|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 67. 01 March 1927 |
|
|
1 547 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Nama 67 HASTINGS Maehe 1. 1027
N. Z. MAORI LAWN TENNIS ASSOCIATION,
Kua tae mai te panui mo nga whakataetae tenihi ki
Whanganui i te 16 ki te 21 o nga ra u Aperira.
Ko ngu whakauru me tae atu ki te Hekeretari, Box 102,
Wanganui i mua mai o te 31 o nga ra o Maehe. Ko nga tangata
e hiahia ana ki nga whakamarama, me tuku a koutou tono ki te
Hekeretari.
HE TURE MO TENEI RA.
Kaua ahau e mahi i tetahi mahi e whakama ai ahau inn
tupono mai a te Karaiti.
Kaua ahau e haere ki tetahi wahi e whakama ai ahau ina
tupono mai u te Karaiti.
Kaua ahau e whakahua i tetahi kupu e whakama ai ahau ina
tupono mai a te Karaiti.
"KUA TATA TE ARIKI" (Piripai 4.. 5. )
I TENEI RA.
He Himene.
1. E Ihu ka inoi ahau 3. Kia Whakarongo tonu au
Ki a Koe ra. Ki tou reo.
Tiakina kei hara au Meinga ahau hei pononga
1 tenei ra. 1 tenei ra.
2. Meinga ahau kia mahi nui 4. Kei whakahuatia e ahau
Kia inoi He kupu he.
Kia atawhai, korero pai Tiakina aku ngutu
I tenei ra. 1 tenei ra.
|
|
2 548 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
548 TE TOA TAKITINI Maehe 1. 1927
TE TAKE MO TE PIHOPA MAORI.
(He Patai. )
Kua nui nga korero kua whakapuakina kua tuhituhia mo te
take Pihopa Maori, a. kaore pea he korero i te ngaro, na wai ra
kua tautohe te ahua. I te tauira o te pepa o Tihema he nui nga
take tautoko a Ngatimaru i te Pihopa pakeha kaore i tirohia o
ratou nga korero a Apirana Ngata ratou ka etahi atu. Ko te
kahanga o te tautoko i te pakeha kei te pito whakaararo o te motu
nei ara kei te pihopatanga o Akarana hui mai ki a te Arawa.
engari i te hui i Tikitiki kaore he tangata i whakahe i te motini
me Maori ano he Pihopa mo taua. E tika ana pea nga kupu
i te hui i Poneke na te Akepihopa i whakatahuri ki tona hiahia
nga mema o tona takiwa. Ko te pito whakarunga ara ko nga
pihopatanga o Waiapu o Poneke kotahi ano te whakaaro he
Maori. Na konei au i ki ai kua tautohe te ahua ara kua pakaru
te iwi Maori mo tenei take. Mehemea e taea me whakatu kia
tokorua nga pihopa me pakeha mo te pito whakararo me Maori
mo te pito whakarunga kia rite ai te hiahia o te hunga pirangi
pakeha o te hunga pirangi Maori.
|
|
3 549 |
▲back to top |
Maehe 1. 1927 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_349
Apirana Ngata
a Ngatimaru a Apirana.
|
|
4 550 |
▲back to top |
550 TE TOA TAKITINI Maehe 1. 1927
minita tonu. He poto noa iho te akonga a te Karaiti i nga
Apotoro, a Paora ranei i a Timoti mua ko Taituha; E ki ana a
Ngati-Maru ka nuku atu nei i te 100 tau te urunga o te Iwi
Maori ki to whakapono kaore ano he Maori totika kotahi hoi
pihopa. Akuanei pea e taea te mano inu ka penei ano he korero
mo ratou.
I taia i to Nama 62 etahi kupu matau a te pakeha ura o
Hakipia. Anei aua kupu: —
He tai ano kei nga hanga a te tangata
Ki te maanu i tai kato o u ki te waimarie;
Ki te kore, ko te rerenga roa i tenei ao
Kei nga wahi papaku kei nga raru nui.
Na e ki ana a Apirana Ngata nui.
Heoi ano
Na To Ao Hou.
PIHOPA MAORI.
E whui ana i muri o nga whakanuirama mo te taonga i onokia
ki roto i nga whare-karakia raupo, i tuhituhia ki runga i te papa
kikokiko o te ngakau whakapono o tatou koroua. Kuanuku atu
tenei i te rau tau, kua taea te pakaritanga, he wa hauhake tenei.
Kei te pai noaiho te ture. I whai tonu te ture i runga i te
kaupapa motuhake, haunga ia te ingoa pihopa Maori, pakeha. I
whanau ake tena i te ruarua o nga whakaaro; i pohehe i te nui
o te kai-ngakau ki tenei taonga, me te titiro atu ki te wehi o
nga whakamarama e mukua atu ai te ture pihopa Maori
motuhake.
Kei te pai noaiho nga mahi e whakaarotia ana e kore e taea.
Koia nei hoki te kaupapa ko tu tumanako ki io wa o te mahi o
taea i roto i te whakapono. Ma te tumanako e aki te mahi a
ma te mahi e kitea ai te koha, a ma te koha e tohutohu he mahi
e nuku atu ai te pai.
