ki te taonga
ki te moni. Aue, taukiri e! Ano ko te whanau-a-Iharaira i
koropiko ra ki te kuao koura. Me i whai mana au ka wawahia
e au nga kapu katoa, nga hiira nga poura roohi ranei.
KIA ITI TAKARO, KIA NUI MAHI.
Kua panuitia nga kupu a to tatou Pirimia, a Te Kooti, i mea
ai ia kia iti te takaro kia piki ko te mahi no te mea kaore te
iwi e ora i te takaro; ko te oranga ke kei runga i te mahi, ara
i nga mahi hipi kau poaka, i te kutete kau, i te ahu whenua.
He nui te hari o toku ngakau i te putanga o enei kupu i te
Pirimia no te mea ko te Moari te iwi kua porangi rawa ki tenei
mea ki te takaro ara ki te putupooro, ki te hoki, ki te reihi
hoiho. I tae mai nga rongo nui i era atu tau ki te purei kirikiti
nga maori o Hamoa pau atu te rua wiki e purei ana. Kua
whiti mai taua mate ki Niu Tireni nei, kua pa ki nga hapu
purei hoki. Ka kitea he moni, he kai, he taima, mo te takaro
kaore nei e kitea mo nga mahi nunui, mo nga mahi totika.
Haunga ia nga maori o Hamoa, he panana noa hoki a ratou na
kai, he rapaki noa te kakahu, he tihokahoka noa nga whare;
kaore pea he reiti, kaore he taake; kaore he pakeha mate-kai
whenua o reira.
He pai tonu te takaro ki te waihotia i nga rohe o te takaro,
ki te kore e waihotia hei parakuihi, hei tina, hei ti, hei moemoea
ki te po, hei karakia i te Ra Tapu. He whakatauki na te
pakeha: —
Ko te mahi anake kaore he takaro
Ka ponguru a Tiaki.
Ko te he kei takaro anake ka iti te mahi ka pohara a Tiaki.
He nui noa atu to kotahi pureitanga i te wild, pera me te
tikanga a te pakeha.
Koru rawa he ora mo te Maori i te takaro. Ko nga rongo
toa o te takaro he memeha tena ko to toa mahi mo nga wa
katoa. No nehe mai rano te whakanui i te toa mahi; kei runga
ake i te toa taua, kei runga noa ake i te toa takaro. Kaore he
kai, he kakahu, he taonga he whare, e riro mai i te takaro.
Ehara i te mea ma te takaro e puru te waha o te pakeha e
hamama mai nei ki o taua toenga whenua. Kai te haere tonu
mai nga heke pakeha o tawhiti. Kei te tangi whenua, kei te
mate whenua, nga mano tini o te pakeha, kei te pukari haere
nga ture reiti; tena ko te Maiori kei te mangere, kei te mu, kei
te takaro—kei to hoki. E kore ianei te pakeha e arita? Kei
rite tatou ki te iwi i kiia ra e te Karaipiture, "I noho te iwi ki
te kai ki te inu. a whakatika ana ki te takaro. " (I Kori. X. 7. );
kei rite ranei ki te hunga i mea ra, "He rangimarie, He rangi-
marie!" i te mea kahore kau be rangimarie. Kei te takaro tatou,
kei te huihui ki te matakitaki i nga mea e takaro ana, kei
|
|
9 539 |
▲back to top |
Pepuere 1. 1927. TE TOA TAKITINI. 539
te moumou taima, kei te moumou kai, kei te moumou moni, kei
te moumou kaha me te matakitaki mai te pakeha, me te titiro
mai ki o tatou whenua e takoto noa ana, e takoto kino ana. Kia
kore ianei te pakeha e hae e whakatakariri? Me tuku ranei nga
whenua ki te pakeha ki te iwi kei te tangi whenua a he whenua
mo taua he takaro?
