|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 90. 01 February 1929 |
|
|
1 915 |
▲back to top |
Te Reo o Aotearoa
WITH WHICH IS INCORPORATED TE TOA TAKITINI.
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Nama 90. HASTINGS Pepuere, 1929.
TE RATAPU.
Te ratapu kia taua ki te maori he tino ra okiokitanga i
nga mahi.
Te takaro ki te maori he mahi. Na reira kaore he mahi,
kaore he takaro i taua ra. Heoi ano te mahi he karakia me
ona whakapuputatanga katoa.
Na nga mihingare i whakaako o tatou matua ki te tapu
o tenei ra. Kaore he tata wahiae, he waruwaru taewa i taua
ra. Hei te rahoroi ka whakarite nga mea katoa, heoi ano i te
ratapu ko te taka.
Kanui te titiro korehu ake o te maori ki ta te pakeha o
naianei whakatapu i te ratapu. Ko etahi kei te whakatapu,
ko etahi kei te whakanoa, kei te mahi, kei te ngahau. Ko etahi
ano kei te whakatapu he ra ke, ara i te rahoroi.
Ki etahi pakeha he pai noaiho te mahi i te ratapu.
haunga ano ia te "huhuti kaihe ake i te poka. " He pai noa-
iho nga tu ahua takaro katoa. Na te ahua pea o te whakaako-
ranga i tenei hunga, tapiri atu ki te kore tonu e wehi i te Atua
i penei ai ta ratou nei whakatapu i te ratapu.
Tenei te maori te matakitaki nei ki tona hoa ki te pakeha,
me te ui o te whakaaro, ki hea ra ia. Ki ta nga mihingare ki
ta te ao karaitiana, ki to nga wa ranei o naianei, he ra anake,
kia ahua mama noaiho te pupuri.
Ko tewhea oti te RATAPU? Ko te ra hapati ranei a te
Hurai—ra tuawhitu o te Kawenata Tawhito, ko te ra Aranga-
ra tuatahi o te Wiki-Ra o te Ariki ranei e puritia nei e te ao
karaitiana.
|
|
2 916 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
Te Reo o Aotearoa
With Which is Incorporated Te Toa Takitini.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Reo O Aotearoa, " Box 300, Hastings.
916 TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
TE RA HAPATI: He tino tikanga na nga iwi e kara-
ngatia nei Semetic uri o Hema te pupuri i te ra tuawhitu hei
ra okiokinga i nga mahi. I pupuri ai kaore e mohiotia. Kaore
hoki te tokomaha i te whakapono ki te paipera. E rua nga
kaupapa i puritia ai te ra tuawhitu ki ta te Kawenata Tawhito
(1) I hanga e te Atua te ao i nga ra e ono a okioki ana Ia i te
rawhitu. (2) He whakamaharatanga mo te whakaputanga mai
i te Whanau-a-Iharaira i te whakaponongatanga i Ihipa. Ko
te mea miharo kore rawa nga ringatu maori pakeha ranei e
whakatutuki i nga tikanga katoa mo te whakatapu i te RA
WHITU-RA HAPATI: Rewet 23. 32: Eko. 20. 10: Eko, 35. 3:
Eko. 16. 23: Eko. 31. 15. I a Hohea 2. 11 i poropititia ka wha-
kakahoretia e te Atua taua RA WHITU-HAPATI.
I mea te Apotoro a Paora (Korohe, 2 14-16) kaore o
te ra Hapati whai waahitanga ki te Karaitiana Tauiwi: i a
Karatia. 4 i whakahe ia mo te pupuri i te RA tuawhitu. He
maha nga whakaatutaanga a te Apotoro a Paora kua whakaka-
horetia te TURE. Taua 'TURE' ko nga TURE KOTAHI
TEKAU kua titia e te Karaiti ki tona Ripeka.
I te kauwhau i runga i te Maunga i aata whakamarama a
te Karaiti i nga TURE. Ko te mea miharo kore rawa tetahi
kupu puta mo te ra Hapati. Ko nga karaitiana i te wa o nga
Apotoro pupuri ai i te RA o teAriki-RA tuatahi o te wiki. Ko
nga Turai karaitiana i pupuri tonu i te ra hapati me era atu
tikanga a ratou. Ko nga karaitiana Tauiwi i aata whaka-
tupatoria kia kaua e whai waahi ki nga ra Hapati me era atu
tikanga huhua a te Hurai (Korohe 2, 14). TE RA O TE
ARIKI: Ehara i te ra hapati. Kaore te ra whitu i whaka-
whitia hei ra tahi. He ra ke tonu tetahi me tetahi. Ko te
ra o te Ariki i puritia ai he whakamaharatanga ke ki tona
aranga ake i te mate. Ehara ke i te ra okiokinga i nga mahi.
He ra ke hei haringa wairua, hei tapae i nga whakamoemiti,
whakawhetai ina huihui i taua ra ki te hakari o te kainga-
tahitanga tapu. Tae ai a Paora ki nga whare karakia o nga
Hurai i te ra hapati ki kauwhau ki te whakatahuri i nga Hurai,
engari kaore he whakaatu a te Karaipiture i huihui nga kara-
itiana i te hapati ki te karakia. Ko te ra tuatahi ke o te wiki
|
|
3 917 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 917
ta ratou nei ra huihui ki tekarakia. I puta te Ariki ki ana
akonga i te ra tuatahi o te wiki. I tau iho te Wairua Tapu i
te ra tuatahi o te wiki. Huihui ai nga akonga ki te karakia i
te ra tuatahi o te wiki (Mahi, 20. 7) I whakahau a Paora ko
nga kohikohi mo te hunga tapu mo te ra tuatahi o te wiki
(I Kori, 16. 2) I karangatia e te Apotoro e Hoani taua ra ko te
o te ARIKI (Whaka, 1. 10).
Titiro tatou ki te Apotoro ki a Paora ki te tino Apotoro o
nga Tauiwi. Ina tona ahua he 'Hiperu no nga Hiperu* (Piri-
pai, 3. 5): 'no te titorehanga pakeke rawa o te karakia o nga
Hurai no to nga Parihi (Mahi, 26. 5): ' to te tika, ara to tera i
te ture, kaore he kupu moku' (Piripai. 3. 6) ka kaha nei taana
raupatu i te pupuri i te Hapati ka uaua nei ia kia puritia ko te
RA Aranga o to tatou Ariki o Ihu Karaiti. I mea ai ia 'mei
kaua a te Karaiti i ara he moumou noa to koutou whakapono'
(1 Kori, 15. 14).
HE MIHI KI NGA WIREMU.
Ki oku hoa minita o AOTEAROA: —
E hoa ma kia ora huihui ano tatou me to tatou Pihopa.
Ehara, e te hoa ma, he ki puhake ake no te ngakau i te mihi ki
tenei aroha nui o nga Wiremu, no konei ka whakatinana ake i
te mihi. Kaore ra he aroha hei rite mo tenei te nui. Me ki
he rau nga tamariki a nga minita, a na. e hia ena rau pauna?
No reira e tamariki ma he awhina nui tenei i o koutou matua.
Ko te tumanako me kore etahi o koutou e whiwhi ki etahi
turanga honore, kia ea ai tenei aroha nui.
Kia ora nga Kai-Tiaki o te tahua a nga Wiremu.
H. Keremeneta,
PIPIRIKI: 8-1-29.
HE MIHI HE KOA.
E mihi ana e koa ana te ngakau mou e Ta Apirana Ngata
ka eke nei ki ena taumata ikeike. Kia kaha kia uaua ki te
kukume tahi atu i to iwi maori kia eke atu ki nga taumata e
ora nei e tipu nei te iwi pakeha.
Kua whai mahunga i a koe te Haahi. Tena 'Hanga he
tinana mo to iwi maori. ara he waewae takataka he ringaringa
ahu whenua.
Ehara i te tohutohu, engari he koa. Kia tiaho raia to nga-
kau aroha ki tou iwi maori. '
H. Keremeneta,
PIPIRIKI: 8-1-29.
|
|
4 918 |
▲back to top |
918\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
TE TAANE ME TE WAHINE.
E ki ana a Dr. Ephraim Mulford. timuaki o te ropu
takuta o New Jersey, waahi o Amerika—"Kua nuku ake te
kaha a-tinana o te wahine i te taane inaianei. Na
te mau i nga kahu popoto tenei ahuatanga. Ki te hiahia te
taane ko ia tonu ano te mea kaha ake me mau ia i nga kakahu
popoto. He pai ake te whakatipu o nga wahine o Amerika i
nga taane. Na te itiiti o nga pueru i runga i te wahine i te
raumati tenei ahuatanga. He mama he angiangi noa iho nga
kahu, no reira ka tae te wera o te ra ki te tinana. E ahu mai
ana he ora he pai i nga ihiihi o te ra. Tena ko te taane pau
puku tona tinana te takai ki te kahu, here rawa te kaki ki te
neketai, a ma whea atu ai he hau ora ki tona tinana?
