Te Toa Takitini
              Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
NAMA 75. HASTINGS. Noema, 1927
        HORA I TE RONGOPAI.
KAORE    ano kia mau  i a tatou, i te Hahi Maori, te wairua
     hihiko o te taha pakeha, mo te whakarite i te whakahau
a Te Karaiti kia kauwhautia te Rongopai ki nga wahi katoa o
te ao. E ki ana te kupu a te Atua, " ko te iwi e whakahonore
aua i Ahau, ka whakahonoretia e Ahau. " Koinei tonu tetahi
o nga huarahi o te iwi pakeha i manaakitia ai, i whakahonoretia
ai e te Wahi Ngaro.
  E whakaatu ana te pepa ko " The Reaper" te ingoa o Oketopa
nei, i te maha o nga pariha i neke atu i te £100 te moni i kohia
i te tau ka taha nei, mo tehora i teRongopai ki nga wahi o te
ao kei roto i te pouritanga e noho ana.
  E 50 nga pariha i neke atu i te £100 ta ratou moni i kohi ai
mo  tenei take. Ko  te kohi rahi rawa, na te whare-karakia
nui o Whakatu, Nelson Cathedral, £517.

        Otane, Haki  Pei...... 300
        St. Maaka, Poneke..... 300
        Timaru neke atu i te...... 200
        Nepia  Cathedral...... 200
         Merivale, Christchurch.... 200
         St. Pita, Poneke...... 200
        Haweraka........ 200
        Hehitingi........ 200
         St. Mary, Akarana...... 200
        Pamutana........ 200

   Ko te nuinga atu o nga pariha kei raro iho i te £200.
  Te wahanga  Maori o te Hahi, kia kaha ra tatou ki te hopu i
 tenei tauira pai, a o tatou tuakana i roto i te iwi pakeha.

          Registered at the G. P. O. as a Newspaper.


 TE TOA  TAKITINI
              Te Utu mo  te Pepa 10/- i te tau.
   Me penei nga reta " Te Toa Takitini'' Box 300, Hastings,
676            TE TOA  TAKITINI. Noema, 19
 HUI TOPU O NGA KOMITI TUMUAKI O TI

       PIHOPATANGA O WAIAPU.
 NO  te turei te 4 o nga ra o Oketopa, 1927, ka tu te hui a
      Hahi Maori o te Pihopatanga o Waiapu ki Nepia.
   Nga Mema  o te hui i tae mai.

                        Nga Minita.
           Hapata Wiremu, Atirikona te Perehitini
           F. W. Chatterton, Atirikona:
          Aata Wiremu, Kenana
          H. Pahewa, Kenana
            F. A. Peneti, Kai-tirotiro
           Peni Hakiwai, Moteo
          W. A. Te Waaka. Whakatane
          E. M. E. Te Tikao, Ohinemutu
           R. Tahuriorangi, Ruatoki
           Paora Te Muera, Taupo
          M. Tumatahi, Te Ngae
          W. T. Puha, Manutuke
           W. P. Mataira, Nuhaka
          Hemi Huata, Mohaka
           Pine Tamahori. Tuparoa
            P. Kohere, Tikitiki
          Wi Te Hauwaho. Whangara
           Ramahaki Rangiaho. Heretaunga
           Kingita Anaru. Waipukurau
           Wharetini Rangi. Waipawa
                   Nga Mangai Reimana.
           H. P. Tomoana, Waipatu
           Henare T. Hutana. Waipawa
           Hira Paenga, Whangara
           Anaru Matete, Tokomaru
           Bob  Tutaki, Moteo
          Matene Whaanga. Nuhaka
           Peta Nepia, Nuhaka
 He mea whakatuhera te hui e te Perehitini ki te inoi;
 Wharetini Rangi i whakaturia hei hekeretari.
 Ko  nga take enei i whakahaeretia: —

Noema, 1927\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_677

  ORGANISATION, ara nga whakahaere mahi e kaha ai e
    tipu ai te whakapono.
     He nui nga mema i whaikupu, a i tautoko hoki i tenei
    take, a, na Paraire Tomoana i motini, na Paora Te Muera
    i tautoko: —
      He inoi ta tenei hui ki te Pihopa, me kore e taea te
    whakarite tetahi tangata motuhake, hei haereere i ia tau,
    i ia tau, ki ia Pariha, ki ia Pariha, puta noa te Pihopa-
    tanga o Waiapu, hei tohutohu ki te ata whakarite, whaka-
    haere, i a ratau kaute, me era atu tikanga, hei painga mo
    nga  pariha i roto i te Iwi Maori.
                                             Paahitia ana.
2) TE PIHOPA MOTE IWI MAORI: —
      Ko tenei take, he mea whaka hoki mai i te Hinota nui.
    ki te Hinota Maori  kia whiriwhiri te Hinota Maori  i to
    ratau whakaaro  mo tenei take. Ko  te Motini i takoto
    i te aroaro o te Hinota nui i penei. " Hei te Pakeha he
    Pihopa mo te Haahi Maori, a me whakatu he Maori hei
    ' Suffragan' Pihopa, hei kai-awhina. "
    He nui nga mema i tu i whakatakoto i o ratau whakaaro
    mo  tenei take, a na Peneti i motini, na Tomoana   i
    tautoko: —" Ma te Perehitini e whakamarama ki te Hinota
    nui, kaore te Hinota Maori e  whakahe   ana  ki  tenei
    motini. Engari kaore e kaha ki te pooti mo tenei take.
    i te mea he kaupapa ano ta nga Maori i oti i te hui i
    Poneke  i tera atu tau. a me whakaae te Hinota kia kaua
    nga  Maori e uru i te pootitanga o tenei take.
3)  HE MIHI MO NGA MISSES BULSTRODE: —
      He nui nga mema i tu ki te whakapuna i a ratau mihi
    mo  enei wahine, a ko te motini tenei i pahitia e te Hui.
    Kia puta he mihi ma  tenei hui o nga minita Maori me
    nga  mangai-reimana i roto i tenei Pihopatanga ki nga
     Misses Bulstrode. mo te nui o nga painga kua puta ki te
    Iwi Maori i runga i a raua mahi pai i roto i nga tau e 26
    ka taha ki muri. He nui hoki te koa o tenei Hui mo te
     rongo, kei te mau tonu raua ki te Iwi Maori i roto i nga
    mahi  Mihana. Me  te inoi kia tau tonu nga maanaakitanga
     a te Atua ki a raua i nga tau maha e tu mai nei. 1
     whakaritea ma Peneti e tuhi he reta mihi kia raua.
 4) MO NGA WHARE-MIHANA: —
       Na Peneti i motini na W. Rangi i tautoko: —"E  mihi
     ana tenei hui ki te whakaaro nui o te Pihopa ki te Iwi
     Maori i a ia i whakatu haere nei i nga Whare-Mihana.
     Otira he tono ta tenei hui ki te Pihopa kia whakaritea he
     Komihana   o etahi minita Maori, we  etahi mangai-
     reimana, hei hoa mona  ki te tirotiro i nga ahuatanga o
     nga mahi me nga moni e pau ana i nga Whare-Mihana.
                                          Whakaaetia  ana.