Kei te mohio au he reo mokemoke taku reo, he reo kei nga
pari maunga noa e warowaro ana. Kaati ra waiho kia warowaro
ana ma te manu e whakarongo. Kei te maumahara pea tatou
ki nga korero a Te Hepara (J. P. Shepherd) i te Nama 43, i
whakahauhau ai ia ki te Iwi Maori kia tautoko i te Bongo Pai
o te mahi. Me whakahua ake e au etahi o ana kupu. I mea
ia, "Me he mea he hiahia to tatou kia tu tatou hei tangata, e
puta ai te iwi me mau-tu-maro te whakaaro me mau totohe ki
te mahi, mai ano i a tatou e tamariki ana a tae noa ki te wa e
wehe atu ai tatou ki te iwi nui i te po. " I whakahuatia ano e
ia nga kupu tohunga a Rongopero (Longfellow): —
"Ko nga maunga teitei kua ekengia e nga tangata nunui o te ao
Ehara i te mea i taea i te rerenga kotahi.
Engari i te po i te mea e moe ana o ratou hoa,
Ka pikingia a taea noatia te tihi. "
Kei te mataara te pakeha, kei te piki tonu; tena ko taua
ko te Maori kei te moe. Ko tetahi moenga ngohengohe, e au
ai te moe, ko te TAKARO.
TE POARI O NGATI TUWHARETOA.
Na Taite Te Tomo.
Tukuna atu enei kupu hei wahanga ma Te Toa Takitini ki
nga pito e wha o te motu mo te taonga o Ngati Tuwharetoa i
hanga nei e Ngata raua ko Pomare i Poneke i a Hepetema ka
taha nei. No te 24 o te mamma nei ka paahitia nga mema o te
poari kai-tiaki o Tuwharetoa. Ko te Heuheu te Tiamana, ko
Puataata te Hekeretari. Nga mema: —Taite te Tomo o Kaka-
riki, Kahu te Kuru o Kakahi, Werihi te Tuiri o Tokaanu, Pau
Mariu o Tokaanu, Paora Rokino o Waipahihi. Pitiroi Mohi o
Taupo, Te Takinga Kereihi o Taupo. Hui katoa e 8 nga mema.
ki te Hekeretari ka 9 ai. He mea miharo tenei te otinga paitanga
o te Poari o Tuwharetoa, i runga i te rangimarie o Te Raumoa
ki te whakatakoto i nga tikanga e tau pai ai nga ritenga o te
Poari-kai tiaki o Taupo Moana.
No te 25 o nga ru ka tukua mai a Ngati Tuwharetoa ki te
whakaputa i o ratou mamaoa. No te tuunga o Haare Waaka ki
te korero pa atu ana ki te Kawanatanga tana whakahe mo te
korenga i waiho ma te iwi ano e pooti nga mema. No te rironga
ma te Kawanatanga e pooti, koia te take o tana whakahe. I
muri ko Tiaki Karani, he pakeha moe wahine Maori, e tu ana
mo te taha ki tana wahine. E tautoko ana ia i te whakahe a
Haare, me tana patai ki nga apiha a te Kawanatanga, ki a Te
Raumoa raua ko Hori Hepara: —"He pewhea te tiini kotahi i
|
|
10 540 |
▲back to top |
540 TE TOA TAKITINI. Pepuere 1, 1927.
hoatu hei haerenga mo nga turuhi i te tuha o te moana, me te
tiini i te taha o nga awa, mou atu ranei mo te Kawanatanga mo
te Maori ano ranei. Tuarua: —Kei whea te huarahi i riro ai ma
Hoani Te Heuheu e haina te kirimina tuku i te Moana o Taupo
ki te Kawanatanga, no te mea ko te nuinga atu o Tuwharetoa
kaore i te whakaae ki taua tuku. ''
Ka mutu ia ko Mita Taupopoki. Ka mutu ana inihi ka ki
atu nui atu tana koa i te tuunga o te Poari o Tuwharetoa. Nui
atu hoki tana koa i te tuunga ko Te Heuheu te Tiamana mo tenei
taonga, no te mea ehara i a koutou ia i whakatu, na te wa, i heke
taane iho a tae iho ki a ia.