Kua matau te wahine ki te whakata i tona tinana. Ahakoa
ana rahurahu maha, te kainaha, nga mahi paremete, e kitea e
ia he wa hei okiokinga mona i roto i nga whare whakaiho-
mahunga me nga wahi tapahi matikara. Pera ano nga taane.
Haere ai ki roto i nga whare whakaiho, engari kaore e wha-
kata i te awangawanga kei motu.
Ahakoa ra pehea, kaore he numinumi o te wahine ki te
whakaatu i tona kahanga ake i te taane. He roa ake ia e
kau ana i ro wai kaha te matao: ka taea e ia te purei tenehi i
te putanga mai o te ra tea noa ki tona torengitanga, a he roa
ake ratou i nga taane e ora ana.
TE RIPOATA O TE HUI A TE KOMITI TUMUAKI O
TE PIHOPATANGA O AKARANA, I NOHO KI
WAIOMIO, I TE 15 KI TE 17 O TIHEMA, 1928.
Nga Mema i tae mai: —Rev. Canon Keretene (Tumuaki).
Rev. W. N. Panapa (Hekeretari).
Em M. Pou.
Nga tangata i riiwhitia ai nga mema kihai i tae mai: Revs. Te
Hau, Harawira, Messrs. Hoori Tane, Henare Hoori. Nga mema
e rua o te takiwa: Rongo Paraone, Pari Tautari.
Panuitia te Meneti me te Kaute Moni. Paahitia ana.
Panuitia nga reta.
TE WHAI-KORERO A TE TUMUAKI: —I roto i tana whai-
korero, i puta he korero ma Te Tumuaki ki te ahua o nga
whenua me nga moni i takoto i nga Kaumatua a ko aua mea
ano kei te whangai i te Hahi tae mai ki tenei ra. E whakaatu
ana enei mea kia tatou i to ratou kaha, me te ahua o to ratou
whakapono ehara i te mahi ngutu kau. Pewhea tatou o ratou
uri?
|
|
5 919 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 919
*
TE MARENA: —Ko tenei tikanga ehara i te tangata i te ture
ranei, engari na te Atua tonu i homai i te wa o te hara-
koretanga o te tangata. Ahakoa i te wa i o tatou Matua tupuna
hoki, he mea mahi rangatira tenei tikanga na ratou. Ko te
matuatanga i waihotia iho ai e ratou mo tatou, ko te Whaka-
pono. Kahore ano taua te iwi Maori i mohio noa ki te pumau-
tanga me te tapu o tenei ritenga. Otira ko to taua tapu tika
hei tangata hei iwi, kei to taua whakahonore i tenei tikanga.
Ko ta te ture, he whakakorokoro i te here, otira ko ta te
Karaiti me ta tona Hahi i whakatakoto ai: "Ko a te Atua i
hono ai kaua e wehea e te tangata. "
NGA KOTIRO MAORI: —Ko tetahi mea kei a tatou ko te
whakaaro-kore ki te tuku i a tatou kotiro ki te whai i nga
matauranga. E pau ana o tatou whakaaro ki nga mea tane.
Otira kia mahara, ko te mea wahine ke to whaea o te iwi.
NGA RA NUNUI O TE MOTU. No Te Kirihimete 1814, ka u a
Te Matenga ki Oihi. No te 2 o nga ra o Tihema, 1928, ka
whakawahia te Pihopa Maori tuatahi o Aotearoa. Ka rua ai
enei ra nunui o te Motu. Ko tetahi ko te unga mai o te Wha-
kapono; ko tetahi ko te whakaaetanga a te wa, kua kaumatua
taua te iwi Maori, kua kaumatua hoki to taua whakapono; a
kua tae tenei ki te wa e noho ai taua ki nga taumata teitei o
nga iwi nunui o te ao. Kia kaha tatou ki te hapai i te iwi, hei
mea e whai kororia ai te Atua i roto i te iwi Maori.
NGA TAKE.
He maha nga take i korerotia i roto i tenei hui, nga mea
e pa ana ki te Whakapono, me era atu mea e pa ana ki te iwi
nui tonu. Ko tetahi take i kaha te whiriwhiri a Te Komiti
tae hoki ki te iwi, e pa ana ki nga Kura Maori. Ko nga Kura
pakeha ka tae ki te whakapaunga o te tau ka whakamatautau-
ria. Ko nga Kura Maori, kia hoki atu ra ano nga tamariki i te
tau hou, ka whakamatautauria i a Pepuere, Maehe, Aperira.
He nui nga mate e kitea ana i runga i tenei ahua. (1). Te
nui o te mahi i roto i te tau ki te ako i nga tamariki, a tae
atu ki te paunga o te tau kahore e whakamatautauria. (2). E
rua marama e noho ana i te kainga, he reo Maori te reo,
kahore he kura, Hoki atu ki te kura i te tau hou, katahi ano
ka whakamatautauria. Me pehea nga tamariki e whai wahi ai
i roto i to ratou whakamatautau?
Ko te whakaaro i roto i enei ra, kia kaha taua te Maori
ki te whai i nga matauranga, na reira, he wahi tenei hei whaka-
tikatika ma o tatou Mangai ma te Kawanatanga hoki. Na
Tiari Kupa raua ko Te Riri Mahi tenei take i ko-kiri ki te
hui, a paahitia ana te motini e whai ake nei: "E inoi ana tenei
hui ki te Kawanatanga kia puta tona whakaaro mo nga Kura
Maori, kia whakaritea te wa e whakamatautauria ai ratou, hei
|
|
6 920 |
▲back to top |
920 TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
te wa paunga o te tau, ara hei te wa ano e whakamatautauria
nga Kura pakeha. "
HE PATAI: —E pehea ana te takoto o te whenua i Wai-
kare, he mea tuku ki te Hahi i mua? WHAKAHOKI: I roto
i te Tiiti, ko taua whenua he mea tuku ki a Te Peka, kahore
ki te Hahi. He take pai tena me tuku ki te Komihana uiui i
nga whenua o Te Tokerau.
Ko tetahi take ano i homai ki te Komiti, kia tuhia ki te
Trust Board, e pehea ana te takoto o te whenua turanga o te
Whare Karakia o Taumarere, me te whenua turanga o te
Whare Minita i te wa e noho ana te Minita ki reira.
NGA MOTINI I PAAHITIA.
1. Kia puta ano te reo o Te Komiti Tumuaki ki nga
Minita katoa kia tukua mai ki te Hekeretari te kaute o nga
tangata e u ana ki te Hahi i te nohoanga o Te Komiti a Maehe e
haere mai nei.
2. Kia tukua te reo o Te Komiti ki nga Minitatanga katoa,
kia whakaaro ki te tuku mai i a ratou Moni Tahua timata atu
i tenei wa, kia poto katoa mai a te wa e noho ai te Komiti a
Maehe.
3. Ko te nohoanga o Te Komiti Tumuaki e haere mai nei,
ki Kaikohe i te marama o Maehe, a te wa e tae ai te Pihopa
Maori ki reira.
4. Kia puta te mihi a Te Komiti Tumaki ki te iwi kai-
nga, mo ratou i karanga i te Komiti ki tenei takiwa, mo to
ratou kaha hoki ki te manaaki i nga iwi i eke ki tenei hui.
W. N. PANAPA.
TE PIHOPA O AOTEAROA I WAIAPU.
No te 12 o nga ra o Hanuere ka tae mai te Pihopa o Aotea-
roa ki Waiapu. No te 13 o nga ra ka tu tona karakia nui. Ko
te marae ko Tikitiki. I hui katoa mai nga wehewehenga o
Ngati-Porou; mai i Tokomaru, ki Wharekahika. I te tokoma-
ha o te iwi i hui ki te marae, ka whakaarohia hei te marae tonu
karakia ai. Ko Hapata Wiremu, Atirikona o Waiapu te hoa o
te Pihopa. I reira hoki nga minita, o te Tai Rawhiti, a Te
Hauwaho, a Pine, Tamahori, a Poihopi Kohere, me to Toko-
maru hoki. Ka pai taua karakia, te kai-ngangau; ara
te nga-hau o te iwi ki te karakia. Ka matakitaki au nei ki te
iwi e hapai ana i te whakapono. Ara hoki ia te whakaaro, a te
tini noaiho o nga kaititiro, kua mate te whakapono o Ngati
Porou. Kaati i taua ra, ka whakaatu te pono ia ia. Tenei
tonu ia nga mano o te iwi "Kihai ano kia tuku nga turi kia
Paara. "
Ko ianei pea tetahi o nga hua tuatahi o te Pihopa motu-
|
|
7 921 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 921
hake nei. Inahoki katahi ano te hui topu o Ngati-Porou mo te
karakia anake. Ko te iwi hoki tenei i kaha te tono me Maori
tonu he Pihopa tuatahi mo te Maori I taua ra ka hui ratou
ki te whakaputa i te hari mo te tutukitanga o ta ratau tohe.