Kua hapainga ra e koutou te mahi i roto i te ahi. te hoari a
te kikokiko; e tangi mai ru nga toto o a tatou tamariki i roto i
te oneone o te whenua o nga kupa whakaari. Ehara i te mea
na to tatou kaha, engari na te kaha o te wairua i noho nui ki roto
i a ratou, i whiti ai te ra ki te ao o te whenua i whanau ai ratou.
Kua titaritaria ra te whakapono e te ao. No te hoari a te
Wairua enei ra. Kua parea to Atua ki muri. Kua waiho te
Whakapono hei mounu. Kei to mahi te matauranga i te ika o
tana aho. Ko te iwi kei nga ururua o nga whenua ke e
porewarewa ana. He mahi hohonu rawa tenei ara te kimi i te
|
|
5 551 |
▲back to top |
Maehe 1, 1927 TE TOA TAKITINI 551
mea e ngaro ana, te whakahoki i te mea i kotiti. He mea tino
uaua te tutaki a-tinana kite matauranga i te huarahi, kaore he
hoki ki muri, kaore he peka ki tahaki. Tutaki tonu atu, tutaki
tonu mai. nonoke tonu atu, nonoke tonu mai a hinga tonu atu.
Ko ta te Wairua ia ki te ngakau tupato, he titiro atu, he
whakawatea, he nuku ki tahaki kia watea te huarahi, he uaki i
te tatau, he ngakau pai, he rangimarie.
E Ngata korua ko Peneti, ahakoa kua matao te waha ko te
ngakau kei te wera nga taringa kei te whakahakiri. Ara ke
nga waha korero o nga ohaki a o koutou matua i roto o nga
nohanga korero whakapono "i muri noi kia mau ki to whakapono
hei matua mo koutou". Kei te ora te ohaki. Ko nga waha
korero, me nga uri, i pohehe, kotiti ana. I te kaha o nga hau,
wareware ana te ohaki.
Na nga tupuna te whakatauki: —"He taonga maro, ahakoa
ora ahakoa mate, ka hoki. " Otira kia poipoi ano tou ringa i te
taongo. Ka kitea iho kaore e tau, he aha to raruraru o te
whakahoki i te taonga o te tangata.
Kaati noa i konei. Kua eke pai tatou ki te tihi o tenei
maunga, te tau o to tatou Ariki. Kua titiro iho ki nga mania
papa-tairite i Heriko, i runga o Maunga Nepo. i to tihi o Pihika.
Na Ihaia Hutana.
Waipawa
TAKU OATI.
Kotahi tonu taku whanautanga mai ki tenei ao; no reira ko
nga mahi pai e taea ana e ahau te mahi, ko nga atawhainga ki
uku hoa, ko te kupu e taea ana e ahau te whakahua hei
whakahonore mo taku Ariki, me whakarite e ahau inaianei.
Kaua e hikitia mo tetahi atu taima, no te mea kotahi tonu taku
oranga ki tenei ao.
PIHOPATANGA O WAIAPU.
KOMITI TUMUAKI.
(Standing Committee).
Kua panuitia i Te Toa Takitini o te marama ka huri nei nga
ingoa o nga tangata hei mema mo te Komiti o ia Atirikonatanga.
1. He whakaatu tenei kua karangatia e Atirikona Hapata
Wiremu te komiti o te Atirikonatanga o Waiapu kia hui i tu 20 o
nga ru o Maehe.
2. Ko te hui o te Atirikonatanga o Haki Pei hoi te ra i muri
iho i te whakapuaretanga o Te Aute Kareti, ara hei te 11 o nga
ra o Maehe. Ka tu tenei hui o nga Komiti ki te tari o to
Pihopatanga i Nepia.
3. Ko te Komiti o te Atirikonatanga o Tauranga kua karanga-
tia kia hui ki Ohinemutu i te ahiahi o te ra o te Tiuka, ara te
28 o nga ra o Pepuere.
|
|
6 552 |
▲back to top |
552 \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Maehe 1, 1927
NGA RA O RENETI.
Hei te 2 o nga ra o Maehe, ha timata nga ra o Heneti. Ka
mata nga rau tau o te wehenga a te Hahi i enei ra hei ra noho-
pukutanga mo nga tangata e whakaaro nui ana ki nga tikanga a
te Hahi.
Ho aha nga mahi e tika ana mo enei ra?
1. Pehia nga hiahia o te tinana Tetaki kai, tetahi inu
ranei, whakakorea. Tu paipa te hikareti ranei, whakamutua.
Takahia nga hiahia o te taha ki te kikokiko.
Whakangawaritia o hiahia ki nga mahi ngahau, nga purei.
nga kanikani nga pikitia, me era atu takaro a te ao.
2. Whakatupuria te taha ki to wairua. Whangaia to wairua
ki nga kai a te Atua. Kia auau ki te karakia, ki te Hapa a te
Ariki. Kei mahue io Paipera te korero i tena ra, i tena ra.
Whangaia te wairua ki nga taro a to Atua, kia waiho ai to tinana
hei pononga ma to wairua. Kaua e tukuna nga hiahia o te tinana
hei taami i te wairua. Ko te wairua ano hei rangatira mo te
tinana. Kei maumauria nga akoranga o ngu ra o Reneti.
TE PUKAPUKA O TE MATAURANGA.
OKETOPO 27, Ahiahi. UPOKO 1.