I muri i a ia ko Taiahiahi ka ki i tae atu ano ia ki etahi o
nga Ratana kia haina mai mo taua tuku tangata ki poneke, a
kore rawa he mea i tuhi. No reira ehara tena he i a matou. Ka
patai a Haare: tena e Tai i tae ano ranei he whakaatu ma koutou
ki te Hikuwai o Taupo? Ka utua kaore, engari i tae ake a Tiaki
Ehia ki to matou whare hui. 1 ki mai ia ki a matou, ko ia te
mangai o nga Ratana katua. Heoi ano ko ia ano te mea i haere
ki Poneke.
I muri ka tu ko Te Waaka Komene. ka tautoko ano ia i nga
korero mo te tu o te Poari. Nui atu ana kupu mihi me tana
kupu ki a Haare Waaka kia mau ki te awhina i te iwi kia kaha.
I muri ko Aperahama Wiari, ka tautoko ano i aua kupu mihi
ki te tuunga o tenei o nga Poari, me tana ki ano ki te Poari o
Tuwharetoa, kia maia kia tou ki te awhina i te iwi. "Noreira e
Tuwharetoa e mohio ana ano koutou ki to koutou marae ki Te
Pakira. Haere ake ano me a koutou whariki. E tautoko ana
ano ahau i nga korero a taku tamaiti i te marae inanahi nei. "
Ka mutu ko Pitiroi ka inihi ki te Poari hou. ka mihi ki te
iwi, ki a Te Arawa hoki. Ka ki a Pitiroi: "E mea ake ana ahau
mo te kupu a Patatai i whakaotaota nei i a matou i te Poari hou
nei.
No reira whakarongo mai. Na Tuwharetoa ko Tute tawha
he taane, ko Taringa, he taane ko Te Rangiita he taane, he taane
katoa tae iho ki a Te Poihipi, tae iho ki a Mohi tae iho ki a au.
Na wai koe i ki hei whakaotaota i a au? Ko koe te otaota!
I muri ko Paora Rokino ka ki, e tamu ma, waiho noaiho
maua o koutou matua mo tenei rua tau e haere ake nei. Ka
kitea mui ra te he, heoi me pana ake ki waho.
Ka mutu a Paora ko ahau. Ka patai ahau ki te iwi katoa,
tena mo wai taku tuunga? Ki te ki mai tetahi moona, ae.
notemea e taea ana e tetahi o tatou te unu i a ia ki waho. Na
reira kaua e wehi ki te karanga ake te mea e pirangi ana moona.
Kaore ahau e tinihanga ana.
Ku tu mai a Haare Waaka ka ki kaore matou e mea ana me
unu mai koe i to nohanga. Ka karanga ano au me wai taku
nohanga? Kaore rawa he tangata i karanga mai. Ka tu au ka
utu i nga korero a Tiaki Karani. "Whakarongo mai Karani; nui
|
|
11 541 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1927. TE TOA TAKITINI. 541
atu taku pouri ki a koe mo to patai e ui nei koe ki nga apiha
u te Kawanatanga mehemea na wai i whakarite a te Heuheu hei
tuku i te moana o Taupo, u he aha ranei tana mana. Taku utu
kia rongo mai koe, ka mate a Tawiri-o-te-rangi me Te Rangika
Hekeiwaho, na wai i takitaki te mate? Na Te Heuheu. Kaore
he tangata e kaha ki te ki mai e he ana. Na te Heuheu Turahui
ka ea te mate. I a Noema 1895 kaki a Hitiri ki a Te Heuheu i
Waiwharangi, "e tama whakahokia a Tongariro ki a Ngati Tu-
wharetoa. Kua mene katoa a Ngati Tuwharetoa ki Poneke.