Na taua hui ka kitea kei te piri-pono tonu ia ki te Hahi
etahi pakeke i maharatia i roto i enei tau maha ka hori nei
kua riro i etahi whakaere ke noa atu. I puta ano he inihi ma
te Pihopa ki te hunga tamariki; ara ki te"Wiwi, * mo te wahi
o te oranga mo te Pihopa i ahu mai ia ratu.
No te mutunga o te karakia i te marae, ka hiki ki te
wharekarakia a ki te tango i te Hapa a Te Ariki. Kei waenganui
i te 200 me te 300 te hunga i haere kia tango i taua hapa. Hei
whakaatu ano tena i te ora o te whakapono o te tangata. To
mea tino pai kia au nei ko te tokomaha o nga tamariki o
Hukarere, o Te Aute hoki i Haere ki taua karakia kai hapa.
Ko nga tamariki hoki ra hei kakano mo te hahi. Ko te tohu
tino pai tenei o te ora o te hahi. Ko te hunga tamariki hoki
te iwi tokomaha i tenei ra ara, kei a ratau te mana o te ao.
Ko te hunga tokomaha hoki, ka riro ia ratau te pooti, me te
mana o nga whakahaere. Ko te "Wiwi" te mana i tenei ra.
Heoi ano nga kaumatua i tungotungou ai ano i tenei ra he pai
he ngohengohe no te "Wiwi. " Kei taua "Wiwi" te mana o te
tokomaha, te marama o te hinengaro, me te kaha tangata.
No reira ko te mea nui tenei kia au nei o taua karakia ara,
ko te whakaaetanga mai a tatau tamariki tane, wahine, kei
te taha ratou o te hahi: ara o te ropu tiaki i te pai mo te katoa.
Kia kaha tamariki ma. No koutou tenei wa. Mahia nga mahi
o te pai, kia piki ai to koutou na wa, ki runga ake i te wa i o
koutou matua, i o koutou tipuna Kauaka hoki nga kaumatua
hei whakatonga ki nga tai-tamariki. Kaumatua ma, e hinga
ana ena tamariki ki runga ki a koutou wawata, ki a koutou
tohutohu. Ka hinga mai, kaua hoki e whakatumeketia. '
Engari powhiritia, naumaitia, whakangahautia kia u ki o
ratou whakaaro o te timatanga. Tera tetahi otaota; tona ingoa
ko te "Sensitive plant. '" Ki te pa noa atu te ringaringa tanga-
ta, ka ngingio: ara ka timata te maroke. He "ota-ota whakama"
taua ota-ota. He pena hoki a tatau tamariki. Kaua ratou hei
ekengia atu e te reo whakahawea, whakatonga, kei ngingio.
Ehara te hahi korona anake i te hahi ora. Kia ki te whare
karakia i te koroua, i te tamariki, he tohu tena no te ora. No
reira, nga tamariki ka tomo ki roto i te whare karakia me rau-
hi mai e te ringa.
I te wa o te ohaoha ka haere nga kai kohi kohi. He to-
hunga ringa-tu te tangata nama i kawe mai te pereti ki toku
takiwa i tu ai.
Ka mutu te karakia ka takoto te kai ma te rau ma whitu.
Ka pai aua teepu, taumaha ana i te kai: te teepu i te marae, me
te teepu i ro whare.
|
|
8 922 |
▲back to top |
922\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
No muri o te kai, ka haere a Ta Apirana Ngata raua ko
tona manuhiri ko Te Taite Te Tomo, ka hoki ki Poneke. Ko
Te Atirikona to raua hoa i haere atu ai i runga i to raua ka.
No muri hoki o te karakia pakeha, ka whakawhiti te Pi-
hopa ki Wai-o-matatiui, a, ka hokihoki te iwi ki o ratau
kainga: Ka pakaru tena hui whakamiharo.
TAHUA A NGA HOIA.
TE RIPOATA ME NGA KAUTE A TE KAI TIAKI MAORI.
Mo Te Tau-Moni Ki Te 30 O Mei, 1928.
TE TEIHANA O HOIA.
17. Kua oti te whakau o nga moni reti e tika ana hei utu.
Kei te haere tonu te whakahaere a tenei Tari i runga i te tika-
nga utu i nga kai tuku riihi i o ratou Takiwa, te utu atu ranei
i runga i etahi atu ahuatanga ina tonoa mai. Ko te moni
kaore ano kia utua kei te hold haere, a, inaianei e £379 te toe-
nga engari nga tangata e whai hea ana e tono mai nga moni mo
o ratou hea.
18. Ko Tarawhata ano te rangatira whakahaere o taua
Teihana. He maha nga kai mahi o te Teihana i nekehia i
tenei tau.
19. Kaore he mea nui i whakahaerea mo te taha ki te
hanga whare i tenei tau.
20. Kei te mau tonu te whakatotika haere i te ahuatanga
o nga kararehe. E 5 nga Romani hipi taane e 376 nga katua
me nga reme totika i huia atu ki te kahui i tenei tau, a, e 20
nga kau kuao (heifers) i huia atu ki te kahui kau. E 300
nga hipi e 34 nga kau te nekenga ake i tenei tau o nga kara-
rehe kei runga i taua Teihana. Ko te pai noa ake te Kaute o
nga hipi, mehemea kaore te 2000 eka o te Teihana i wera i te
ahi.
21. Te Tukunga iho o tenei ahi he maha nga hipi i hoko-
na i runga i te utu iti, i runga i te me a kaore e ora ina waiho
tonu i runga i te Teihana. Ko te Teihana o Hoia na te tawhiti
rawa i nga makete kaore e tino mau ana nga wa neke o nga
utu. Engari kanui te kaha o te rangatira whakahaere ki te
kimi tikanga e mau ai.
22. I nga ra mutunga o Pepuere ka kainga e te ahi te
Takiwa o Kape Raanawe, a, e rua mano nga eka o te Teihana
i wera. Kaore i mohiotia te timatanga o tenei ahi. Kua tae
mai ano hoki nga ripoata a te rangatira whakahaere i te Tei-
hana me taku Kai Tirotiro Whenua mo nga mate i puta mai i
taua ahi. He mea mahi nui e nga kai mahi ka kore e wera
i tenei aitua, no reira ka ruia te wahi i wera ki te karaihe. Mo
nga whare. I runga i te whakaaro me whai painga e puta mai
|
|
9 923 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_923
tenei take e 155 nga peeke karaihe purapura i tangohia mai, a,
ko te moni i pau e £800. Ko tenei moni i tangohia i roto i te
moni puta mai mo tenei tau. Kei te tumanakotia kia puta mai
he painga ki te Teihana i te hohoro o te rui ki te karaihe. E
200 nga hipi i wera i te ahi, a, he maha nga kau i aia ki roto i
te ngaherehere i muri o te Teihana.
23. I tenei tau i neke te pai o te ahua me te nui o nga
wuuru i tukuna ki nga Makete o Tihema me Pepuere i Nepia.
Ko nga utu i homai tino nui atu te pai. I kitea hoki e ono nga
peere wuuru hokete me horoi. He tino totika tonu nga utu i
homai mo aua wuuru.
24. E 306 nga eka i topea, a, i ruia hoki ki te karaihe i
tenei tan.
25. Kua oti te hanga o nga iari hou.
26. I tenei tau ka whakaotia te tango utauta mai mo te
kainga.
27. Kaore i maha nga taiepa i tenei tau engari no te
mutunga o te tau ka whakahaerea nga tikanga e whakaturia ai
a tenei tau nga taiepa kia 190 tini.
28. Kaore i eke nga whakaaro kia nuku haere tonu te pai
o te ahuatanga o te taha moni, na runga i te weranga i runga
ake nei. Ko nga ruihi e whakaarohia ana, i tua atu i te ruinga,
me te mate o nga kararehe tata tenu ki te £1000. Ko te moni
i puta mai i nga mahi o te paamu e £630 te nekenga ake i to
tera tau, a, he £1000 hoki te nekenga ake o nga utunga i tenei
tau na te wera i runga ake nei i penei ai. No reira kaore i
tino nui te ruihi o te Teihana ahakoa te whakaatu ake a te
kaute o nga whiwhi me nga ruihi ina tirohia tuatahitia iho.
29. Kaore i te whakaarohia tera ka mahia etahi whaka-
painga nunui a tenei tau e tu mai nei. Engari ko nga wahi
kua pai kei te mahia kia mau tonu te pai. He mea tika ano
te whakanui i nga kararehe o te Teihana, a, kei muri o te
mahuru nei te whakaotia ai tenei take. Kia tae ki te wa tika
ka mahi ai tenei. Kei te puta mai te whakaaro ka neke atu
nga painga e puta mai i tenei tau, ina ra ki te kore e puta he
aitua, a, ko nga ruihi e whakaaturia i roto i nga kaute inaianei
ka hoki rawa iho.