Kia aroha ki te tika, e nga kaiwhakawa i te whenua; te
whakaaro ki te Ariki, hei runga i te ngakau pai; te rapu i a ia,
hei runga i te ngakau tapatahi;
2 ta te mea e kitea ana ia e te hunga kahore e whakama-
tautau i a ia; e marama ana ki te hunga kahore e whakateka ki
a ia.
8 Ma te whakaaro tapeka ra hoki ka mawehe ke ai i te Atua;
ko tona kaha, ina pataria, hei whakatau i te he ki te whakaaro-
kore:
4 ta te mea e kore te whakaaronui e tomo ki te hinengaro
e hanga ana i te kino, e kore e noho ki roto ki te tinana ka riro
i te hara.
5 E rere ra hoki i te tinihanga te wairua tapu o te tohutohu;
e maiki i te whakaaro kuware; e whakama ina tau mai te he.
6 He wairua aroha ra hoki ki te tangata te whakaaronui;
e kore e kiia e ia nga ngutu o te tangata kohukohu he he-kore;
he kai-whakaatu nei hoki te Atua i ona whatumanawa, he kai-
titiro pono i tona ngakau, he kai-whakarongo ano ki ta tona arero;
7 ta te mea kua kapi te ao i te wairua o te Ariki; e matau
ana hoki ki te reo te kai-pupuri o nga mea katoa.
8 Ma konei ka kore rawa ai e ngaro te tangata e whakapuaki
ana i te kupu tika-kore; e kore hoki te rapu-utu e titaha i a ia ina
hopu i te he.
|
|
7 553 |
▲back to top |
Maehe 1, 1927\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_ 553
16 tona ko to hunga whakahawea ki te Atua, ko o ratou
ringaringa, ko a ratou kupu hei karanga i te mate: kua noa ki a
ia he hoa aroha, memeha iho ratou me te whakatakoto
kawenata ratou ki a ia. no te mea e tau ana ratou mo tona ropu
KOMIHANA WHENUA MURU.
Kua timata to mahi a te Komihana uiui i nga ahuatanga 5
murua ai nga whenua o te iwi Maori i tena wahi i tena wahi.
Kei Waitara te Roeara Komihana e uiui ana i tenei wa i nga
raruraru mo te taha ki nga whenua o te takiwa ki Taranaki.
1 te whakawa o te 14 o nga ra o Pepuere nei. ka ki te roia o te
Karauna kaore he take o Ngati Awa ki nga whenua i putake mai
ai te whawhai. He iwi ratou i mate i a Waikato, rere atu hold
ki waho o Taranaki. Na te whakaaetanga a Waikato i hoki ai
ano ki Taranaki. Ko Wiremu Kingi he tangata i whakatenetene
tonu ki te Karauna, a kaore hoki i tika kia whakararuraru ia i
nga tangata i tukuna atu ki te muri i te whenua. Ko te putake
ko o te pakanga o te tau 1863 ko te hiahia o Wiremu Kingi me
nga iwi i raro i a ia. kia kore rawa e whakaaetia te hoko whenua
ki te pakeha.
Poari Tiaki o te takiwa ki a Te Arawa. Kua
Maori o Taranaki kia Maunga, no te mea
atu i Taranaki ki Wharekauri.
|
|
8 554 |
▲back to top |
554 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1927
Ka mutu te mahi a te Komihana i Taranaki ka haere ki
Poneke i te 23 o nga ra o Pepuere. Hei to 23 o Maehe ka tuhera
te kooti ki Opotiki. I te 28 ka haere ki Whakatane, i te 31
ka tuhera ki Tauranga. Hei muri i Tauranga ka haere ki te
takiwa ki a Ngapuhi. Hei te 20 o Aperira ke tae te Komihana
ki Ngaruawahia ki te uiui i nga tako e pa ana ki a Waikato. Hei
te 2 o nga ra o Mei ka tu te kooti a te Komihana ki Te Wairoa, a
hei reira whakahaeretia ai nga take e pa ana ki te takiwa ki te
Tai-rawhiti. Ko te ripoata a te Roera Komihana me tae ki te
Kawana-tianara I muri mai o te 30 o nga ra o Hune.
(Ko enei korero no te "Herara" o Nepia). £
(Na te Roeara Komihana i tu nei ki Waitara ka kore a Ta Maui
Pomare e watea ki te whakatau atu i to tatou Pirimia i te hokinga
mai i tawahi. Kia ora nga morehu o Ngatiawa. Ko te
tumanako o Te Toa Takitini kia tino waimarie ta koutou keehi,
kia whai taonga totika ai hoi tapaetanga atu ki ena o tatou uri,
hei whangai hoki i nga mahi nunui e puta ai he painga ki te iwi
mo ako tonu atu. Tokowha tonu nga takuta o to iwi Maori,
tokotoru o ratou no Ngatiawa katoa, ko Ta Maui Pomare. ko Te
Rangihiroa, ko Erihana. Kia ora koutou mo era o o tatou iwi.
Na te Etita).
TE TURE REITI 1925, WAHI II.
Mehemea no tetahi tangata motuhake tetahi whenua ka
whakaekea ko tona ingoa ki te Karangi utu Reiti
Mehemea tetahi whenua kei raro i te mana Tiaki o tetahi
Poari Whenua Maori o to Kai-tiaki Maori ranei, o te Komihana
Tiaki o te Tairawhiti ranei ka whakaekea ko to ingoa o taua
Kai-tiaki ki te rarangi utu Reiti.