Noreira taku tamaiti, whakahokia, kanui taku aroha ki te iwi. "
Ka utua e Te Heuheu: "Taku papa, tena koe. Mo to kupu e ki
mai nei kia whakahokia e ahau a Tongariro ki a Tuwharetoa, he
kupu atu naaku ki a koe. i reira tonu ahau e noho ana, kaore
te iwi i haere mai ki a au korerorero ai. Rangona rawatia ake
kua tae kei Poneke, e noho mai na no i Poneke. No reira unuhia
to kupu. Tukua mai matou ki a whawhai. A, tena, ko wai o
ratou i wiini i ta ratou whawhai? Haere atu ana a Tongariro
hei paaka. Kaati tena. I a Hune 1921 te tau i mate ai te papa
o te tamaiti nei, ka ngaro te papa ki te whenua, ka whakakingi-
tia te tamaiti nei e nga iwi o te motu, hanga rawatia e te Arawa
oti tonu atu ia hei kingi mo tenei iwi katoa. Tika tonu he teina
te tamaiti nei, tenei ano ngu tuakana, engari he tuakana noaiho.
Ka tika te kupu a te Raumoa e mihi nei ki a Te Heuheu e ki
nei a ia mehemea hoki to papa i te ora, ko tana kotahi anake
hei mahi i tetahi tikanga mo tenei moana katoa. Ka mutu ana
korero, pakaru tonu atu te huihui. Ko nga korero katoa a Te
Raumoa tino reka ki roto ki nga taringa o Ngati Tuwharetoa
katoa.
Ko te whakahoki tenei a Te Raumoa kia Tiaki Karani. Ko
te moana me te papa-takere kei te Maori ano, me te tiini i te
moana i nga awa hoki kei te Maori ano. Ahakoa hokona e kue to
paanga ki a au ki a wai atu tangata ranei, ko nga moni o taua
tiini ka riro ano i a koe. Engari ahakoa riro atu i tetahi tangata
to whenua, ko taua tiini ka mau tonu te mana hei haeretanga
turuhi, me nga mana katoa ka mau tonu tae atu ki nga whaka-
tupuranga i muri nei. Ko te £3000 kaore he rohe o runga, en-
gari ka piki atu. Ka mutu nga kupu a Te Raumoa ka huri ano
ia ki a Te Heuheu ka mihi, ka ki atu, na e taku hoa, e tu kia
maia, kia pai kia ngawari ki te iwi, otira ma to poari koe e
awhina. Otira e pai ana no te mea ka riro i a maua ko Te
Hepara to hekeretari ki Rotorua. Ko tana hokinga mai, marama
katoa ia ki nga ritenga hei awhina i a koe e mama ai nga mahi
o ta koutou poari, e pai ai hoki ki te iwi katoa. Kaati tera ano
au e tae mai ki waenganui i a koutou hei awhina atu i a koutou
i nga wa e watea ai ahau. " Ka pakipaki katoa te whare ki nga
kupu a Te Raumoa. E hoa e te Etita he tino kaha te hinengaro
o te Raumoa ki te hoatu i te wairua ngawari ki roto ki te
tangata. No reira ngohengohe noaiho a Tuwharetoa. Me pewhea
he mokopuna ra hoki na Timi Kara te tangata ngawari rawa,
kaore hoki ana riri.
He nui nga mihi a Tuwharetoa, a Te Arawa katoa mo Te
Raumoa me tana hoa me Te Hepara.
|
|
12 542 |
▲back to top |
542 TE TOA TAKlTINI Pepuere 1. 1927.
NGA KUPU A HOHUA TAWHAKI.
NGA KAI NEI TE KARENGO ME TE KAMOKAMO.
Na R. T. K.
Ko te nuinga o nga tangata matau o Ngati-Porou he tangata
korero rekareka katoa. No nga whakatupuranga o runga ake i
toku nga tangata matau rawa, he tangata i noho tonu te korero
whakakata i nga ngutu. Ko nga tamariki a Rapata Wahawaha:
ko Tamati Tautuhi, ko te Hata Pokiha, ko Wi Paku, Ko Henare
Mahuika he toa katoa mo te korero whakangahau. Me apiti atu
ki o ratou ingoa ko to Renata Tihore ko to Te Kopa, Ko to Hami
Tarapu, mo to Hori Mahue. Ki roto o Uawa ko Te Moana
Tautau, ko Te Watarawi ko Te Paea. O mua atu i tenei whaka-
tupuranga, ko Haare Taawha, ko Tu Whakatihi, ko Hohua
Tawhaki. Kei te 63 o Te Tou Takatini aku korero mo Te Whaka-
tihi. Ko enei o aku korero mo Hohua Tawhaki me ana kai te
karengo—ki tona reo ia ho parengo—mo te kamokamo.