\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE    TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema, 1927


 TE WHARE-MINITA O WAIPAWA: —
     I tu a H. T. Hutana kite whakamarama i tenei take.
   Ko  nga moni kua oti te kohi £526. Kote hiahia kia £800
    he moni hei hanga whare, a kua tonoa hoki kite Tari nga
    moni e £200, kia tere timata ai te mahi o te whare. Kua
    whakaaetia i runga i te tikanga nama, " Loan. "
      Na Peneti i motini, na R. P. Hakiwai i tautoko kia puta
    he mihi ma tenei hui kia Lady Hunter, Misses Bulstrode.
    H. T. Hutana, te Hahi i Porangahau, me nga mema o nga
    komiti whakahaere, mo te nui o te mahi i whakahaeretia
    e ratau, kite kohi moni hei hanga  i te Whare-minita  o
    Waipawa.
S) NGA ROHE O TE PARIHA O ROTORUA: —
      I whakaaetia e tenei hui te rohe i wehea ai a Ohinemutu
    me Te Whakarewarewa, a me karanga he ingoa hou mo
    te pariha o te Whakarewarewa ko Te Ngae.
7) FINANCE, ARA MOTE TAHA  KITE MONI: —
      I tu a Peneti ki te whakamarama  i te mate o te
    Haahi i tenei wa mo te taha ki te moni, ara i tenei wa o te
    kore moni  (slump). Kua uaua  te homai moni  e nga
    Peeke, ahakoa ki te Hahi. No reira me whakapakari te
    taha Maori ki te awhina i te Tari ki te mahi moni, hei
    awhina i nga mahi o te taha Maori. Nana hoki i motini
    na P. Te Muera i tautoko, " E whakaae ana tenei hui kia
    whakapaua te kaha ki te whakaea i nga nama o ia pariha,
    o ia pariha, e ngari ko nga oranga mo nga tamariki me
    tono ma te H. and W. Williams Memorial  Trust e
    whakarite, kaua e utaina ki runga i nga pariha.
                                         Whakaaetia  ana.
8) DUPLEX  ENVELOPE SYSTEM, ARA KOHI-WHARE-
   PUKAPUKA: —
      Na W. Rangi i motini, na Paraire Tomoana i tautoko.
     " E tautoko ana tenei hui i te motini i paahitia  e  te
    Hinota nui mo te taha ki te " Duplex System, " a me hapai
    tenei take e te taha Maori, me te whakaae hoki o tenei
    hui ma tenei huarahi e mama ai nga taumahatanga i runga
    i te taha Maori.
                                         Whakaaetia  ana.
9) HUKARERE  ME TE AUTE KARETI: —
    Na  Peneti i motini na P. Hakiwai i tautoko: —" He nui
    te mihi o nga mema o tenei Hui, mo te pai o nga whaka-
    hare o Hukarere kura me  Te Aute Kareti. Kua kitea i
     roto i nga ripoata a nga Kai-tirotiro a te Kawanatanga,
    kei te piki haere tonu te matauranga me te maramatanga
    o enei kura. He nui te mihi me te whakawhetai o tenei
    Hui ki nga mema o te Poari o Te Aute, me nga  kai-
    whakaako o aua kura e rua, mo te pai o te manaaki me
    te whakatipu ake i nga tamariki o te iwi Maori.
                                              Paahitia

Noema, 1927\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_679


(10) TE WHARE-MINITA O RUATOKI: —
      Mo  nga moni e Ł40 hei whakaora, hei whakapai i taua
     whare, i te mea e tino tika ana enei mea, ma Mr. Pilson.
     e whakatakoto  ki te aroaro o te komiti whai-mana, kia
     whakaritea tenei tono.
                                          Whakaaetia  aua.
(11) WHAKAHAERE  MIHANA: —
       Na H. T. Hutana i motini na W. T. Puha i tautoko, (a)
     Ko Kenana Aata Wiremu, Revds. Peneti, me Hakiwai, he
     komiti whakahaere i nga mahi Mihana, a ka ripoata ai ki
     te Pihopa. (b) Me tono ki te Komiti nui kia tonoa etahi
     pukapuka, hei whakamarama ki nga tangata o te Hahi i
     nga kaupapa e he ana e etahi whakahaere whakapono.
                                          Whakaaetia ana.
(12) WHENUA TAPAE KI TE HAHI: —
       Mo nga whenua i tukua ki te haahi Maori i Maketu.
     Tauranga, Ruatoki (Opouriao). Ko tenei take i waiho
     ma Mr. Pilson e whakahaere, a mana hoki e tuku mai he
     ripoata mo tenei take.
                                          Whakaaetia  ana.
(13) MO TE KURA MINITA: —
       Na Pine Tamahori  i whakamarama te hiahia o Waika
     tohu Tautau tamaiti a Nikora Tautau, me ona Matua hoki
     ki te haere ki te Kura Minita i St. John's. I whakaaetia tenei
     take, a me whakatakoto ki te aroaro o te  Pihopa  hei
     whakaoti.
       I konei ka hiki te Hui.


              " TE MAHI. "
       NA  TAMATI   KARAERA   (Thomas Carlyle).
             Na T. Wi Repa  i whakamaori. )

KO  tenei tangata ko Karaera he tohunga korero no Scotland.
     No  te wa ia i a kuini Wikitoria. Ko te kai kauwhau tenei
o te rongopai e te ahuwhenua. Me  ata whakarongo tatau ki
tenei kauwhau a taua tangata.
   He pai pumau, otira he tapu kei roto i te mahi. Ahakoa te
 tangata uhia e te pouri nui, ahakoa wareware  ia ki te reo
 karanga i a ia kia piki whakarunga, he wai tumanako mo te
 tangata e mahi ana i runga i te kai-ngakau. He mangere  te
 kainga o te pouri mutunga-kore. Te  mahi, ahakoa he mahi
 pohehe, he huarahi ki te marama. Ko  te hiahia kia oti tika
 te mahi hei arahi i a koe ki te tika: ki nga ture me nga whaka-
 haunga o te ao, ko te tika hoki tena.
   Ko te rongopai hou o te Ao: "Kia mohio ki tau mahi, ka
 mahi. " Engari ko te whai kia mohio koe kia koe ano: Ka hia
 te roa o ou e whakatoi ana ano ia koe: otira e kore rawa koe e