Mehemea kei raro tetahi whenua i te mana o tetahi Kapo-
reihana ka whakaekea ko te ingoa o taua Kaporeihana ki te
rarangi utu Reiti.
Engari mehemea kei te iwi-kainga tonu e pupuri ana te
mana o tetahi whenua a kaore i nga ropu kua huaina ake nei,
ka whakaekea ko to kupu "NATIVES" ara Maori ki runga ki te
rarangi utu Reiti.
(Tekiona 106. )
Ina whakahaeretia he Pooti e tetahi Kauti Kaunihera ropu
pera ranei mo tetahi take e whai mana ana te iwi-kainga ki te
pooti, ko taua mana pooti o to iwi-kainga ka whakahaeretia i
runga i tenei ahua e whai ake nei ara: —
(a) Mo nga whenua kei raro i to mana tiaki o tetahi
Poari Whenua Maori ma te Perehitini o taua
Poari e tuku te Pooti.
(b) Mo nga whenua koi raro i te mana o te Komihana
Tiaki o te Tairawhiti ma taua Komihana e tuku
taua Pooti.
|
|
9 555 |
▲back to top |
Maehe 1, 1927 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
(c) Mo nga whenua kei raro i te mana tiaki o te Kai-
tiaki Maori ma taua Kai-tiaki Maori e tuku taua
Pooti, a ranei ma tetahi tangata i -whakamanaia
nei e ia o aua Kai-tiaki e tuku taua Pooti.
(d) Mo nga whenua Kaporeihana ma te Tiamana o to
Komiti whakahaere a ranei ma tetahi atu tangata
whakamanaia e taua Komiti e tuku taua Pooti.
Mo etahi atu whenua Maori kaore nei i raro i te mana o ngu
ropu Tiaki kua huaina ake nei, a e rua nuku atu ranei nga ta-
ngata whai-paanga ko te tangata maana e tuku taua Pooti ma te
Tiati Komihana ranei o te Kooti Whenua Maori e whakamana,
a mehemea kei te ngaro taua Tiati, Komihana ranei ma to Kai-
rehita taua tangata e whakamana, engari ia ko te tangata anake
e whai paanga ana ki te whenua o ahei ana kia whakawhiwhia
, 2 ki taua mana Pooti.
-1
Ko ia tangata e whakawhiwhia ana kite mana Pooti mo ia
whenua ka whakaekea tona ingoa ki te rarangi utu Reiti a ka
tukua atu ki a ia nga tono Reiti mo taua whenua.
(Tekiona 107. )
I Ki te kore tetahi Poari Whenua Maori te Komihana Tiaki
o te Tairawhiti ranei, te Kai-tiaki Maori ranei e utu i nga moni
Reiti i roto i te iwa marama i muri iho o te ra i tonoa ai kia
utua e ratou ka whakaekea aua moni Reiti hei nama ma te hunga
nona te whenua, a ka ahei kia whaia nga ritenga whanui o te Ture
hei whakaea mo aua moni Reiti.
Mehemea ka hiahiatia ma te hunga whai-paanga e whakaea
nga Reiti o tetahi whenua Maori me tuku atu tetahi tono pera
ki te Kai-rehita, engari me tae atu taua tono ki taua Kai-rehita
i roto i te rua tau i muri iho i te tononga tuatahi i aua Reiti.
S Ka kiia aua tono he tono kia whakataua hei Mokete mo aua
Reiti ki runga ki te whenua, a ka kahititia te uiuinga ki te wahi
e whakaarohia ana e te Kooti e tika ana.
I I te wa e uiuia ai taua tono ka whakarongona e te Kooti nga
I whakahe a ia Kai-tiaki a ia tangata whai-paanga ranei e hiahia
ana ki te whakahe.
I muri iho o taua uiuinga, mehemea ki te marama i te Kooti
e tika tonu ana aua Reiti kia utua, me whakaputa e ia taana Ota
mo aua moni Reiti apiti atu ki nga moni taumaha mo te whaka-
haerenga o te tono, a ka ahei kia rehitatia tena Ota hei Mokete
I ki runga ki te Taitara o te whenua.
I runga i taua uiuinga ka whai inana te Kooti ki te whakatau
ma tetahi atu whenua e whakawaha te katoa tetahi wahi ranei
o taua Mokete mo aua moni Reiti, ka whai mana ano hoki te
Kooti ki te tino whakakore atu I te taumaha utu mo katoa o aua
Reiti mo tetahi wahi ranei mehemea ka whakaaro te Kooti i
runga i te uaua o nga huarahi oranga o te hunga whai-paanga he
taumaha rawa taua kawenga Reiti ki runga ki a ratou.
|
|
10 556 |
▲back to top |
556\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Maehe 1. 1927
Ota Mokete te Kooti
Rihiiwa, ka taua Rihiiwa
(Tekiona 108. )
Mehemea ki te takoto nama tetahi Mokete moni Reiti mo te
kotahi tau i muri iho o te Ota a te Kooti ka whai mana te Kooti.
ina whakaaetia e te Minita Maori, ki te whakataka i taua whenua
ki raro ki te mana o te Kai-tiaki Maori kia hokona e te Kai-
tiaki Maori hei whakaea mo taua Mokete moni Reiti.