Ko to kainga o Hohua Tawhaki ko Te Kawa Kawa, na te
pakeha i huri ke ko Te Araroa. He rangatira ia no tona hapu.
Ko to iwi e kai ana i tu karengo kei te mohio ki to tino pai. ki te
tino reka, o tenei kai—ko tetahi o nga tino kai a te Maori. 1
puta te kupu a Maui Pomare i te Paremata kia kai karengo te
pakeha kia kore ai ratou e pangia e to mate kaki-tautau (V)
(goitre), u i ki mai etahi pakeha ki u au he kai te karengo na
te Kotimana ko te ingoa ki a ratou he dulse. 1 a au i te kura
ka rongo au ko tetahi tino kai a te Hainamana he kohanga manu.
I taku rongonga ai i tana korero tino anuanu au. i puta hoki aku
whakaaro ki nga kohanga i hanga nei ki te huruhuru ki to otaota,
ki to maramara kakahu, ki te rau rakau No muri mai ka rongo
au ko ngu kohunga i minaia nei e te Hainamana i hanga ki tetahi
tarutaru o te moana nareira i kainga ai e te Hainamana na taua
tarutaru. Katahi au ka mea, e. i hanga te kohanga nei ki te
karengo, me he mea hoki i rite ki a tatou nei kohanga ka rawa
ra te tangata.
He maha nga ahua karengo: ko nga tino karengo he Tupata
he Makawe—ko te karengo tino reka ia ko te Makawe, ko tenei
hoki to mea tino matamua. Ko te wahi tipunga o te karengo ko
te Ihi Keepa, ko tona papa kohatu e tipu ai ko Mataikaro. Ko
Te Kawa Kawa, ko te kainga o Hohua Tawhaki e tata ana ki Ihi
Keepa, na konei ehara te karengo i te kai hou ki a ia engari ki
nga wahi kore karengo he tino kai, e penapenatia ana ma nga
rangatira ma nga manuhiri.
Na tetahi take nui ka tae a Hohua ki roto o Heretaunga, ka
whakamanuhiritia e Te Hapuku. He kainga rongo-nui a Here-
taunga mo te kai nei mo te tunu na reira hoki mahara tonu a
Hohua e kore e hapa he tuna he kai inana ara hoki te moana
o te tuna u Poukawa kei mua tonu i ona kanohi. Tena koa no
te whakata kotoranga i te kai mana, aue. he karengo ra ia te
kinaki ko te kai tonu o tona kainga. Ka ki na a Hohua. "Aue
ko to kai nei ano tenei e whai nei i a au ' Tera kua hakiri mai
i a Te Hapuku te hamumu a Hohua ko tuna kianga mui, "He
|
|
13 543 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1927. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_543
aha, he aha to korero?" Hohoro tonu te whakahoki a Hohua,
"Ehara, he tangi tonu ake ki te kai o te kainga. " Ui tonu mai
hoki a Te Hapuku, "Ka nui pea tena kai kei tou kainga?" Ka
ki a Hohua, "Iti nei. ka kitea anu ma nga rangatira anake. " Na
te tere o te whakautu, o to karo, ka taha to huata.
I te hokinga o Hohua ki to kainga ka katia e te marangai ki
Whareponga. Ko te tino kai i homai mana he roroa aru ho
kamokamo. He kainga na he roroa, he kainga na he kamokamo,
nawai a kua hoha a Hohua i te roroa. I te tunga o te rourou
roroa ki tona aroaro ka whai-kupu. "E hiku ma, katahi ano te
kai ko ia tatau kai, kaore ona kakano?" Ki tonu mai hoki
tangata whenua, "He kakano; tona pukahu. " Ka tono a Hohua
i etahi kakano mana hei tiri mana ki tona kainga i te tino kai.