680   \_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema, 1927


mohio kia koe. Kaati whakamutua tena mahara pohehe, ara,
te whakamatau kia mohio koe kia koe. Kaore koe e taea e koe
te titiro. He taonga koe kaore e taea te mohio. Engari tau
e mohio ko tau mahi: Ka mahi i tena kia pau tou kaha. Ko
tenei te huarahi tika. Kua   oti te tuhituhi: " He  tauira
mutunga-kore kei roto i te mahi. Ka mahi  te tangata ka neke
tona matauranga me tona tohunga tanga. Na te mahi   ka
marake, te ururua, ka tipu ake he kai, ka tu he taone whaka-
paipai. Ma te mahi ano, ara ma te ahuwhenua me te kaha, ka
marake  ai nga tarutaru, te ngoikore, te pohehe, me te pouri o
to ngakau me  te hine-ngaro. Whakaarohia  iho i ana ano te
mahi. Kei te pa-ina-ina koe ki te ra. Kaore to hine ngaro
i te mahi; kei te mahana ka moe. Kei te heke ki te hopu i
 nga mahara e taea e te hinengaro mangere te hopu. Kei te
 mahi mai e tahi tangata i ko atu i a koe. Ahakoa he mahi
 iti, ahakoa he mahi nui: Kei te whakatutuki era tangata i te
 whakahau  o to tatau oranga, o to tatou ao. Ka hari ratau, ka
 ngahau, ka mama  nga whakaaro. Ka tipu te tika i roto ia
 ratau. Ka piki whakarunga. Tena  ko  koe e te  tangata
 mangere, pa inaina ki te ra a te atua i homai ai. a, kaore e utua
 e koe to mahana ki te ahuwhenua, ka whakama koe. I homai
 te ra a te atua hei tirama i te ao. Kia marama ai koe te mahi.
 Kaore i homai kia mahana ai  koe te moe. Otira i homai
 taua ra kia whiti ki runga i te timuaki o te tangata tika o te
 tangata he. Ko  te tangata mangere e moe ana i runga i tena
 kupu tawhito. Ko te tangata mataara e powhiri ana i taua ra
 hei whakaatu kia ia i te ara e haere ai a ia: ka kitea, ka haere
 i taua ara. Ko te ra, ko te marama, ko nga whetu, ko te hau.
 ko nga rakau o te ngahere, te wai, nga otaota, he mahi katoa
 a ratau. He mahi ano ta te tangata. No roto ia i tenei kahui.
 I tukua e te Atua kia ia te mana o nga kararehe o nga otaota.
 Engari ma te kakawa o tona rae ka kai ai ia i te kai. Kaua e
 tukua ma te mahana o te ra e whakapupu ake taua kakawa.
 Ma  to kaha ki te korikori, ki te mahi: Ma kona e whakapupu
 ake taua kakawa. Kaore i whanaunga kia koe te ao. He piki
 te ao. he heke te ao. He mahana  i tetahi wa, he  matao  i
 tetahi wa. He hua i tetahi wa, he huakore i tetahi wa. He
 momona  i tetahi wa, he tupuhi i tetahi wa. Ko te ture tena a
 te atua mo te ao. " Ko te rangi me te whenua e pahemo, ko
 aku ture ia e kore e pahemo. "  Heoi ano te huarahi e rata ai
 kia koe te ao, me mahi koe. Ki te mahi koe. me te whakapau
 i tou kaha ki te mahi, ka rata te ao kia koe. ka kai taua ao i roto
 i te kapu o to ringaringa. Ko  te ao he ao mutunga kore ko
 koe e whitutekau tau ano te mehua o taua ao i homai kia koe
 hei whakaputanga mau i tou kaha ki te mahi i te wahi i homai
 mau  o te ao mutungakore nei. I haere mai okoutou tipuna i
 Hawaiki ma runga i nga waka pakupaku noaiho. I whakataetae
 ratau ki nga hau mutunga mai o te kaha, ki nga ngaru mutunga
 mai  o te tiketike. Kaore a ratau kapehu. He mate kei mua.
  he mate kei muri he mate kei nga taha  o ratau. Kaore he

Noema, 1927        TE TOA TAKITINI. 681
reo whanaunga, he reo ngawari i rangona e ratau. Na to ratou
kaha, ka u ora mai ratou ki Aotearoa nei. Ki te toa koe ki to
mahi, ka kiia koe he tangata kua ka ki roto i to poho te ahuru
o te ahuwhenua. Ma tenei ahi pai e tahu nga paitini o roto
i a koe, e whakareka nga auahi kawa o to whare pouri. Kaore
he kura ke atu mo tatau, ko tenei anake. " Hokona te taima,
he kino hoki nga ra. " Kati te moumou i te taima. Me mahi mai
i te ata, ahiahi noa. I homai te whenua kia whakaputa i ona
hua. I roto i nga ringaringa o te pakeha, kanui te hua. I
roto i o tatau ringaringa kei te titohea. Ka mutu mai nga mahi
kau aha ranei, ka whakapai i te kainga. Me   whakama  te
tangata ki te mau a ia ia ia ano e noho noa iho ana i tetahi
wani o  te ra. Kei a  tatau te maramatanga  i tenei wa.
Manaakitia kei mahana ana. Ki te kore e manaakitia ka hoki
ki muri o nga kapua pango huna atu ai. Tona putanga mai he
uwira, he whatitiri. "E  mahi kei awatea ana; kei te haere
mai te po e kore ai te tangata e mahi. "
      TE KAUNIHERA O TE ARAWA.

Ko  nga Paero Apiti i mahia i te Poari Tiaki o te Takiwa o te.
   Arawa  mo te Kaunihera Maori o te Takiwa o te Arawa i
   raro i Tekiona 16 o te Ture Kaunihera Maori, 1900.