I tena wa ka whai inana te Kai-tiaki Maori ki te hoko ki te
Mokete ranei i to whenua i runga i iana huarahi i pai ai.
Ko nga moni hoko, mokete ranei e puta mai ana i runga i te
whakahaerenga a te Kai-tiaki Maori i tenei mana, ka whakapaua
e ia hei utu i ona raruraru, hei utu hold i nga Mokete moni Reiti,
a ko nga toenga ka utua atu e ia kite Poari Whenua Maori kia
utua e taua Poari ki te hunga whai-paanga engari mehemea kaore
i te marama i te Poari ko wai taua hunga whai-paanga mo tuku
e ia he tono ki te Kooti kia whakaputaina mai he Ota whakaatu
ko wai ma aua tangata.
Ina whakaaetia mai e te Minita Maori ka whai mana te Kai-
tiaki Maori ki te whakahaere i enei mana hoko mokete ranei ki
runga ki nga whenua tiaki o whakamaramatia nei i to Tekiona
105 o tenei Ture.
(Tekiona 109. )
Ka kiia he Kai-noho no tetahi whenua te tangata kei runga i
taua whenua e noho ana e mahi ana ranei, ahakoa e hara iaua
tangata i te tangata whai-paanga ahakoa kei te riihi atu te
|
|
11 557 |
▲back to top |
Maehe 1, 1927 TE TOA TAKITINI 557
whenua ki a ia kei te noho noa iho ranei ia i runga i tau whenua.
Kaore he ritenga e whakaekea ai te ingoa o taua taumata ki
runga ki te Pukapuka utu Reiti engari ahakoa tena ahua ka whai
mana te Poari Whenua Maori te Ropu tono Reiti ranei ki te
hamene i taua tangata kia utu i nga Reiti i whakataua ki runga
ki te whenua mo te wa i runga nei ia i taua whenua o noho ona
e mahi ana ranei, ahakoa i tukua atu he tono utu ki aia kaore
ranei.
Ko te tangata e whakataua ana i noho i mahi ranei ki runga
ki tetahi wahi o tetahi whenua, ka kiia i noho ki runga ki katoa
o taua whenua, a kei runga i taua tangata te kawenga whaka-
watea i a ia i tena kupu whakapae.
Ka whai mana io Kooti ki te uiui ki te whakatau hoki i te
tangata kei runga i te whenua e noho ana e mahi ana ranei, aha-
koa taua tangata he tangata whai-paanga kaore ranei, ka ahei ano
hoki te Kooti ki te whakatau i te. nui o nga moni Reiti o tika ana
hei utunga ma taua tangata.
A ina puta te Ota a te Kooti whakaingoa i iaua tangata ka
whai mana te Poari Whenua Maori te Ropu tono Reiti ranei ki
te hamene i taua tangata kia utu i nga moni Reiti i whakataua
nei e te Kooti hei utunga maana.
(Tekiona 110. )
Mehemea ki te utua e tetahi o te iwi-kainga nga moni Reiti
i mua o te whakataunga a te Kooti i aua moni hei Mokete ki
runga ki te whenua ka whai mana te Kooti ki te whakatau i
taana Ota Mokete ki te tangata naana nei aua moni Reiti i utu.
ka whai-mana hoki te Rihiiwa o taua whenua ki te tuku i te riihi
o taua whenua ki te tangata nana nei aua Reiti i utu. Ko enei
ritenga ka pa ano ki nga Reiti i utua i whakataua ai ranei kia
utua i mua atu o te paahitanga o tenei Ture.
(Tekiona 111. )
Ka whai mana ia Ropu tono Reiti ki te whakakore ki te
whakaiti iho ranei i nga Reiti hei utunga ma tetahi whenua ki te
hiki ranei i te wa hei utunga mo aua Reiti, ka whai mana te
Kooti ki te whakatau i tetahi wahi o te whenua mo te Ropu tono
Reiti hei utu mo nga moni Reiti, ki te whakatau ranei i taua
wahi whenua mo te Karauna a ma te Karauna e utu nga moni
Reiti.
(Tekiona 113. )
Ina roherohea tetahi whenua ka whai mana te hunga whai-
paanga o tetahi wawahanga o taua whenua ki te utu i nga Reiti
e tika ana mo taua wahanga a mehemea ki te utua e ratou ka
ahei kia whakawateatia taua wahi o te whenua i te Ota Mokete.
(Tekiona 115. )
Ahakoa te takoto ke o nga ritenga o tenei Ture ka mau tonu
te mana o ia whakataunga hamene utu Reiti i whakataua nei i
raro i te Ture Whakatikatika i te Te Reiti 1910.
(Tekiona 117. )
|
|
12 558 |
▲back to top |
558\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1927
HE KUPU TOHUNGA
Na R. T. K.
He kupu enei e akona ana e nga tangata matau o te pakeha, ina
ka kawea atu i roto i te rourou hei ako hoki ma tatou. )
Then gently scan your brother man,
Still gentler sister woman;
Tho' they may gang a kennin' wrang,
To stop aside is human.
—Burns.
Kia ata whakatatare ki tou taina tane,
Kia ngawari utu ia ki tou tuahine;
Ahakoa e he iti nei pea raua,
Ko ta te tangata hoki he kotiti.