He kete ki tonu i homai. Ka paki ka haere tangata nei me tana
kete kakano roroa ki te ringa. Ka matara atu i to kainga ka
timata tana whakangahoro haere i nga kakano ki te huanui.
Na nga ope haere i matakitaki te kakano e toha ana i te huarahi
na ratou i kawe te korero ki Whareponga ki te iwi kakano.
Kua waihotia hei korero ma Ngati-Porou ina hoha i te homai
tonu ko tana kai ano. "Au, ko te kai nei ano. " "Kaore he
kakano o te kai nei?"
TE KAUNIHERA O TAMATEA.
(P. H. Tomoana. )
E whakatupato atu ana tenei ki te rohe katoa o Tamatea
otira ki nga rohe maori katoa tenei kua puta mai te rongo kanui
te kaha o te horapa haere o te mate "Whuru" nei kei roto i nga
motu nunui o te ao nei. ura o Spain, France. Germany, Amerika
me Ingarangi, a kei to maharatia kia noho tupato ano hoki a
Nui Tireni nei, na reira e tika ana kia tupato tonu tatou.
Kia kaha te tahi atu i nga mea paru i nga kaainga, kia kaha
hoki te horoi noa, te whakapai noa i nga whare me nga tinana
tangata.
Kia takoto tika nga katoroera, nga toto, purukamu, hinu
oriwa, remana hua rakau, me nga rongoa hoki o whakahautia
ana e nga takuta mo nga mate ' Whuru. ' Kia kaha ki te titiro
i te ahuatanga o nga ahua turoro tanga o nga mea o koutou
kaainga ka ripoata mai ki nga takuta o nga takiwa, ki nga naahi
ranei, ki ngu tiamana ranei o nga komiti marae, kia tere ai te
mohiotia o aua ahuatanga, a ka hohoro te whawhatia atu i te
wa o mama ana, notemea e whakauru atu ana etahi tu ahua
mate ki roto, ina waiho kia hohonu te hounga atu ki roto i te
tinana ka tino ua ua te tango ake ki waho o nga takuta.
Na reira ko te tupato te mea pai, a he 'Kaha ui te kaha" mo
enei ahuatanga. Nga mea e paangia ana e nga mate, nga mea
e kite atu ana i nga mea e paangia ana o nga mate, nga mea o
rongo atu ana ki nga mea o tatou e paangia ana e nga mate, e
kite atu ana ranei e hunaia ana, e kawea atu ana ranei nga
mate ki etahi atu ahuatanga maori, tikanga pohehe noa iho ranei
kia tere te whakaatu ki o koutou komiti, marae, whakahaere
|
|
14 544 |
▲back to top |
544\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_ Pepuere 1, 1927.
ranei i a koutou, ka whakaatu ki nga takuta, ki te Tari Ora ki ana
. apiha ranei o te takiwa, kia tere ai te whakaarotia nga tikanga
e koingo nei te Tari Ora me ana apiha katoa kia puta nui kia
puta pai hoki nga painga katoa o taua Tari kia koutou katoa.
He Taua, he Hoariri nui tenei, kua waiho anau tonu te puta-
puta mai i ia tau i ia tau, na reira kia mataara kia matahihiko
te ngakau me te hinengaro mo te taha tinana tora wahi mo te
taha whaka-te-wairua tetahi wahi.
Ahakoa mo tenei rohe mo enei iwi hapu hoki enei kupu
whakamaharahara, tumanako tonu ake, kia kitea iho o nga
marae inaha o te motu, e nga hoa, ka toha haere atu ki
kokorutanga maha, mo te puta rawa mai o enei ahuatanga kua
nukunuku te iwi, ka mama hoki, a ma tenei ahua ka mama ai
tenei ahuatanga, ka hohoro, ai hold to koutou kitea atu, me o
koutou maatua, me a koutou tamariki me a koutou mokopuna
me te iwi nui tonu, tera pea ka waingohia, otira he pai tenei
notemea ka tutuki nga rarangi o Te Ture Nui i To Ora ko tona
kaupapa nei "He aroha ki te tangata. "
KIA MATAARA.