NGA KAUTE.
Ko nga kaute o ia Teihana tenei ka tapiritia ki tenei
ripoata.
31. Ko nga moni kua whakaaetia e te Kai Tiaki Maori mo
te tau i mutu i te 31 o nga ra o Mei 1928: —
Hereheretau £9500
Hoia £14, 000
32. Ko te whakahaere o enei kei te hangai tonu ki runga
i te ahuatanga kua ripoatatia i tera tau.
|
|
10 924 |
▲back to top |
924\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
NGA MAHI WHENUA.
33. He maha tonu nga taenga o te Kai Tirotiro Whenua ki
te tirotiro i aua whenua i tenei tau.
34. Ko nga Inihua kei te mau tonu ki nga wariu tika.
NGA TAKE WHANUI.
35. Kua tae mai te whakaaro ki tenei Tari kei
te puta mai he painga mo te mahinga i nga whakahaere tika
mai o te timatanga, inahoki te haere maro tonu o te nuku
haere o nga moni puta mai i nga paamu o tenei tahua, me te
whakau ano i te whakaaro tera e tuturu, a te wa e tu mai nei,
te puta mai o nga painga e hangai ai ki enei tahua.
H. H. KINGI,
Teputi Kai Tiaki Maori.
Poneke,
8 o Akuhata, 1928.
PIHOPATANGA O AOTEAROA.
Ko te taima-tepara tenei a to tatou Pihopa mo Hanuere me
Pepuere.
Hanuere: —1. Kei te hui a te Hahi Ringatu i OPOUTAMA,
Pariha o Nuhaka.
2. Kei WHAKAKI. Karakia me nga take.
3. & 4. Kei TURANGA me ona rohe.
5. Ka tae ki WHANGARA. Karakia 7. 30 p. m.
6. Karakia Hapa, 7 a. m. UAWA 11 a. m. Hapa.
MANGATUNA 3 p. m. TOKOMARU 7 p. m.,
he karakia huihui, Pakeha, Maori.
7, 8, 9, Nga Pariha o TOKOMARU, me HIKU-
RANGI.
10. RUATORIA.
11. Kei WAIOMATATINI (kei te kainga o Ta
Apirana Ngata.
12 & 13 Kei TIKITIKI. Hui nui o nga Pariha o
Ngati Porou.
14. Ka hoki ki TURANGA.
15. Ka tae ki HERETAUNGA.
16, 17, 18. Kei HERETAUNGA.
19. Te Wairoa.
20. Hui karakia me nga take a Ngati Kahungunu.
Ka tutaki ki a Ngati Porou i reira.
21. Ka hoki ki HERETAUNGA.
22. Kei HERETAUNGA.
23. Ka haere ki ROTORUA ma Taupo.
24. Ka tae ki RUATOKI.
25., 26., 27. Kei a MATATOA.
|
|
11 925 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 925
28. WHAKATANE.
29. Hura i te kohatu o Pouawha.
30., 31. Ka hoki ki ROTORUA.
Pepuere: —
1—6. Kei nga Pariha o Rotorua.
7. Ka hoki ki Heretaunga.
8, 9. Heretaunga.
10. Ratapu. Whakatapu i te Whare-karakia pere-
ki o Tangoio.
12. Whakahaere hokohoko, piha, ki Karaiwa hei
awhina i te Hahi Maori.
14. Ka haere ki Taupo.
15—17. Te Pariha o Taupo.
18. Rotorua.
19—22. Kei Mokoia e okioki ana.
23, 24. Te Puke Pariha.
25, 26. Tauranga.
27. Motiti.
28. Ka hoki ki Rotorua.
Maehe: —
1. Kei te huarahi ki Turanga.
2. Turanga.
3. Hurahanga i te kohatu o Ta Timi Kara.
4. Nepia.
6. or 7. Hura i nga kohatu o Waimarama. (Mehe-
mea ka oti).
8. Haere ma te tereina ki Akarana.
10. Karakia huihui, Maori, Pakeha ki te Cathedral
o Akarana hei timatanga atu mo nga mahi ki
te Pihopatanga o Akarana.
(Mehemea ka rite mai i nga rangatira i Akarana).
Te marama o Maehe kei te Pihopatanga o Akarana.
Te timatanga o Aperira kei te Pihopatanga o Waikato.
Nga ra whakamutunga o Aperira kei te Pihopatanga o
Poneke.
I te timatanga o Mei ka tae ki te Pihopatanga o Nelson. I
te whakapaunga o Mei kei Christchurch tae atu ki Otakou.
Kei wareware koutou te Hahi ki te inoi mo to koutou Piho-
pa kia homai he kaha tinana, kaha wairua ki a ia mo tenei
kawenga taumaha ka utaina nei ki runga i a ia.
Kia tau nga manaakitanga a te Atua ki te Hahi, ki te Iwi
Maori nui tonu, i roto i nga ra katoa o te tau 1929.
Tena koutou katoa. Kia ora.
Na to koutou Matua,
Pererika Akuhata Aotearoa.
|
|
12 926 |
▲back to top |
926 TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
PITOPITO KORERO.
I konei a Kingi Tahiwi e arahi ana i roto i nga rohe o
Tamatea Kaunihera i Tetahi Takuta pakeha no Australia mai
ko Dr. Phillips te ingoa—he mea whakahau mai e te Ropu
whakawhaiti i nga tikanga o Nehera (Ethnological Society). ki
te tango i nga toto o te Maori. E ki ana taua ropu ma nga toto
e mohiotia ai te matapuna o te momo Maori—E te matau-
ranga !! He aha hoki kei ko ake!!
Kanui te koa me te whakamihi mo nga rongo kei te awhi-
na mai a Te Teira Te Paea i ona mokopuna mo te ra whaka-
puaretanga i te Whare Karakia Mihingare i Tangoio—He
whakaaro rangatira tenei—E Tei kia ora te ahuatanga o nga
Kaumatua.
Tera e tae ki te Iwa Rau (£900) pauna e whakapaua e
Te Tari Ora ki runga i nga Kaunihera me a ratou naahi i tenei
tau.
E ki ana a Herbert Gregory, te kai whakahaere o Te
Whare Wananga e kiia nei ko Bishops Museum kua tuturu
te mohiotia ko nga Iwi Maori o Te Moanui-a-Kiwa i heke mai
i te tonga-ma-marangai o Ahia, kua hanumi nga toto o te
Hauauru—Rawhiti—Kei te piri hoki ki nga toto Tiapani.
Haina, me nga Amerikana Inia. Kaore i uru mai nga toto
mangumangu.
E whakaatu ana Tenei i Te Ropu Wananga o Heretaunga,
kei te whakaaro kia whai koha ratou ki te iwi, ara ki te whaka-
piki i nga ui ui a te ngakau mo nga take e pa ana ki nga
whenua me era atu awhina i te turi i te pohe.
I puta nga korero kia haere Te Pihopa o Aotearoa ki Te
Kirihimete i Ratana i runga i te whakamaharahara ake a
Tuta (Ratana) tera e tonoa mai. Otira na te kore pea he tono
i whakaritea ai ko etahi o nga pohiri manaaki mai a etahi o
nga waka e tau nei. Heoi me mihi atu ki a Tuta. Ana tona ra
ka tae atu.
Kei te ahua pai haere te mate o Kingi Hori. "E te Atua
tohungia te kingi. "
A Pepuere te 10 o nga ra ka tomokia te whare karakia o
Tangoio waahi o Heretaunga. Haere mai tukua mai ranei nga
whakaaro hei whakamama ake i te pikaunga.
Na nga hararei i whakaporori te puta atu o ta tatou pepa
me nga maramataka.
Tetahi mea atahua o o te hui a nga Ringatu i Opoutama.
Ko te tangata whenua he Momona, ko te manuhiri he Ringatu,
ko te Pihopa no te Hahi Mihinare.
A Maene i te 3 o nga ra ka hurahia te Kohatu whakamaha-
ratanga kia Ta Timi Kara ki Turanga.
E kingia ana kua tamate haere te haere o te tangata ki
Ratana mo te Kirihimete, pera me nga wa ka huri. Ko te ra
|
|
13 927 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 927
nui ke inaianei ko te ra whanautanga o Ratana te 25 o Hanu-
ere, ko reira nga mahi ngahau katoa puta ai, me nga whakanui
mo tona whanautanga. He aha hoki tenei mahi?