                NGA PAERO.
69. Ka ahei ia tangata kia whiua kia utu i te moni kia kaua e
nuku atu i te £5 mehemea ki te mahia e ia nga mahi kino e whai
ake  nei i roto i te kainga Maori, i roto i te Pa Maori, i runga
ranei i te marae o tetahi whakaminenga whare ara: —
   (1)  Ki te tukino i tetahi kararehe, ki te whakatiki, ki te
kore ranei e whakainu ki te wai.
   (2)  Ki te waiho ranei i tetahi mea he tere te wera i te ahi
 ki waenga marae ki te taha ranei o tetahi whare.
   (3)  Ki te whakararuraru i tetahi whakaminenga tangata e
 karakia ana, i tetahi hui ranei, i tetahi mahi whakangahau ranei.
   (4)  Ki te mahi  i te mahi rongo nui te kino, etieti, whaka-
 wehi, ateate, takahi ture, a i te mahi poke ranei, ki te kanga
 ki te korero ranei i nga kupu whakawehi, ateate, poke, a patu
 ranei, a whawhai ranei ki tetahi tangata.
   (5)  Ki te whakaatu i runga i te ngakau whakaae i tona
 aroaro kia takoto tahanga ana. ki te mahi ranei i era atu mahi
 poke.
   (6)  Ki te haere pokanoa ki roto i tetahi Kainga Maori a
 ki te kore e rongo ki te haere ki waho o taua kainga i muri
 mai i te whakahaunga kia puta ia ki waho e tetahi o nga mema
 o te Poari Tiaki o te Arawa, o te Komiti Marae ranei e tetahi
 tangata ranei i whakaritea e taua Poari, Komiti Marae ranei
 mo taua, take.

682            TE TOA  TAKITINI. Noema, 1927
  70. (a) Kaua  te tangata e  mahi  pikitia, i era atu ahua
whakangahau  ranei i roto i te Kainga Maori me matua whai
raihana ra ano ia i whakawhiwhia ki a ia e te Komiti Marae.
Ko taua raihana me haina e nga mema e rua o te Komiti Marae.
  (b)  Ko  te moni mo  taua tu raihana kia kotahi pauna i te
marama, i tetahi wahi ranei o te marama  engari ka ahei te
Komiti Marae  te whakakore i te moni katoa, i etahi wahi ranei
o te moni, mo taua raihana.
   (c) Ko  te tangata e takahi ana i tenei paero ka ahei kia
whiua i na whakataua tona he, ki te moni kia kaua e neke atu
i te £10.
  Ko  te mana i raro i enei paero e apiti atu  ana, kaore e
whakakore ana, i te mana o tetahi atu Ture.
  I paahitia enei tikanga-whakahaere i te hui o te Poari Tiaki
o te Takiwa o te Arawa i tu ki Rotorua i te 19 o nga ra o Mei.
1927, a i tukua atu i raro i te Hiiri o taua Poari.
                        H. TAI MITCHELL, Tiamana.
  No te Kahiti o Oketopa 13 enei panui e mau iho nei. Kia ora
te Kaunihera o Te Arawa. He  mana hou hoki enei kua riro
mai  nei i a koutou. I peheatia ra i ngawari noaiho ai  te
Kawanatanga ki a koutou na tono?  He reka pea no te koura
raua ko te kakahi?  Kanui te mihi ki to koutou kaha, me te
marama  o a koutou tikanga, kia ora te Kaunihera.
                                        ETITA.


            PANUITANGA.
      TI-HE-RE! MAURIORA!   KITE WHAI AO
              KITE AO MARAMA!
  Ki nga iwi ki nga reo ki nga hapu ki nga huihuinga tangata
 e noho marama  mai na koutou i runga inga oinga remu  o
 okoutou tipuna; Tena koutou katoa.
  No  reira e nga mana nunui o te Tai Whakarunga o te Tai
 Whakararo:
   He Powhiri, atu tena na matau katoa kia tae a-tinana mai
 koutou a te 15 o nga ra o Pepuere 1928 ki te hui o te Whare
 Karakia kua tu nei ki Puketawai, waahi o Uawa. Haere mai!
 Haere mai!  Haere mai!   Ki te whakamama i te pikaunga
 taumaha e peehi nei i runga i o matau pakihiwi. Haere mai,
 kei wareware atu te paahi a to koutou tipuna a Marakaia. No
 reira e nga iwi e tau nei i runga i o tatau waka, Whitikiria
 mai ou pakete, ki te whitiki tamarua. Kia tu rawa  ake ai
 koe i oku marae. 
                  Haha uri!   Haha tea!!
                           Heoi.
                  Na,
   Karaka Waru. Moana  Tautau. Whare  Rutene Porotiti.
                                WI MANAWAI,
                                             Hon. Secretary.

Noema, 1927\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_683


   HE HOA PAKEHA NO TE IWI MAORI.
                       Na R. T. K.
HE  hupu na te Maori: " He taonga tonu te wareware. " He
     pai te wareware ki nga mea kino, ki nga mea whakapouri
ngakau, ki nga he o era atu, tena ko te wareware ki nga mea pai,
ki nga manaaki, ki nga aroha, he he nui tenei. E kiia ana he
tohu no te tangata kuare te wareware ki nga painga ki a ia. Na
konei i puta mai ai te hiahia ki a au kia tuhituhia he korero mo
etahi pakeha i whakahoa ki te Iwi Maori i nga tau maha kua
huri nei—kei  warewaretia.
  E kore e nui nga kupu mo nga mihinare; e marama ana hoki
na to ratou aroha ki te Iwi Maori i whakarere atu ai ratou i o
ratou kainga, i o ratou whanaunga, a haere mai ana ki te pito
o te ao. ki waenganui o tetahi iwi kai-tangata noho ai. Tata
tonu nga mihinare ka patua. He aha noa ranei i kore ai. Ko
nga tau i noho ai nga mihinare ki Ngapuhi nga tau tino kino
o te Maori, nga tau i kaha ai te kai-tangata. i kaha ai te whawhai
ki a ratou ano.
  Ko  Te Matenga, ko Te Wiremu karu-wha me Te Wiremu
Parata etahi tangata tino nunui kua noho ki tenei whenua, e
kore o ratou ingoa e warewaretia.
  ENGARI  KO  TE  HEREWINI  e  korero e au. Ko  ia te
 pihopa tuatahi o te Hahi Mihinare. I whakaakona ia ki nga
kura  nunui o Ingarangi. He  tangata matau, toa, maia. I
 haerea e ia nga wahi katoa o Nui Tireni, ko te waewae tonu
 tona huarahi. I tetahi putanga atu ona ki  Akarana  kua
 pakaru ona puutu, ona kakahu. No te tau 1841 ka tae mai ia
 ki Niu Tireni, no te tau 1858 ka unga mai ia e Kuini Wikitoria
 kia hoki atu hei pihopa mo Lichfield.
   He tino hoa a Pihopa Herewini no te Iwi Maori. I tautoko
 ia i te Maori, i awhina. I te raruraru mo Waitara i tautoko ia
 i a Wiremu Kingi Te Rangitake. I te wa o te whawhai i haere
 ia i roto i nga hoia pakeha a i whakatika ia i nga Maori, i tupato
 hoki kei tukinotia ratou e nga pakeha. I korerotia kinotia a
 Pihopa Herewini e te pakeha mo tana whakawhirinaki ki te
 Maori. E kiia ana i te riri o tetahi apiha ki a ia ka ki atu te
 apiha ra me i kore ana a Te Herewini i pihopa kua motokia e
 ia. Na tenei kupu ka unuhia e te pihopa tona koti, ka panga,
 katahi ka tuhi atu ki tona koti, ka mea: " Ara te pihopa, ko au
 tenei, haramai. " Ko te ki a te tangata me i whawhai kua mate
 te apiha i te pihopa.
   I korerotia kinotia a Pihopa Herewini e te pakeha mona i
 tautoko i nga Maori otira i kinongia ano hoki ia e Waikato
 mona  i uru ki nga hoia pakeha i te riri ki Rangiaohia, a e ai ta
 ratou mona i mau  pu. Mo  Pihopa Herewini  tetahi take i
 whakarerea ai e Waikato te whakapono. Kei  te he ta Wai-
 kato; ko Pihopa Herewini tetahi pakeha i tino aroha ki  te
 Maori