He mohiotanga no tatou kei te moana o haere mai ana te
Tiuka te tama a te Kingi, noreira ka takatu tatou, ka whaka-
riterite i a tatou mahi me nga tikanga mo te tupono ki taua ra
ka rokohanga mai e ia tana iwi Maori e noho rite ana mo nga
manaaki atu i a ia.
Tera ano hoki tetahi kei te haere mai. Ki ana hoa-riri he
haere mataku mai; ina hoki te kupu: "I roto i te mura ahi e
rapu utu ana i te hunga kahore u matau ki te Atua, kahore nei
hoki e ngohengohe ki te rongopai o to tatou Ariki o Ihu Karaiti. "
(2 Teha 1. 8. ) Tirohia hoki Whakakitenga 6. 15 ki 17.
Ki te hunga e mahara ana ki a Ia, he haere aroha mai, he
manaaki. Ina te kupu: Ki te kainga kahore ona pirau, kahore
ona poke, o kore ano hoki e memeha, e puritia mai nei i te
rangi mo koutou, mo te hunga e tiakina nei e te kaha o te Atua
i runga i te whakapono, kia taea ra no te whakaoranga kua rite
noa ake nei, a ka whakakitea a te wa whakamutunga. " I Pita
1. 4 me; 5. ) "I te whakakitenga mai o te Karaiti, o to tatou ora,
ko reira hoki koutou whakakitea tahitia ai me ia i runga i te
kororia. " (Korohe 3. 4. ) Ina ano tetahi: "Kei te takoto mai
te karauna o te tika e homai e te Ariki e te kai-whakawa tika,
ki te hunga katoa e hiahia ana ki tona putanga mai. " (I Tim. 4.
8. )
Kaati, me pehea te takatu mo taua ra? Na te Tema a te
Atua tenei kupu: —"Kia mataara rapea: e kore hoki koutou e
mohio ki te haora e puta mai ai to koutou Ariki. Na kia tatanga
ano koutou: no te mea ka puta mai te Tama a te tangata i te
hoara e kore ai koutou e mahara. " (Matin 24. 42 me 44. )
Te tangi ma te ngakau whakapono i tena ra, i tena ra, kei
nga kupu whakamutunga o te Paipera: —
"AE EA, HAERE MAI E TE ARIKI E IHU, "
|
|
15 545 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1927. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_545
A TATOU TAMARIKI KURA.
Kua puta nga whakaatu a nga kai-tirotiro o nga kura mo
nga whakamatautau mo te matriculation. Kanui te whakamihi
ki te kaha o nga tamariki o Te Auto Kareti. Tokowaru nga
tamariki i whakauru ki iaua whakamatautau a toko-ono o ratou
i paahi. Ko nga tamariki enei i paahi: —
Matriculation and Solicitor's General Knowledge.
Tiwha Bennett.
R. Chapman-Taylor
W. H. Davis.
A. K. Prebble.
Matriculation.
W. T. A. Haigs.
Completed Partial Pass.
T. E. Kaa.
Kia ora nga tamariki i paahi nei. Ho nui hoki te mihi ki te
Tumuaki o Te Aute (Mr. Loten) me ana kai-whakaako mo to
ratou kaha ki to ako i a ratou tamariki.
Tenei hoki tetahi o a tatou tamariki no Te Kohupatiki noi
kua paahi i te Matriculation, i te Solicitors General Knowledge.
me te Medical preliminary, ara ko Jack Te Kuru Chadwick. Ko
ana tau ka 17 tonu. I kurangia tenei ki te High School i Nepia.
TE AUTE.
Hei te 10 o nga ra o Maehe i te 2 o nga haora ka whaka-
puaretia a Te Aute Kareti e te Kawana Tianara.
KAHUNGUNU WELFARE LEAGUE.