I mea nga Ringatu i Opoutama—"Haere mai e te Pihopa
hei pihopa mo te Hahi Ringatu. "
E ki ana a Edith L. Murdock—"Kei te ahua o te wahine
te ahua o te taane, a kei te ahua o te taane te ahua o te iwi. "
I tae nga apiha a te Kawanatanga ki te tutoro i a Rua
Kenana Hepetipa o Maunga Pohatu. I te whai herengi i a
Rua ka whakaritea te hiahia o te ope nei, a hoki pai atu ki
Rotorua ki Hamutana.
Mehemea ahau i pataia i enei tau ka huri—He aha te
puiaki o tenei mea o te wahine, ko taku whakahoki tenei e ki
ana a Miss Royden: —He moe taane, he whakatipu tama-
riki, he whaihanga kainga; engari i naianei, he inu pia, he
reihi hoiho, he purei korowha (golf).
KIA MATAARA!
Kei te kaha rawa te mate puniu ki Merika—I roto i enei
wiki tekau ma rua mano e rua rau nga tangata (12, 200) kua
mate i taua parekura.
E kiia ana kei te piki tonu te kaha o taua mate Flu me te
Pneumonia—No Noema 3 onga ra tae mai ki Tihema 29 i tae
ki te 2957 nga mea i mate.
Kei te kaha hoki taua mate nei ki Tiamani—Te ripoata
mai kua ki katoa nga hohipera i nga turoro, puhake atu hoki.
Kua timata ki Ingarangi engari kaore ano kia kaha.
Kei te tohu tohu mai Te Tari Ora kia tupato tatou whaka-
paua te kaha ki te rongoa i o tatou kaainga. Me tukua
ripoata ki nga Komiti marae, ki nga Kaunihera, ki nga takuta
ranei o nga takiwa.
TE HUI O TE WAIROA.
Te reo i paaha ki nga taitamariki o Te Tairawhiti katoa
no te peka ki Te Wairoa o te Ropu e kiia nei ko "The Wairoa
branch of the Kahungunu Welfare League, " i hui mai ai nga
taitama o nga kopua hohonu, o nga Whare Wananga, o nga
whare Maihi kua tu ki roto i nga pa tu-watawata o te wa,
ki te whakawhituwhiti i nga mahara e pa ana ki te whaka-
nohonoho whenua mo nga ra e heke iho nei. He reo nui tenei
no te wa, a, e whakamiharo ana hoki ki tenei taonga, ki enei
putake karangaranga notemea rite pu. tenei ki te reo tuturu o
te wa, te whakatinanatanga o nga mahara o nga ra kua huri
ki muri, kia akona nga tikanga mo roto i nga ra kei mua. Ina
kua tae mai. Haere mai! Haere mai!! Haere mai!!!
|
|
14 928 |
▲back to top |
928\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
No te taha kawanatanga ko Te Minita mo te taha Maori
Hon. Sir A. T. Ngata, M. P., raua ko tona hekeretari Mr Rau-
moa Balneavis. No te Tari ora ko Dr. Pohau Ellison, M. D.
No te Haahi Maori ko The Right Rev. Bishop Bennett o
Aotearoa. No Te Tari Kooti whenua Maori ko Judge H. Carr
me J. N. Harvey. Esq., Registrar o Te Tairawhiti Land Board.
Ko Capt. Pitt raua ko Henare Ruru me Reiri Kara o Tura-
nga Ko Dick Leach raua ko Dave Hinaki, o Whangara. Ko
Milner o Tatapouri.
Ko Eru Moeke raua ko Waikari nga kaumatua o Ngati
Porou me nga taitama, Tamepo, Len Ngata, Pete Mulligan, me
te nuinga o tera ope tata ki te rima tekau he hunga mahi
paamu katoa. No Te Whaka tohea ko Apanui.
No Heretaunga ko Ihakara Bob Tutaki, ko Rotia ko Nikera
me Tomoana.
No muri o te tina ka u mai nga manuhiri o Nga Porou
i tata ki te 60. No Turanga e rua tekau. Ko te ope o Te
Ko te marae i Waihirere ko nga whare he Marguee e rua.
Ko te whare nui i a Ngatiporou—ka pai hoki te takoto—kia
ora nga tangata o te marae me te whare kai, me nga poai o nga
raiti me nga puripuri-a-ringa.
Te tangata whenua, i runga i te whakaara kotahi, timata
mai i Te Mahia, Nuhaka, Whakaki. Wairoa, Mohaka.
Kaore i kitea atu te wehenga i nga haahi, ano te ahua
kotahi tonu, me nga mihi ki Te Pihopa o Aotearoa, me te wha-
kahuahua i nga kupu a Te kooti, me era atu o nga poropiti
Maori pai tonu. Ano te ahua he Wairua pai, ko Te Wairua
Tapu kei te arahi i taua hui. Nga whakamoemiti mo tenei
karangatanga me tenei waimarie e tika ana kia nui noatu.
E tika ana kia riro i te peka o Ngati Kahungunu ki Te
Wairoa te utu honore mo te hui whai-tikanga.
'Ka mutu pea' e hoa ma!
Ko nga take enei o te hui: —
Tuatahi: —
He mihi ki Te Pihopa o Aotearoa.
Nga tumanako kia tupu nga manaaki-tanga, me te
whakapono i runga i tenei homaitanga, whakanukunga
ake i te mana o Te Haahi ki te Iwi Maori.
Tuarua: —
He mihi kia Hon. Sir A. T. Ngata, M. P. mo te rironga
mai i a ia o Te Minita Maori, me te tono atu hoki kia
puta i a ia etahi manaaki i toua Iwi Maori, e maharatia
nei he whakanohonoho whenua tetahi mea pai.
Tuatoru: —
He mihi kia Te Raumoa mo te mau ona ki te turanga
hekeretari mo Te Minita mo nga Mea Maori ka tekau
|
|
15 929 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_929
ma whitu nga tau e noho ana i taua nohoanga teitei.
me tona kaha ki te manaaki, ki te tohutohu mai, mo
nga putake e mauria atu ana ki te Kawanatanga.
Tuawha: —
He mihi kia Dr. Pohau Erihana te kaiarahi i Te Iwi
mo te taha ki Te Ora.
Tuarima: —
He mihi kia Tiati Ka raua ko Rehita Haawi o Te Kooti
Whenua Maori me Te Poari o Te Tairawhiti me te
tono kia pai raua ki te whiriwhiri mai i nga take
meake nei hoatu ki o raua aroaro, hei putake e mama
ai nga whakaaro whakanohonoho whenua o te ropu, ma
raua hoki e taea ai nga wahi e puta mai ai te kaha
moni mo enei tu mahi.
Tuaono: —
He mihi ki nga ropu taitamariki o tena rohe, o tena
rohe, kua huihui mai nei mo runga i nga take whaka-
nohonoho whenua, me nga take mahi, te mea nui
rawa ia mo te ropu taitama o Ngatiporou.
Tuawhitu: —
Te whakamahara mo Ta Timi ki Te Waihirere (Wai-
roa) ara kia whakaturia Te Whare Whakairo a
Takitimu me tona marae atahua.
Tuawaru: —
Te Kohatu whahamaharatanga mo Ta Timi ki Turanga
a Maehe te toru o nga ra.
Tuaiwa: —
Te haere ki Waikaremoana kia kite whenua, me te
Whare Hiko ara a "Haumapuhia. "
Tuangahuru: —
Ko tenei putake no muri ka whakaritea kia whaka-
kotahi te Iwi Taitama o Te Tairawhiti katoa, hei
tohu mo ta ratou tautoko i nga kupu tohutohu a Ta
A. T. Ngata,
No waenganui po i muri o te hapa ka nukuhia te nui mo te po
o te Ratapu, kia watea te ra mo te karakia me te haere o nga
mea watea kia kite whenua, a, kia watea hoki te Minita Maori
mo nga take takitahi a te Iwi Kainga.
No te ahiahi o te Ratapu ka whakatakotoria nga whenua kua
marama hei tononga.
Ko Kauhouroa (Wairoa)
„ Hereheretau (Nuhaka).
„ Opoutama (Mahia).
„ Horohoro (Taupo-Rotorua).
E 70 nga ingoa o nga taitama whakatapoko mo te tono whenua.
He mea ata kohiri i nga tama maia, pakari nga tinana me nga
|
|
16 930 |
▲back to top |
930 \_\_\_\_\_\_\_\_ TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
whakaaro. E 50 no roto o Te Wairoa me Te Mahia, e 20 no
Ngati Porou, a, kei te puare tonu taua rarangi ingoa, hei kohiri
ma te Komiti Tumuaki.
I whakamarama Te Minita Maori ko nga mea kua tuku ne
i o ratou ingoa kia tino mahara me ata poroporoaki te wa ka
inga, katahi ka haere, notemea ma te manawanui me te kaha-
me te whakamomori ka taea ai nga puke teitei e kurupae ana
mai i mua o te aroaro o te ngakau 'ahuwhenua. ' I tonoa atu e
ia te ope mahi paamu o Nati kia ata korerorero ai ratou ko nga
taitama e whakaaro ana ki te tua huarahi mona, mona,
mona, hei whakaatu, hei whakakaha, i te hua kua kitea e ratou
o te manawanui te ngakau kaha, marama ki te mahi.