—Purana.
Kua tuhia ano e au etahi kupu matau a Purana, a te tino
tohunga o te Kotimana. Ko ta Purana mahi he parau whenua;
ko te ao tona whare-wananga; i tino mohio ia ki te ahua o te
tangata he kotiti me ia ake i kotiti. E tohutohu anu a
Purana kia kaua e kakama ki te whakatatare ki nga he o
etahi utu a kia ngawari rawa ki nga he o te Wahine. " Kaua
e panuitia nga makenu o te wahine engari hipokina ki te
aroha, no te mea "Ko ta te tangata he kotiti. " E ki ra te
Karaipiture, "Kahore he tangata, tika kahore kia kotahi. "
. '.. young men's love, then lies
Not truly in their hearts, but in their eyes.
—Shakespeare.
E pono ana kahore i o ratou ngakau engari kei o ratou kanohi
. ko te aroha o nga taitama
—Hakipia.
Ko te hohoro tonu o to pirangi o Tama ki a Hine, o Hine
ranei ki a Tama, e kiia ana e te pakeha "Love at first sight. "
"He aroha ohorere. " Ki a au ia kahore he aroha penei. Ko te
pirangi noa iho e kiia nei he aroha. Ko te aroha he mea ata tipu,
me whangai; no te ngakau ehara, i nga kanohi i nga taringa ranei.
Ko enei kupu e tika ana, e tino tika ana mo nga kotiro e pirangi
noa nei ki nga tangata tauhou a e whakahawea nei ki nga tangata
e tino mohio ana ratou.
For what is wedlock forced, but a hell,
An ago of discord and continual strife?
Whereas the contrary bringeth bliss.
And is a pattern of celestial peace.
—Shakespeare.
He aha oti te marena i tohea, he reinga,
He oranga kowhetewhete, he riririri mutunga-kore?
Ko te marena aroha ia tona hua he koa,
A he tauira no te rangimarie o te rangi.
—Hakipia.
Ahakoa kua waenganuitia taua ki roto o te ao hou e riro nei
ma nga tamariki ano e whiriwhiri he tane he wahine ma ratou
|
|
13 559 |
▲back to top |
Maehe 1. 1927 TE TOA TAKITINI
tera ano etahi tangata kei te mau tonu ki te tikanga tawhito ara
ma nga matua e whakarite he tane ma ratou tamahine. a ki te
kore nga tamariki u whakaae ka tohea, ka whakatumatumatia.
Mo tenei tu marena nga kupu a Hakipia. Ka mutu tonu te
marena tika ho marena i runga i te aroha. Ki to kore tena ko
te mutunga, "ho reinga, he kowhetewhete, he riririri kuku-me
roa, " he mahue.
I am a man
More sinn'd.. -against that sinning.
— Shakespeare.
He tangata ahau
Nui atu toku hurangia i toku hara.
— Hakipia.
He kupu enei kua waihotia e te pakeha hei whakatauki a
he kupu aroha hoki. Tokotoru nga tamahine a Kingi Rea, ko
Goneril (Konorira) ko Regan (Hekana) ko Cordelia (Koteria). I
te mea kua kaumatua rawa a Rea ka puta te whakaaro i a ia kiu
tukuna tona kingitanga ki ana tamahine. ratou mo to
ratou aroha ki u ia; i rite tonu te whakautu a nga tuakana mo
te nui whakaharahara o raua aroha ki to raua matua. Ko o raua
aroha he patipati, he tipatipa, kia tukuna ai ki a raua nga wahi
nui i te kingitanga. Ko te ngakau ia o Koteria i aroha i noho-
puku. 1 te uinga a tona mahia ki a ia mo tonu aroha kia whiwhi
ai ia ki te wahi tuatoru o te kingitanga kahore; ana kupu. I te
tohe a te kingi kia whai kupu ia ko tana whakahoki. "E kore e
taea e au te hiki ake toku ngakau ki toku waha. " "I cannot
heave my heart into my mouth. " Ko to riringa tenei o te kingi,
kahore he wahi o te kingitanga i hoatu mo Koteria. Ko Koteria
i haere raua ko tana tane ki Wiwi noho ai. Taka ana te kingitanga,
ki a Konorira raua ko Rekana marakerake ana to raua tinihanga,
to raua kino; ko te mutunga ka peia to raua papa ki waho o raua
whare. I a Hea e wairangi haere ana i to koraha ka puta he
marangai nui: ka heke te ua, ka kowha te uira, ka haruru te
whatitiri. Hei konei ka kangaia e Rea ana tamariki i mau kino
nei i a ia. mo te kore aroha; ka kowhetetia e ia te ua. te uira, te
whatitiri, mo te whakahoa ki una tamahine ki te patu i a ia: —
But yet I call you servile ministers.
That with two pernicious daughters join
old and white as this. O! O! 'tis foul!
Ka kiia koutou e au he pononga taurekareka,
I whakahoa nei ki aku tamahine kikino
Mo a koutou pakanga whakataka ki te mahunga
Kua kaumatua, kua hina. Aue! Aue! e te kino!
I te mate o te kingi ka tomo ia ki tetahi whare pananaki
nui takoto ai; warewaretia ake te kino o te whare i te nui o te
male. Hoi konei ka putiki i a Rea etahi kupu matau: —
The art of our necessities is strange.