684   \_\_\_\_\_\_TE   TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_Noema, 1927


  TA WIREMU   MATINI. Ko tenei tetahi pakeha i u, i aroha
pumau  ki te Iwi Maori i nga ra o te raruraru. He   tangata
matau ano  ia pera me Pihopa Herewini; kotahi tonu to raua
kareti i whakaakona ai; kotahi ano to raua kaipuke i rere mai
ai ki Niu  Tireni. I haere  mai  tetahi hei pihopa, ko tetahi
hei tumuaki kai-whakawa. Kua  tuhituhia enei kupu  mo
Pihopa Herewini, mo Kawana Kerei, mo Ta Wiremu Matini;
" Ko ia (ara ko Pihopa Herewini) ko  te  Kawana, ko te
Tumuaki  ara ko Ta Wiremu  Matini, tangatanga ana ki runga
ake o era atu, mo te kaha o te tinana o te hinengaro, mo te
tika, "' " stood out pre-eminent in vigour of body and mind and
loftiness of character. "
  I te tau 1846 ka hanga he kaupapa mo te kawanatanga o Niu
Tireni. I runga i taua kaupapa ko nga pakeha anake e whai
pooti, ka mutu te Tiriti o Waitangi, ka whakapuaretia te hoko
whenua. Kaore a Kawana Kerei i whakaae ki te kaupapa, a
i tautokona ia e te Pihopa raua ko Wiremu  Matini. I tino
kinongia te Pihopa e nga pakeha mona i tohutohu i nga Maori
mo  te ahua o te ture hou. I pera ano a Matini me  Pihopa
Herewini i tautoko i a Wiremu   Kingi i tana totohe  ki te
kawanatanga  mo Waitara. £ kiia ana he tamariki Maori a Ta
Wiremu  Matini i whakatupu ai. Ko  wai ra, kei hea ra, nga
tamariki whangai a Wiremu Matini?
  HORI  KEREI. O  ona ra ko Ta Hori Kerei tetahi o nga ta-
ngata nunui o te Ingarihi. I tu ia hei kawana mo tetahi wahi
o Ahitereiria, e rua ona tunga hei kawana mo Niu Tireni, i tu
ano ia hei kawana mo Awherika ki te Tonga, a hei pirimia mo
Niu  Tireni. I enei whenua  katoa i kitea tona aroha ki nga
 iwi Maori, me tona aroha ki te Iwi Maori o Niu Tireni. Mo
 te raruraru mo Waitara i whakataua  e ia me whakahoki  te
 whenua ki nga Maori no etahi atu pakeha te he i kore ai i tau
 pai tenei raruraru nui. Ko Swainson raua ko Dr. Featherston
 etahi pakeha nunui i tautoko i te taha ki a Wiremu Kingi.
 Kua korerotia ake e au te araitanga a Hori Kerei i tetahi ture
 hou hei patu mo te Maori. I nui te whakaaro o Hori Kerei kia
 noho pai te Iwi Maiori kia kaua e whawhai. I tapaea e ia he
 paraoa he huka ma  te Maori a e kiia ana i te nui o te paraoa
 ka wharikitia tetahi huarahi poto ki te peeke paraoa. Engari
 kia mahara tatou he kawana a Hori Kerei, he kaitiaki ia no te
 mana o Ingarangi. Ko  Rewi Maniapoto kaore i tino whaka-
 pono he tangata tika rawa a Hori Kerei mo tana whakaritenga
 kia karia he rori ki roto o Waikato. I tanumia, a Hori Kerei
 ki Paora, whare-karakia nui o Ranana, i te tau 1898.

   TE MAKARINI. Ko  Ta Tanara Te Makarini ano tetahi
 tangata i tino whanui ki waenganui o te Iwi Maori i nga ra o te
 raruraru, a. e tika ia kia kiia he hoa  no  te Iwi  Maori. I
 whakaturia  ia hei kia-tiaki mo nga Maori   engari  na  tona
 turanga hei minita mo te taha Maori ka  rongo nui ia. Na
 tona kaha ano i mau ai te rongo i waenganui i nga iwi e rua.

Noema. 1927        TE TOA  TAKITINI. 685
Ko tona he nui e kore e warewaretia e nga  iwi i pan - nga
whenua ko te kaha rawa o tana hoko whenua, a mo te atu iti
rawa. I era ra kaore i tino mohiotia te pai o te whenua a ko
te hiahia hui hoki o te kawanatanga ko te whenua hei nohoanga
mo  nga pakeha. Ahakoa ra he hoa a Te Makarini no te Iwi
Maori, kua tapaia tona ingoa ki te Maori a ko tona  kohatu
whakamaharatanga  ki te Iwi Maori ko te moni  karahipi  e
awhina nei i a tatou tamariki i Te Aute.
  Kati i konei nga hoa pakeha o te Iwi Maori e whakahua ake.
Tera atu ano etahi me Te  Popi raua ko Te Tatana, ko etahi
kei te ora tonu. Ki nga mea  kua riro anei he kupu maku:
Takoto  mai e koro ma i te okiokinga roa.