No ana kupu mihi kia Turi ma te ropu taitama ka puta
enei kupu i a ia "Kia kaha ake koutou i muri nei. Kia mara-
ma hoki. Ko te huarahi tenei e ora ai koutou me te Iwi ko
nga wawata o nga tau maha kua whakatinana i tenei ra. Te reo
o te kaha o te manawanui, o te pono. " "Whitiki i koutou ki te
whitiki o te wa "Haere whakamua!" "Kaua hei warewaretia
to tatou taonga Te Pihopa o Aotearoa!"
I tautoko a Waikari (Ngatiporou) he kaumatua i runga
i nga tohutohu ki te hunga taitama. I whakaatu ia i te tau-
maha me te ua ua i nga ra o te taitamarikitanga. Na te u ki
te mahi, ki te manaaki i te taonga ka taea paitia mai enei ra.
I pera ano a Eru Moeke (Ngatiporou) he kaumatua. I
whakaatu ia, he ngohe noa ia i tona taitamarikitanga. Ehara
ia. Ara ano nga tangata rangatira, engari i mahara ia na tona
piri me tona kaha ki te pupuri i nga kupu o te whakapono, ka
manaakitia ana mahi me tona tinana katoa. Kia pera hoki te
hunga e tupu ake nei.
I whakaatu a Tamepo, Renata Ngata, Wirihana, Peta Mari-
kena. Hirini Heeki, Milner, Kewshaw, nga "Farmer" taitama-
riki o Nati i te pai o te whakamomori ki te mahi, me te tiaki
Taonga, kua ngawari i roto i enei ra. He whaka hauhau i te
hunga taitama kia kaha kia maia, kia toa!
I whakahautia kia kokiritia he komiti tirotiro, ui ui hoki
nga ahuatanga me nga wariu, me nga wawahi pai mo aua
whakanohonoho.
No muri i enei ka puta nga kupu mihi mo nga rangatira
o Te Marae, me nga kuki i te motini a Te Pihopa o Aotearoa
me Te Raumoa, paahitia ana ki te umere. Ka mutu te nui
pai nei.
HAERE RA KI AOTEAROA.
Mo te awangawanga o Wi Repa e mau ake nei i Te Reo o
Aotearoa Nama 89 o te Hanuere tata nei ara mo te ingoa nei
o Aotearoa, mehemea ra ia mo tenei motu anake taua ingoa
|
|
17 931 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 931
e inoi nei ia kia rite te whakaaro ara kia tau atu ano ki tera
motu.
Kaore au e whai i taua matohu. Ona whakamarama mo
kupe kei te whakaingoatia i nga taha tika o te moana o Te
Tairawhiti taea noatia tenei ra kei te mau hoki taua Kupe i
roto i nga waiata nunui o Te Tairawhiti, me nga tangi apakura
mo nga rangatira.
Kei Akitio, wahi o Porangahau ko Matiu ko Makaro, kei
te one e tu ana he pohatu.
Kei te apakura enei kupu: —
Tahurihuri ai ko Matiu ko Makaro
Ko nga uri taua e hika
O Kupe raua ko Ngake
tera motu, aranga tonu iho ko Mataketake taea noatia tenei ra.
Kei te takiwa o Wairarapa ko te matakitakitanga o Kupe ki
Kei reira ano ko nga waka o Kupe. e. rua, he maunga e taupoki
ana.
E kiia ana he moutere kotahi enei e rua, na Kupe i tapahi
ka tere te moana i waenganui, ka kiia ko 'te moana a Kupe.
Kei taua moana te tuahiwi ki Raukawa. I whakanohia ki reira
nga Taiore a Kupe ara te tumatakuru te taraongaonga, te hore-
titi, te horetata, ara te patu whenua, te whakaara moana, e
patu ana i te tangata, kaore he morehu. Tahuri atu he waka.
Otira no te wa i a Whakarewa-i-te-Rangi ka ora te tangata.
E mau ra nga kupu i te waiata.
Nohou anake ra nga putanga ki te tonga.
Ko Whakarewa-i-te-Rangi na ana i tiki atu.
Ko Poutini, ko Arahura
Ko te wa i tere ai te toki.
T mohiotia hoki me kopare nga kanohi ina eke ki Raukawa
kei te waiata ra: —
Whitikia ai ra Tuwhena
Koparetia Raukawa
Kei te waiata "Ao ma-uru" e man ana enei kupu.
Kia koparetia te rerenga i Raukawa
Kia huna iho kei kitea e nga whatu
Kia hipa ki muri ra
Ka titiro kau au
Kia noho taku iti
Te koko ki kararupe
Nga mahi a Kupe
E topetopea iho.
He mea nui te poroporoaki na nga mea i mahue ki nga mea
i haere i te heke ahakoa i Hawaiki pa mamao, i Hawaiki pa-
tata ranei. Koia tenei ko nga kupu poroporoaki: —
"Haere ra ki Aotearoa!
Horohia te tau ki runga i a
Marereotonga i a Tumuwhakairia.
|
|
18 932 |
▲back to top |
932\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
Ko tona tikanga tenei kia kaua nga mahi kakari e mauria mai.
Engari horahia te pai ki runga i Aotearoa.
He nui tonu nga korero mo Kupe engari kua ngahoro.
Tera pea kei "Nga kete putuputu a Rakatauri. " e Manaakitia
ana.
Mo Maui Potiki ara Tikitiki-a-Taranga
Muriranga Whenua
I
Taranga
Maui Potiki
He mahi tino tapu te whakaeke, te takiri i nga tauranga ika.
Ka mate te tangata whakatoi ahakoa i uta, i runga ranei i te
toka. Pera tonu te kaharoa.
Te mahi nui a Maui Tikitiki he whakatoitoi ki ona tua-
kana, na reira kaore e mauria ki te moana. Otira i tona nga-
kau nui, katahi ia ka huna ki te punaki o te waka. No te
ekenga ki runga tauranga ka puta ake, ka riri nga tuakana.
kaore e hoatu he mounu ma ana, ka kurua nei tona ihu kia
toto, ka pania ki te matau, kaati ka mau ake Te Ika-a-Maui.
Koia tenei ko nga korero o tona hiinga: —
I runga tonu te aho e heke ana kua kahakina e te ika. Ka
whakatonihi tona aho i te Taumanu o te waka ara i te niao,
ka whiua ki te riu o te waka, ka whakatotohu. Ka karanga
tuakana tukua ka mate tatou.
Ka karanga tera Waiho ra kia kahaki ana te ika a to koutou
taina.
No te tuawha o nga karangatanga kia tukua, ka karanga
tera Waiho kia pau nga hau e wha. I reira tonu ka ea te ika ki
runga, ka tau i te taha o te waka. I runga i te nui o te whaka-
moemiti me te koa o nga tuakana ka peke ki runga i te ika
nei umere ai. pekepeke ai. Ka karanga atu te taina kia pai ki
to ratou tupuna, kaore hoki i rongo, pekepeke tonu koia i
awaawa i ai, i puke puke ai, i kino noa iho ai te whenua. Koira
te waahi o tetahi waiata e mea ra: —
Ka ea te whenua nui ka ea.
He aha te manu e he titi te manu
He aha te manu e, he takahi karera
Ka tau ki tahunatapu
Te huki toto e te taha toto e
Paia ake te whakatikatika i nga kupu e mataporehurehu ana
i te whakatikatika i nga kupu kua karaipiture kua kohatu kei
roto i Te Paipera Tapu he mea whawhao na Te Wairuapono i
te wa i whiti ai te ra ki te Whenua me te Ao o tatou tupuna.
Kia kaha te kimi i nga kupu nunui ko to koutou ora tena
kaua hei moumoutia.
Na to koutou morehu koroatia,
Ihaia Hutana.
|
|
19 933 |
▲back to top |
Pepuere, 1929. TE REO O AOTEAROA 933
HE KUPU TOHUNGA.
Na R. T. K.
Me tango mai ano i te whare-wananga o Hakipia he kupu
tuatahi ma tatou. I puta te whakaaro i etahi tangata kuare
ara kore-mohio kia hanga purei ratou ma ratou hei whaka-
ngahau, hei whakanui, ma ratou i to ratou ariki, i te Tiuka o
Atene engari i tae te kupu ki te tiuka kaore he painga o taua
purei. Ko tana kupu tenei: —
I will hear that play:
For never anything can be amiss
When simpleness and duty tender it.
Kia rongo au i taua purei:
No te mea e kore rawa he mea e he
Na te ngakau tapatahi na te aroha nei i homai.