I te hui i karangatia ki Waihirere takiwa o Te Wairoa, ko
tetahi o nga take nui i oti ko te ropu whakahaere i nga take
nunui e pa ana ki a Ngati Kahungunu. Kua hanga ta ratou
kaupapa mo to ratou ropu. Kei te mihi atu te Toa Takitini ki
tenei whakaaro nui i tipu ake nei i roto i nga tai-tamariki marama
o Ngati Kahungunu. He tohu ora tena no te iwi Na Ngati
Porou i timata mai nga whakahaere nunui i roto i nga rohe o
te Tai-rawhiti, ka hopu haere atu a Te Arawa i tetahi wahi, a
no te tau ka huri nei ko Ngati Tuwharetoa me tona Poari, a
inaianei ko Ngati Kahungunu ka korikori nei. E ta ma. kia
kaha koutou. Mahara ake ano ki te Matua i to wahi ngaro hei
awhina mai hei arataki haere i a koutou. Kia rite mai te
manaaki i te taha tinana i te taha wairua.
KOHATU A TE ARAWA.
Ko te kohatu a Te Arawa, whakamahara ki nga hoia, hei
to Mane Pepuere 28 ka hurania ai e to Tiuka.
Ko te whare-whakairo, " Uenuku-maiRarotonga, " hei te
Paraire te 25 o nga ra o Pepuere ka tomokia ai.
|
|
16 546 |
▲back to top |
546 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1927.
NGA KORERO MO TE PEPA.
Kanui to pouri o te Etita mo te korenga e taea te perehi ki
te pepa o tenei marama o etahi korero ataahua. Kei te nui rawa
nga take korero i mahue. Ina etahi: —
1. Te Tangata whai-rawa o Weniti.
Na H. Jones.
2. Nga Kupu Tohunga.
Na R. T. K.
3. He Mihi.
Na Wiremu Erueti..
4. Nga Iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa.
Na Professor Condliffe.
o. Te Paamu a te Arawa.
Na P. Peneti.
TE TURE REITI 1925, WAHI II.
(By Kahungunu Welfare League. )
I raro i nga ritenga o tenei Ture e ahei ana kia whakataua
kia utu Reiti nga whenua Maori katoa kia pera ano i to utu
Reiti o nga whenua Pakeha. (Tekoina 102. )
Ko nga whenua Maori e ahei ana kia kore e utu Reiti: —
(a) Ko nga whenua Papatipu.
(b) Ko nga Urupa, engari, kaua e neke atu ite rima
eka te rahi o te wahi e whakawateatia ite utu
Reiti.
(c) Ko nga tuunga Whare Runanga whare Karakia
ranei, engari kaua e neke ake i te rima eka te
wahi e whakawateatia i te utu Reiti.
(Tekiona 103. )
Otira mehemea ka titiro te Kawana he rawakore te hunga
whaipaanga o tetahi whenua ka whai mana ia kite whakahau kia
whakakorea kia whakaitia iho ranei te Reiti hei utunga ma taua
whenua engari ia kaore e horoia e taua whakahau a te Kawana
nga Reiti kua oti te whakatau kia utua e taua whenua, ara
kaore e hoki whakamuri te mana o taana whakahau.
(Tekiona 104. )
Ko nga Reiti o nga whenua Maori kei raro i te mana o te
Kaitiaki Maori a ranei o te Komihana Tiaki o te Tairawhiti, me
utu e aua Kai-tiaki i roto ano i nga moni hua a ia ropu whai-
paanga e tika ana hei utu i aua Reiti, engari e kore e ahei kia
tonoa ia o aua Kai-tiaki kia utu i te moni Reiti o tetahi whenua
e neke ake ana i nga moni hua kei aia o aua whenua.
Heoi ano nga moni Reiti Topu e ahei ana kia tonoa kia utua
e aua Kai-tiaki ko nga moni Reiti i puranga mo nga tau e wha
mo nga tau iti iho ranei.
Mehemea he moni whenua kei te puritia e aua Kai-tiaki ma
tetahi tangata ka ahei aua Kai-tiaki ki te tuku i aua moni hei
utu i nga Reiti o tetahi atu whenua o taua tangata, ahakoa kaore
taua whenua i raro ite mana o aua Kai-tiaki.
(Taria te roanga. )