           " MATE WHATU. "
 (Trachoma: Granular Conjunetioitis; Granular Ophthalima;
                      Granular Eyelids. )
                 T. Wi Repa, M. B., Ch. B.
  Ko tetahi tenei o nga tino mate o te Maori. He mate tenei e
     whakahaua   ai nga takuta e te rure kia whakaatu ki te
 Tari o te Ora. He  mate rere hoki tenei. Te mate nei. ko te
 mate tonu o te whatu e timata nei i te whero a ka neke haere
 atu, a tae noa ki te pahore o roto i nga kimokimo o te whatu:
 a ka neke atu ki te pahore o te wahi pango o te whatu; tae
 atu ki te whero o te wahi ma katoa: a whaka mutu  atu ki te
 pirau, me te tino kapo rawa atu. O  te 60, 000 Maori, ki taka
 mohio kei te 40, 000 nga mea kei te pangia e tenei mate. Ina
 tonu ko te mate whatu e whakaparahako nei te tangata. He
 mate iti noa, no reira ka whakaparahakotia Otira ka eke ana
 ki te pakeketanga o tona kaha kanui te mamae, a. kaore hoki e
 ora.
   He mate whakaaturia ki te Tari o te Ora he maha nga mate o
 taka ana ki raro i tenei wawahanga. He mate rere ratau. Ara
 ki te piri atu nga paru o aua mate ki nga wahi ano e tika ana
 o te tangata mo aua momo   mate, ka pangia te tangata e aua
 mate. Te mahi  a aua mate  he whakararuraru  i te ora o te
 katoa. No reira ka eke mai te wahanga o te Kawanatanga e
 tiaki ana i te ora o te katoa: ara te tari o te ora. Ki te tupono
 te takuta ki aua mate me whakaatu  ki te tari o te ora. Ki te
 kore e whakaatutia, ka whiua te Takuta ki te whui kotahi tekau
 pauna. Ko etahi enei o aua mate: Piwa Taipo, Pneumonia.
 Mate  Kohi, Scarlet Fever, Diptheria, me  te  tini noa  atu.
 Tetahi o taua tatai ko te mate whatu. Mehemea tetahi tangata
 pangia e taua mate whatu, i pangia ranei engari kua ora ka tae
 atu ki nga putahi  o America, kaore ia e tukua  kia u ki uta.
 Ka kitea i konei te tino kaha o te tupato kei pa te tangata i te
 mate nei.
             KAUPAPA O TE MATE.
   E pa ana te mate nei ki te hunga e noho ana i nga whare
 paru, e pipiri ana te noho, penei i nga tangata o nga wahi

686\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_Noema, 1927


pohara o Ranana; e noho pipiri ana hoki i nga kura; ki te
hunga hoki kua heke te ora o te tinana i etahi atu mate; ki te
hunga e noho ana i roto i nga whare auahi; i nga kauta, me nga
whare kaore e whakaaetia kia puare nga wini. E pangia ana
hoki te hunga e mate ana nga niho i te pirau.
            NGA TOHU O TE MATE.
  Ka  whero  te whatu. Ano  he kirikiri kei roto i te whatu.
Ka taumaha  te uhi o te kanohi a, kia oho ake i te moe e piri
ana nga uhi o te whatu, to runga, to raro. Ko te timatanga
tenei. Ki  te waiho roa, kaore e rongoatia, ka heke te wai
hapiapia me te pirau. He  mea ano ka uruta tona haere: Ka
pa noa ki tena, ki tena. Ka pupuhi te whatu. Ki te tukua
kia haere ana te mate nei, ka pahore te pango  (cornea) o te
whatu.
             RONGOA I TE MATE.
  A. WHAKATUPATO: Kua  kiia ake ra he mate rere te mate
nei. No reira kaua te tangata hei tauera i te tauera o te mea mate i
taua mate. Mehemea   he tamaiti mate whatu kei te kura me
ripoata e te mahita ki te komiti o te kura. Ma  te komiti  e
karanga   te  Neehi, te  Takuta   ranei. Kauaka   taua
tamaiti e whakaaetia kia tauera i tona kanohi ki te tauera o te
katoa. Ki  te haere ki nga hui me mau te tangata i tona ake
tauera. Kaore ia i te mohio ki nga kanohi o etahi. Whakapaia
te kainga, kia kore ai te mate nei e pa mai. Horoia nga niho.
  B. RONGOA   PATU: Ko ta te Maori tenei ko tana mea wha-
whai kia wawe tonu te tae ki te rongoa. Ko te mea nui ke ko te
arai atu. Ki te pa mai te mate, me haere ki te Neehi mehemea
he Neehi kei tou takiwa; me haere ranei ki te Takuta mehemea
he  Takuta e tata ana mai. Kia  tere tonu te haere: Kaua e
whakaroa. Ki  te kore he  Takuta, he  Neehi  ranei, me
 whakamatau  tenei. Me  horoi nga ringaringa ki te wai wera:
Kia tino ma. Katahi ka riringi he wai koropupu ki ro kapu.
 Me tikoko mai kotahi tipunu  Boracic  Acid  Powder, ka
 kororirori ki roto i taua wai wera. Kia tino kore e kitea  te
 paura ka mutu ai te kororirori. Waiho te wai kia ahua matao.
 Ma tetahi tangata ringa ma e tou he huruhuru manu tino ma
 ki roto i te wai ka whakamaturuturu ki roto i te whatu. Me
 takoto koe ki raro. Hei  te ata, hei te awatea, hei te ahiahi
 nga mahinga. Kei nga toa katoa tenei mea te Boracic Acid.
 Ki te kaha rawa te mataku o te whatu mate i te marama, me
 haere ki ro whare takoto ai ka whakapouri i nga wini. Ma
 Te takuta ranei e homai he atropine ka whaka maturu ki nga
 whatu e rua mehemea kua tae rawa te mate ki te " maaka" o
 te pirau, me haere ki te Takuta. Kua eke tena ki runga noa
 atu o te kaha o te ringa tohunga-kore ki te puru rongoa ki roto
 i te whatu.
   Kia marama koutou i naianei ko te mate whata he tino mate
 autaia, he mate rere hoki. Ko te whatu tetahi o nga putiputi
 o te tangata. Kia kaha te tiaki: Kia pai te tiaki.