I puta te whakaaro i a au kia mau pupu hei aroha maku ki
etahi tangata, he tino kai hoki ki au nei te pupu. Ka mutu
ano te kai i taea e au i taua wa, he kai ngawari hoki tera te
pupu ki te mahi. He roa taku haerenga, he kino hoki te
huarahi. I te ngahorotanga o aku pupu ka tuku au ki raro o
te hoiho ki te kohi. I tae po au me aku pupu. No muri
mai ka rongo au i whakaparahakotia aku pupu me au hoki
pea. Ina te kupu. "He pupu noa tana kai e mau ai i te
whenua roa ma te tangata. " I mate matou ko aku pupu i te
whakama. Ko te hiahia pea o aua tangata kia mauria atu e au
he koura he ika ranei ma ratou. E ki ana ko te pakeha,
"Kahore he whiriwhiri ma te hunga e inoi ana. " a e ki ana ko
te Maori: "He kai kei tua o Toka-rarangi, ma wai e tiki atu. "'
Mehemea ko te Tiuka o Atene e manaakitia aku pupu; tera ia
e ki,
Kia kai au i aua pupu:
No te mea e kore rawa he mea e he
Na te ngakau tapatahi na te aroha nei i homai.
Ko te utu mo aku pupu me taku whakawahanga i te roa o te
whenua he whakawhetai noa iho ara ki te pakeha he Tangi
Kiu. E ki ano ano ko Hakipia,
Thanks, to men
Of noble minds, is honourable meed.
Ko te whakawhetai, ki te hunga
Ngakau rangatira, he utu honore.
Ki te pakeha he tohu no te rangatira te Tangi Kiu. no te
kuware te kore e Tangi Kiu.
Ka nui nga kupu a Hakipia mo te kore ngakau whaka-
whetai. Ko tenei tetahi hara nui kei te ao.
|
|
20 934 |
▲back to top |
934 TE REO O AOTEAROA Pepuere, 1929.
Kua puta he korero maku mo Kingi Rea, i tapae nei i tona
kingi-tanga ki ana tamahine tokorua. Riro atu ana te kingi-
tanga ka tukinotia te kaumatua nei; ka haere noa i te koroha
patua ai e te marangai na konei ia ka ki,
Ingratitude, thou marble-hearted fiend,
More hideous when thou show'st thee in a child,
Than the sea-monster!
E te aroha-kore, e koe e te nanakia ngakau-kohatu,
Weriweri ke atu 'koe i te taniwha o te moana,
Ina whakaaturia e te tamaiti.
Filial ingratitude!
It is not as this mouth should tear this hand,
For lifting food to't?
Te aroha-kore ra o te tamariki!
Ano ia nei kia haehaea e tenei waha tenei ringa,
E homai kai nei mana
Ia Kingi Rea e patua ana e te hau, e te awha; i te hiko e
kowha ana, i te whatitiri e haruru ana ka tu ia, ka titiro ki te
rangi, ka puta i a ia enei kupu wehi, tika rawa mo te po
marangai.
Blow, winds, and crack your cheeks! rage! blow! 22
You cataracts and hurricanoes, spout
Till you have drench'd our steeples, drown'd the cocks!
You sulphurous and thought executing fires,
Vaunt-couriers of oak-cleaning thunderbolts,
Singe my white head! And thou, all-shaking thunder,
Strike flat the thick rotundity o' the world!
Crack nature's moulds, all germens spill at once,
That make ingrateful man!
As benefits forgot:
Though thou the waters wrap,
Thy sting is not so sharp
Heigh, ho! sing, heigh, ho! etc.
Pupuhi, e hau, a haea o paparinga! auta! pupuhi!
Pupuhi, pupuhi, e te hau o takurua,
Kaore tou kino i pera
Me to te tangata aroha-kore;
Kaore i koi rawa tou niho,
No te mea kaore koe e kitea,
Ahakoa ra e kino ana te pa mai a to ha.
|
|
21 157 |
▲back to top |
|
|
22 s158 |
▲back to top |
s
Tirotirohia nga waiata nei me nga
whakamarama. Mehemea kei te he
nga kupu, nga whakamarama ranei, Ida
tere te whakaatu ki a i
TA APIRANA NGATA, M. P.,
Waiomatatini, East Coast.
Kei te whakapukapukatia nga waiata
nei, engari ko te hiahia o te komiti kia
pai, kia tika, kia marama, nga kupu.
ETITA.
|
|
23 s159 |
▲back to top |
NGA
MOTEATEA
Ko nga waiata i taia i era tau, hei tapiri ki te
Toa Takitini, kua whakapukapukatia, a kua tapaia houtia ko
"Nga Moteatea—Part U. "
He maha nga waiata kaore i taea te whakauru ki tera
ropu, i te mea e akiakitia ana te pukapuka kia puta, hei korero
ma nga tamariki, e mau ana i te Reo Maori mo te whakama-
tautauranga a te New Zealand University. Na reira ka haere
tonu te panui o nga waiata i te Tapiri nei, a ka huaina te ropu
ka timataia nei i tenei marama ko "Nga Moteatea—Part II. "
Kia maha enei ka whakapukapuka ai ano; a, hei muri ata pea
ka kitea ano etahi atu waiata. Na, ka haere tonu ta tatau wha-
kawhaiti i enei o nga taonga a nga tipuna.
Ko te inoi atu a te tangata whakahiato, kia tukua mai a
koutou whakahe, whakamarama ranei, whakatikatika ranei.
Hei muri rawa atu ka tirotiro hou ai i nga waiata nei, ina kau-
papa mai nga whakahe a nga iwi; a hei reira whakatikatika ai.
Na
A. T. Ngata.
Poneke,
Pepuere, 1929.
|
|
24 s160 |
▲back to top |
149. —HE TANGI MO TUPOKI,
Na Te Maropounamu.
(Ngati-Tama, Taranaki).
Na D. F. G. Barclay (Te Pakere), na S. Percy-Smith i
whakamarama.
I taia te waiata nei ki te pukapuka a Hori Kerei, 'Nga
Moteatea' p. 197; a, kei reira e kiia ana na Makirangi.
No te tau 1893 ka taia te waiata nei ki te Journal o te
Polynesian Society (J. 2/52); na D. F. G. Barclay (Te Pakere)
kai whakamaori o te Kooti Whenua Maori i taua wa i tuku ki
reira, nana ano i whakamarama, i whakapakeha hoki. He
rereke etahi wahi maha o ta Te Pakere i ta Hori Kerei a, ko te
ahua na nga iwi o Taranaki i hoatu nga kupu, nga whaka-
marama ki a Te Pakere. Otira i whai te kaupapa ka taia ki
raro nei i ta Hori Kerei; ko te mea tawhito tera, a he maha
rawa nga wahi i makere i ta Te Pakere.
Ko Tupoki raua ko te tuakana ko Raparapa nga rangatira
o Ngati-Tama i te wa i a Te Rauparaha ma, i nga whawhai
nunui a te Maori i te wa i u mai ai te pakeha ki enei motu.
To raua pa ko te Kawau, he motu kei Poutama, kei raro iti
atu o Parininihi. 1 mate a Raparapa i a Waikato ki te whawhai
i Te Taharoa (kei te taha tonga o Kawhia). No muri tata iho
ka mate a Tupoki ki Pararewa, kei te takiwa o Mokau, i te
ope o Ngati-Maniapoto, o Ngati-Rora, o Ngati-Haua, o Ngati-
Paoa. E kiia ana na te pu a Hauauru a Tupoki i mate ai.
Na te tuahine o Tupoki, na Maropounamu tenei tangi
mona. Kei te T. C. 257 me te 347 nga korero mo Tupoki.
(Ref.: M. 197, J. 2/52, J. 18/79, T. C. 349).
'Tera nga whata ka moiri kei Parininihi, 2
Nana i hoatu ki waho.
Haere ra, e pa, i te apu rorowhio
O ruhi, o ngenge, o te makinokino tonu,
I whakahokia3 atu e koe ki te hauauru.
Te whakahokinga mai ka whiti4 i te rore;
Kihai5 koe i whakaaro, kia maunu te wai
I runga o Ngamotu. 6
Kei to tamaiti ma Rau-a-Matuku, 7
Mana e putiki te ua o te pakanga,
E tauwhiro mai ra te hiku o te taua.
Hirautia8 ra o kahu angiangi;
Paranitia ra te pu ki Watau;
Pairangatia ra te pu ki Wharekohu.
Kia nui o tohu ki runga ki to rangi,
Kia rewa9 nga ngohi i te ati.
Manu whakarewaia, kia whakakau koe
I te whana10 whatiwhati i roto Pararewa, 11
Kei pehia koe te ahi12 a te tipua.
Tenei Poutu13 nana i here mai,
Hei whakatu atu te maru14 i muri nei.
|
|
25 s161 |
▲back to top |
Kaua15 e runga hei koaina mai.