That can make vile things precious.
|
|
14 560 |
▲back to top |
560\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Maehe 1.
He tipua hoki tenei mea te mate,
E mea nei i nga mea weriweri hei taonga.
Na nga rongokino i tiki a Koteria i te whenua kia hoki mai ki
tona papa. No Rea e patua ana e te marangai i puta ai i a ia nga
kupu o te whakaupoko, "He tangata ahau, nui; atu toku harangia
i toku hara. " He hu ano pea o Rea engari ko tu hara o ana
tamahine kia ia kahore i rikarika—kahore ia i tika kia peratia
Waihoki he he ano pea o te tangata engari ko nga kino take—
kore a etahi atu ki a ia kahore i rikarika. I etahi wa ka whakaaro
au nui atu toku harangia i toku hara.
But it is a common proof.
That lowliness is young ambition's ladder,
Whereto the climber—upward turns his face;
But when he once attains the upmost round,
He then unto the ladder turns his back.
Looks in the clouds, scorning the base degrees
By which he did ascend.
—Shakespeare.
Mo moa tenei kua kitea,
Ko whakaiti te arawhata o ngakau—wawata,
I titiro whakarunga ai nga kanohi o kai-piki;
Otira ekengia. ana te huapae whakamutunga,
Hurihia ake tona tuara ki te arawhata.
Whakamau ana te titiro ki nga kapua, whakahawea ana
ki nga huapae o raro
Ma reira nei tona pikinga ake.
—Hakipia.
He kupu tino tohunga enei. I huaina a Hakipia ko te kai-—
whakamaori o te ngakau. E rite ana kupu ki te whakaata
hei whakaatu mai ki to tangai a i te ahua o tona ngakau. Ko te
ahua tenei o te tangata wawata, o te tangata kino, o te tangata
whakahi pera me nga tamahine a Kingi Rea i wawata nei ki te
torona o to raua papa engari no to raua ekenga ka wareware to
raua papa te huarahi, te arawhata i piki ai raua. Pera ano hoki
me etahi tamariki e whakahawea nei ki o ratou matua na reira
nei ratou i kiia ai he tangata.
Anei ano etahi kupu a Hakipia mo te whakahi o etahi tu
tangata: —
Small things make base men proud.
Ma nga mea ririki noa e whakahi ai te kuare.
Ki te whakanuia te tangata kuare ka whakahi ki te whiwhi
ranei te tangata ki tetahi turanga teitei kahore nei i tika mona
ka pohehe he kingi ia. Ko to rangatira toto kahore he take e
whakahi ai. I te tononga i a Te Kani-a-takirau kia tu hei kingi
mo te Iwi Maori kahore ia i whakaao no-te- mea he kingi tonu
ia. mai i ona tipuna rano. He kupu tohunga nga kupu a Hori
Mahue o Te Araroa: "Kaua e whaia nga turanga tiketike, kei
taka koe haruru ana to taunga ki raro, ka rangona e te ao katoa:
kia hakahaka noa kia taka rawa ake ai koe ko koe anake e mohio
|
|
15 561 |
▲back to top |
Maehe 1. 1927\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_561
THE MERCHANT OF VENICE.
TE TANGATA WHAI-RAWA O WENITI.
(He mea whakamaori o P. Te Hurinui. )
Whakamarama: Ko te tangata nana i tuhituhi tenei korero paki-
waitara ko Wiremu Hakipia tona ingoa. a he tino tohunga, no te Inga-
rihi mo to mohio ki te whakatakoto korero ataahua, me te mau hoki i
a ia o nga korero nunui o te reo Ingarihi. Kua tuunga tatou to iwi
Maori ki etahi o ana korero itemea kua oti etahi o ana kupu nunui te
whakamaori e to tatou hoa e R. T. K. Otira katahi ano ka oti te
whakamaori o tetahi o ana koiero pakiwaitara mai i te timatanga tae
noa ki te mutunga. Ko enei tu korero e ingoatia ana e te pakeha he
purei, ara "play. " Ko te tangata nana i whakamaori ko P. Te Hurinui.
ko tetahi o ona ingoa ko Jones, ko te tiamupiana i te whakataetae
tenihi a nga Maori i tu ra ki Rotorua i te marama o Aperira i te tau
nei. He inaha nga wahi o te purei nei. me nga hitenga i tena wahi i
tena wahi. Tena e ahua tauhou ki te Maori tuturu te mahi nei, otira
kei te mohio nga tamariki kua tae ki to ono o nga turanga o roto i
nga kura. Kaua hei hoha ki to korero tonu kia tino marama ai. He
tino tohunga no te ao katoa te tangata nei a Hakipia. Kua tono te
Etita ki a Mr. W. A. G. Penlington. M. A., tumuaki o te High School
o Heretaunga noi kia whakamaramatia mai e ia te tikanga o tena wahi
o tena wahi, kia marama ai ki te hinengaro Maori.
Nana enei whakamarama: —I whanau u Hakipia i te tau 1564, a i
mate i te tau 1616. Ka neke atu i te toru mu nga tau o te tuhitu-
hinga i tenei korero, e kiia nei ko "Te tangata whai-rawa o Weniti. ''
WAHI 1. Kitenga tuatahi.