Noema, 1927\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_687


           " MITARA"  (Measles).
                 T. Wi Repa, M. B., Ch. B.
TIE  mate rere ano tenei. Engari ehara i te mate e whakahaua
     ana e te ture kia whakaaturia ki te tari o te ora. He mate
tenei e pa ana ki te nuinga o nga tamariki noho taone, kaore
hoki e ngaro rawa  atu ana taua mate i nga taone. Ko  nga
tamariki o nga kainga  tawhiti mai i nga taone kaore  e tino
pangia  ana e te mate nei. He  mate kaha   tenei ki te patu
tangata, ara tamariki i raro iho i te rima tau. E hara i te mea
ko te mitara ki te patu, engari ko nga mate nunui e whai mai
ana i te huarahi i parangia e ia. E rua nga momo o te mate
nei. Te momo   tuatahi ko te Matara Ingarihi. Ko te momo
tena e pa auau ana ki nga tamariki o nga taone o tenei whenua.
Ki te pangia te tamaiti, te pakeke ranei kaore ia e pangia i muri
 atu. Te momo  tuarua ko te Mitara Tiamana. Kaore i tino
kaha  tena momo. Maha noa atu ona panga mai ki te tangata.
 I te tau 1903, e 9150 nga pakeke, tae atu ki nga tamariki i mate
 i te mitara E 941 roto i te rau tupapaku he tamariki no raro iho
 i te rima tau. I nga tau 1893-1903, 10709 nga pakeke me nga
 tamariki i aitua ia tau, ia tau. No  te tamariki te mate nei.
 Engari ka tupono ana ki nga pakeke kaore ano kia pangia ia
 ratau e tamariki aua, kanui te kaha o te whiu. No Ingarangi
 enei whika.
           "TE TAU IA REWHAREWHA. "
   Ki tooku mahara he mitara te mate e kiia nei " Ko Rewha-
 rewha. " I te panga mai o te mitara ki o tatau kaumatua i nga
 wa i piri tuatahi ai ratau ki te pakeha, ka patua ratau na konei
 nga tangata o te Waipounamu i iki ki te po. Engari kaore au
 i marama ki taua tau. Te take i kaha ai taua mate ki te whiu
 i te tangata, he omaomatanga ki ro wai matao, hei patu i te
 wera. Na reira ka pangia e te pneumonia, ka mate mate. I
 te tau 1875 ka rere mai te manuao a H. M. S. Dido i Poihakena
 ki Whiti. Ka  mauria taua mate  mitara ki era motu. I roto
 i nga marama e wha ka hemohemo e 40, 000 tangata o roto o te
 150, 000 tangata o Whiti. I te tau 1846, ka puta te mitara ki
 etahi motu pakupaku kei te raki o Norway. Te ingoa o aua
 motu ko Faroe Islands. Kotahi tonu te hinganga o nga tangata
 o ena motu pau katoa ki te hemohemo. No reira e ki ana au
 koianei taua mate a "Rewharewha"
   O nga mate rere o tenei wawahanga mate. ara. whakaputa i
 te kiri kopata pata ai (Kiri ura), ko te tuatoru tenei te kaha ki
 te patu tangata. Ł hara  ia ia ake ona kaha, e ngari no nga
 mate e pa ana ki te pukapuka. Ko tenei mate hoki te mate
 patu tamariki o nga mate o tena pakeke o te tangata. E ono
 tae atu ki te waru tamariki e mate ana i roto i te rau i tenei
 mate i te wa e paha ai ki nga Hohipera. Kaore ano i kitea te
 putake  ake o te mate nei—ina ra te ngarara, te aha ranei pera
 me  etahi huhua mate. Engari kei te mahi tonu nga tohunga

688            TE TOA  TAKITINI. Noema, 1927
kimi. Kei te kitea hoki o te putake o te mate tetahi tumanako
nui, e kitea ai hoki he rongoa hei  kaupare  atu ranei, hei
whakatere ranei te ora ina pa mai. Kaore te paitini o te mate
nei i roto i te ha o te turoro. Engari kei roto i te hupe, i te
huare, i te mare, o te turoro. Kia maroke, ka rewa ki runga te
puehu o te whare, o te ruma ranei, ka ngongoa mai e te tangata
ora e tutata ana mai. Ko te huarahi tena e pangia tena tangata
e te mate nei. Ko te mea e mau mahara ko tenei: Ko TE WA
RERE O TE MATE NEI KO TE WA I MUA ATU O TE
PUTANGA O NGA KOPATA-PATA ME TE URA O TE KIRI.
            NGA TOHU O TE MATE.
  Ki  te tata te tangata ki te turoro a te mate nei, a, ka haere
kore mate atu ki tona kainga tera ia e pangia i roto i nga ra e
whitu ki te tekau-ma-waru. Kia taha ra ano enei ra, ka mohio
 ai ia kaore ia e pangia e te mitara. E kiia ana tenei wa e nga
tohunga ko te " wa whakato, " ko te " wa whakaikaika" (incuba-
 tion period) o te mate. Mehemea  kei te aurara te mitara,
 penei i a ia i tenei takurua ka taha nei, ka tere tonu te tangata
ki te mohio ki nga tohu. No reira ka whakarerea tena tana o
 ta tatau tuhituhinga kei roa rawa. He mohio katoa tatau ki te
 mitara.

  NGA MATE  NUNUI  E WHAI ANA  I TE MITARA.
 Ko te rarangi ingoa tenei o nga mate nunui e whai ana i muri o
 te mitara. Ko  era ki te patu i nga tupapaku e kautetia nei
 ki raro i te kaha o te mitara.
     1. Laryngitis: (Ka Katia te nga)
     2. Bronchitis and Broncho Pneumonia (Ka Katia te nga)
    3. Lobar Pneumonia (Ka Katia ano te nga)
     4. Nephritis: (Mate o nga takihi)
     5. Mate Kohi.
   Tera atu te maha o nga mate nei.

                TIAKI I TE MATE.
   Pa ana mai ka takoto i runga moenga. Whakaarotia ake te
  uhua o nga mate nunui kei muri i te kokiri a te mitara. Kia
 marama  tonu te ruuma. Me whakatuwhera nga wini. Me
 hoatu he rongoa whakatikotiko: He  tote rongoa te mea pai.
 Kei nga toa katoa hoki tena mea. Hei nga kai mama te hoatu:
 ara, he kanga paraoa, he hararutu, he raihi, me kohua ki ro
 miraka. He wai arani, he wai remana etahi inu pai. Ia po, ia
 po me whakakaukau ki te wai mahana. Mehemea kei te kaha
 rawa  te piki o te wera, me panipani noa te kiri ki te kaka i
 toua ki ro wai mahana. Mehemea ki te porori nga kopatapata
 ki te puta, ma te inu wai wera, ma te kaukau i ro wai mahana,
 e whakatere te puta. He maremare tetahi tohu ahua kaha o te
. mitara. Kei nga toa tetahi rongoa, he " Ipecacuanha Wine. "
 Kei runga ano nga tohutohu. He houra tunu paraoa nei tetahi
  rongoa whakakaha i te mare kia puta. Kotahi tipunu ki roto

Noema. 1927        TE  TOA TAKITINI. 689
i nga kapu wai e rua. Ka whakareka ki te huka kotahi tepara
punu e hoatu ia wha haora. He pai tonu te " miki" ki te
miere. Ahakoa  tere te heke o te wera, me takoto tonu te turoro
mo  nga rangi e wha i muri iho. I te wa e tihore ai te kiri, me
pani te tinana ki te Camphorated   Oil, ki te Salad Oil. ki te
Olive Oil. Kaua ki te Carbolic Oil kei wareware ki te horoi i
nga ringa ka paitini I roto i nga wiki e rua i muri iho, kia tino
tupato nga matua. He wa ngoikore tena. Ko  te wa tena e
uru mai ai nga mate kino. Ka kaha rawa te mate me karanga
he takuta. Otira ara tonu i te panga mai ka karanga i te takuta
mehemea   kei te tata mai kia koe.
     WHARE-KARAKIA  O TANGOIO.