Ka. tutai aki etahi hoa ki nga tiriti o totahi taone ko Weniti te
ingoa. Kei reira e korero haere ana. Kei roto i taua hunga a
Patanio raua ko Anatonio etahi tino tangata o to korero pakiwaitara
nei. Ka whakaatu a Patanio i tana raruraru ki a Anatonio. ara ko
tana raruraru he nama moni e kore rawa e taea e ia te whakarite. Kei
te kaha rawa tana hiahia moni kia pai ai tana whakatata atu ki tetahi
wahine e arohatia nuitia ana e ia, ko Potia te ingoa, he wahine ranga-
tira, ho wahine ataahua, a e tino kaha ana tana hiahia kia riro mai a
Potia i a ia hei wahine tuturu maana. Ka whakaatu a Anatonio i tana
whakaae ki te tuku moni atu ma Patanio. engari kaore rawa ana moni.
Ko he kaipuke me nga taonga, kei roto i aua kaipuke, engari
hei te moana katoa e haere ana. Otira kei te whakaae tonu ia ki te
nama moni i ai ma Patanio mehemea ka kitea he tangata e whakaae
ana ki te tuku moni mai ki a ia.
TE TANGATA WHAI-RAWA O WENETI.
Herita Pewhea to whakaaro mo tana hoa o tua atu i a ia
ra. te tehi o nga tangata uri rangatira o Kotarani?
Pohia: He tangata pai a ia. mo te noho tahi nei. Ina hoki
ra i pakia tana taringa e te tangata o ingarangi
Nerita: E. pewhea anu koe ki te tai-tama o Tiamana nei, ki
te ira-mutu o te Tiuka o Hakoni?
|
|
16 562 |
▲back to top |
562\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1927
Pohia: He kino i te ata i te wa e tangata ora ana: a, he
tino kino rawa i te ahiahi i te wa kua haurangi. I ana wa pai
neke iti iho ia i te tangata: a, i ana wa kua tino kino neke iti
ake iana pai i to te karaehe. He pai ko te tupono mai o etehi
aitua i taku riro maana.
Nerita: Mehemea ki te wia ia ko ia tetehi e whakamatau
ki te tohu i te pouaka tika: a, ka tupono ai tana tohu i te pouaka
Uka. ka takahi ra hoki koe i te whakaaro o to matua, mehemea
ki te kore koe e pai ki a ia.
Pohia: Noreira kei tupono mai tenei aitua, me whakanoho e
koe he oko waina ki te taha o te pouaka he. Notemea, ka noho
te rewera ki rio me te whakawai ki waho, ka tohu tonu a ia ki
tera. Ka mahia o ahau nga mahi katoa i mua o taku rironga
hei wahine ma tena pungorungoru ngongo wai.
Nerita: Kaati ra, e hine, te manawapa kei riro koe i tetehi
o enei tangata uri rangatira: kua, korero mai ratou ki ahau i o
ratou whakaaro mo te hoki ki o ratou kainga. Kua mutu te
whakaaromai ki koe. rae unu rawa te here a to matua, ara, o
mea ana ratou me riro koe i tetehi atu huarahi kaua ma te tika
o te tohu i te pouaka.
Pohia: Ahakoa noho ahau a kuiatia. pera me Hipera, kamate
harakore ahau pera me Taiana engari, me riro rawa ahau i runga
i te huarahi i whakaritea e tooku matua tana ohaki. E koa ana
ahau mo te ngawari o nga whakaaro o tena ropu whai-wahine:
notemea, kaore he mea kohihi o ratou ka ore ahau i te koingo
kia ngaro atu i ahua. Me poroporoaki atu kia pai ta ratou haere
Nerita: Kaore ia nei koe i te whakaaro ake. e hine i te
wa ano e oru ana to pupa, mo tetehi tangata no Weniti, he ta-
ngata e rapu ana i te matauranga. a, be toa hoki ki te whawhai.
i haere tuhi mai raua ko te Ariki o Monovvherala?
Pohia: Ae, ae. ko Patanio. Ki taku mahara ake koi ru tana
ingoa.
Nerita: Ka tika, e hine, ko ia o nga tangata katoa, e ai ki te
titiro a okukanohi pohehe, i tika kia whiwhi ki te wahine
ataahua.
Pohia: Kei te kaha taku mahara ake ki a ia. A. e tika ana,
e rite ana hoki o korero whakapa ipai mona.
(Ka putamai he pononga. )
He aha ano hoki tena? He aha te korero?
Pononga: Ko nga manuhiri toko wha kei te tatarimai ki a
koe. Kei te takatu ki te haere. Kua taemai hoki te karere a
te tuarima, a. me tana ki mai ko tana ariki, ko te Piriniha o
Morako. kei tenei po taemai ai.
Pohia: Mehemea ka rite taku koa i te powhiritanga i te
tuarima i taku koa i taku tukunga ake i enei tokowha ka tino
hari ahau moona e haeremai nei. Mehemea ona whakaaro ano
kei o te tangata tapu, a tona ahua kei to te rewera, he pai ke me
whakamate ahau e ia i te riro oku hei wahine maana. Haeremai
ra. e Nerita. E tutakina atu te taiepa i muri i tetehi whai-
wahine. e patuki mai ana tetehi i te tatau.
(Ka puta ki waho. )