KA maha  nga tau o te Whare-karakia mo  Tangoio e korerotia
     ana. He tokomaha tonu nga kaumatua e ora ana i te wa
 i whakatakotoria ai nga kaupapa korero mo taua whare. Kua
 matemate te nuinga o aua kaumatua, a ko nga morehu, kua
 wehewehe i nga whakahaere hou o muri nei. Ko  nga kai-
 hapai o te Hahi i tenei wa. he hunga tamariki nei. Otira kei
 roto i o ratou hinengaro te wairua kaha o o ratou matua. Kei
 te whakaritea e nga tamariki nei, te ohaki a o ratou matua. £
 whitu rau pauna te moni i kohia haeretia i roto i te tekau tau.
 neke atu, ka taha nei. I tukuna mai tenei moni ki te Tari o
 te Pihopatanga i Nepia tiaki ai. Inaianei kua eke tenei moni
 ki te £900. Ko te utu mo  te whare-karakia e oti katoa ai. tera
 o tae ki te £1, 200.

   Kei te mahia taua whare karakia inaianei. Kei te hanga ki
 te pereki.

   Ko tetahi mea hou mo taua whare, ko te whakanohanga i te
 papa pounamu  (greenstone) hei kohatu mo te kokonga. Ko
 te kohatu nei ka tata ki te 100 tau te maunga mai i runga waka
 i Arahura (Te Wai-pounamu) ki Kai-arero (Petane). Ko taua
 taonga no nga tipuna o  Hami  Tutu. I a ia e ora ana, ka
 tukuna atu e ia ki a Peneti, minita, tiaki ai, hei taonga mo te
 whare-karakia a te wa e ara ai. Ko te wahi rahi hoki o nga
 moni mo taua whare na Hami Tutu. Kua mate a Hami. Otira
 kei te ora tona wairua, a ko nga tumanako, me nga whaka-
 riterite a taua kaumatua, kei te  whakatutukitia  i tenei wa.
 Ko te whare nei, i kiia e Hami me whakaara hei pou whaka-
 mahara  ki nga hoia Maori, pakeha o te takiwa ki Tangoio i
 uru ki te pakanga nui ka taha ake nei.

   He hanga aroha nga whakariterite o te whare nei. Noreira
ka  inoi atu a Te Toa  Takitini, kia Takitini hoki tatou o te
 motu  hei manaaki i te tonga tapu ka timata hei. Taria mai nga
 panui.

690\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_Noema, 1927


         " TOROHI-RAUMATI. "
                 T. Wi Repa, M. B. Ch. B.
  Ko  tenei ingoa ko te " Torohi Raumati" he whakamaori
     naaku i te ingoa pakeha: " Summer Diarrhoea. " Kei te
haere mai te raumati ko te mate putuputu tenei o tena wa o te
tau. O nga mate maha o te tamariki, ahakoa pakeha, ahakoa
Maori, ko tenei kei runga atu. O nga mate hoki e patu ana
kia hemo i nga tamariki o te kotahi tau ka hoki iho te pakeke,
ko ia nei kei runga noa atu. He raumati te wa e tino pa ai
taua mate; ki te tamariki. No  reira ka huaina tona ingoa he
" Torohi raumati" ara, he torohi e pa nui ana ki te tamariki i
taua wa o te tau. Kei te mohio nga wahine kua pakeke ki
tenei mate. Ko Ranana Taone, kei te tata ki te tekau miriona ona
tangata. E 4000 nga tamariki i raro iho i te kotahi tau e mate
ana ia tau, ia tau, ko te nuinga o enei tamariki na nga matua
rawakore. I to tatau nei whenua, ara, i Niu Tireni nei, e 57
nga tamariki i riro i tenei mate i te tau 1925. Ko te nuinga
o nga tamariki e mate ana i te " torohi raumati, " he tamariki e
whangaia  ana ki te patara. O nga rau tamariki a te mate nei e
kawea  ana ki Great Ormond Hospital for sick children i te tau,
e 96 tamariki i roto i te rau he tamariki whangai ki te patara.
 E wha tamariki ano i roto i te rau i pangia e te torohi raumati
 ia ratau e ngote ana i o ratau koka. Te takiwa kaha te mate
 nei ko te raumati. Ka piki te wera i nga raumati, ka piki ano
 te kaha o te mate nei ki te patu tamariki. Ko  Ahuhata  te
 marama kaha o te mate nei ki Ranana. Ko Hanuere, me
 Pepuere ki a tatau nei. I Ranana, mehemea ka eke te kaha o
 te wera o te ra ki te 100, e 550 e mate ana. Kahoki iho ki te
 90, e 450 e mate ana. Ka heke ki te 50, e 25 e mate ana. No
 reira kia mohio mai koutou wahine ma, ko nga marama kaha te
 wera e takoto mai nei i mua i o koutou aroaro nga marama
 aitua te tamariki whangaia ki te patara. Ko   tetahi take i
 penei ai, e tere ana te " kawa" ara te pirau o te miraka i te
 wera. Ka  " Kawa" te miraka ki ro kena, ki ro patara, ki roto
 hoki i te ngote.
   Te putake o  tenei mate he ngarara ano, pera me era kua
 korerotia ake ra mo nga mate tuatahi ra. Engari he hapu ke
 no reira enei ngarara. He maha aua momo e whakakawe nei,
 e whakapirau nei i te miraka. Kaore ano i ata mohiotia ko te
 whea o aua momo e timata nei i tana torohi raumati.
   Ko  te whakawhiu ki te kai te putake kaha o te mate nei:
 haunga ia nga ngarara. Ka nui te whangai, ka wherea te puku,
 ka mate, ka ruaki. Kia kaha rawa hoki te mate o te puku i
 te nui o te kai, ka eke mai nga ngarara me o ratou nei kaha, ki
 te awhina i te mate kia nuku atu.
   Tetahi kai-awhina nui o te mate nei, ko te waiho i te tamaiti
 i roto i te whare huihui, kaha te wera, kore hau pai, haunga,.
 he manawa hoki.
                            (Taria te roanga. )