Tukua atu ki waho mo Tautari16 ma,
Mo te waiaruhe, 17 e tanga tonu nei;
Ma te hau takaha e turaki
Taku rata tiketike,
Taku whakaruru totara,
E tu ki Poutama18 ra.
i Hurihuri noa ana
Te mokai19 o te wahine;
: Taku kiri whakaniko,
Te kiri o Awanui, 20
Ka whara kei muri.
1 Karanga mai, e Pare21 i te rae ki Rangiahua. 22
Tena taku manu, he manu takipu,
He takupu matakana, he aua matawhero,
Mo nga utu e hira ki te pae ki Karaka-ura. 23
Katahi, e Poki, 24 ka tahuri to rakau toa,
I ngaua putia e te ipo25 wahine,
Te whatinga26 i reira te puhi o te waka,
He tumu27 herenga waka no runga,
No raro, no Te Rauparaha;
Tahurihuri ana te papa ki Raro taka. 28
I whea29 koia koe te tohi atu ai
To patu whakatu ki te ihu o Mama?
O Mama30 ra i te kai31 a wai?
O Hari32 ra i te kai a Ranga, 33
O Hau34 ra i te kai a Oro, 35
O Tui36 ra i te kai a Maene. 37
Ka mahungahunga te whakahoro
I to angaanga, e tohe nei
To angaanga ki te hau o te riri.
Ko Kahutuatini38 hei utu mo aku taro,
I ngaua iho nei, e i.
1Tera, etc.: —Ko enei whiti e rua i whakapotoa ki ta Te
penei ki reira: —
Tera ia te po taua te taka mai nei i Parininihi.
Nau te tatari kia maunu te wai i runga i Ngamotu.
Kei to tamaiti, ma Rau-a-matuku hei putiki mai
Te ua o te pakanga, e tauira mai ra te hiku o te taua. '
2Parininihi: —Kei raro atu o Niu Paremata, e kiia nei e te
te White Cliffs. Kei raro o te pari, kei te takutai te ara
nga ope o te tuaraki.
3I whakahokia atu, etc.: —Mo nga pakanga a Tupoki o mua
4Ka whiti i te rore: —Ka mau i te tawhiti.
5Kihai koe i whakaaro: —Ki te J. 2/52 me te T. C. 349, 'Nau
kia maunu te wai i runga o Ngamotu. ' Ki te M. 197
6 Ngamotu: —Kei te taha hauauru-ma tonga o te waapu i Niu
mata. He ingoa tenei e haere tonu ana i roto i nga waia
tai-hauauru. Mei tatari a Tupoki kua rokohanga mai e
awa, a tera pea e huri ke te ahua o te pakanga i Parare
|
|
26 s162 |
▲back to top |
7Rau-a-Matuku: —E ki ana a Te Pakere he ingoa iti no Te Puni, no
tetahi o nga rangatira o te Ati-awa (J. 2/52). E ki ana a Percy-
Smith he ingoa no Te Wharepouri, he rangatira ano hoki ia no
te Ati-awa (T. C. 351).
8Hirautia ra, etc.: —Ki te J. 2/52 me te T. C. 349 e penei ana: —
'Pairangatia mai o kahu angiangi,
Pairangatia mai i te puke i Wharekohu. ''
9Kia rewa nga ngohi i te ati: —Ki te J. 2/52 me te T. C. 349, 'Ka rere
nga whetu o te ata. '
10Whana: —Ki etahi 'riri. '
11Pararewa: —Ko te parekura i mate ai a Tupoki.
12Te ahi a te tipua: —Te pu a te pakeha. Na Poutu te pu tuatahi i
mau mai i a Ngapuhi.
13Poutu: —No Ngati-Tama- kua korerotia i runga ake nei.
14Maru i muri nei: —Ki te J. 2/52 'te whare i muri ake. '
15Kaua e runga, etc.: —Ki te J. 2/52, 'Kauraka e koaia e te rahi Ati-
Tama. ' Pera ano ki te T. C. 349. Hei aha kia koa a Ngati-Tama
mo te matenga o to ratau rangatira o Tupoki? Ka tika pea te
mea i taia nei.
16Tautari: —Ko Maungatautari, he rangatira no Ngati-Haua i mate i a
Ngati-Tama ki Poutama.
17Te waiaruhe: —He kupu mo nga aitua e ngau noa nei i roto i nga
mahara.
18Poutama: —Ko te one i raro atu o Parininihi. He wahi kakaritanga
no nga ope o te Tai hauauru i ona ra.
19Te mokai o te wahine: —Mo Ngaipu, he whaea no Taonui o Ngati-
Maniapoto, he wahine ware, e kiia ana nana i kai maanga rawa
ki a Tupoki. Ka waiho hei mamae, hei pouri mo te wahine nana
te waiata nei i tito.
20Awanui: —Ko Awanui-o-Tarawera, he ingoa ano no te awa o
Whanganui.
21Pare: —Ko Pare-te-korae, whaea o Hauauru o Ngati-Maniapoto.
22Rangiahua: —Ki te J. 2/52 me te T. C. 349 'Rangikohua. '
23Karaka-ura: ——Ka ea katoa nga mate o nga iwi i a Ngati-Tama i te
matenga o Tupoki, apiti atu ki te parekura i Karakaura.
24Katahi e 'Poki: Mo Tupoki. Ki te J. 2/52 me te T. C. 349, "E koro, e
tama ra. '
25E te ipo wahine: —I mua atu o te whawhai nei ka whai-kupu a Tupo-
ki kia kaua he tangata e kai. Otira na tona mokopuna wahine
tonu i takahi tona kupu; ko ia i aitua ai.
26Te whatinga, etc.: —Ki te J. 2/52 me te T. C. 349 'ka whati i reira
te puhi o taku waka. '
27He tumu herenga waka: —Mo Raparapa raua ko Tupoki, na raua i
arai atu a Ngati-Maniapoto i roto i nga pakanga maha. Ka rite
raua ki te pou herenga waka ki o raua iwi. I whakamanawa
mai hoki a Te Rauparaha ki a raua hei taunga.
28Rarotaka: —He huapapa i raro iho i te Kawau; he wahi no nga
kakari maha. Ki te J. 2/52 me te T. C. 349 ko tenei wahi i whai
ke i muri i era kupu, 'Mo te waiaruhe e tanga tonu nei. '
29I whea koia koe: —Ki te J. 2/52 'He aha koia koe. '
30Mama: —He rangatira, he toa no Ngati-Maniapoto. I mate i a ia a
Te Huarere, he toa no Te Arawa, ki Otorohanga, he riri takitahi.
E kiia ana na Mama i patu a Tupoki (J. 2/53); ki tetahi korero
(T. C. 348) na Hauauru a Tupoki i pupuhi. Ko te Mama tenei i
te waiata 52.
31Te kai a wai: -—Ki te M. 197, 'te kai a Ranga. ' He penei te takoto
o tenei whiti ki te M. 197,
'O Mama ra i te kai a Ranga,
O Hau ra i te kai a Wai,
O Tui ra i te kai a Mahara. '
32 —Ko Hari-maruru, no Ngati-Urunumia, ko te tane a Rangi-
hapainga i patua kohurutia e Te Kawa-irirangi o Ngati-Tama ki
te Whakarewa. Te whakahokinga mai ko Tihimanuka, ka mate a
Ngati-Tama ki reira i nga iwi o Tainui, ka mate a te Kawa-
irirangi. (T. C. 2 80, 293).
|
|
27 s163 |
▲back to top |
33Ranga: —He kuri na Te Maropounamu nana nei te waiata nei.
34Hau: —Ko Hauauru, he rangatira nui no Ngati-Maniapoto. E kiia
ana nana a Tupoki i patu.
35Oro: —He taurekareka na Te Maropounamu.
36Tui: —He rangatira no Ngati-Maniapoto.
37Maene: —He taurekareka na Te Maropounamu.
38Kahutuatini: —He rangatira no Ngati-Rereahu, no Ngati-Maniapoto.
Kaore tenei wahi i te M. I97, engari kei te J. 2/52 me te T. C. 349.
150: —HE TANGI MO TE PAREKURA I TATARAIMAKA.
No Taranaki.
Na S. Percy-Smith i whakamarama.
He pa nui a Tataraimaka no Taranaki kei te takutai, kei
runga mai o Niu Paremata, kei waenganui i nga ngutuawa o
Kati-kara, o Pito-one. Na Te Puoho, o Ngati-Tama, i whaka-
taka te ope a Tuwhare, o Ngapuhi, a Murupaenga o Ngati-
whatua, a Te Rauparaha o Ngati-Toa. Hei tuarua mai tenei
mo Murupaenga ki Taranaki, hei tuatahi mo Tuwhare. Ko ta
Te Puoho take ki a Taranaki ko te patunga a Puke-toretore
(no Taranaki) i tona tuahine i a Te Kiri-kakara. Ka eke mai
hoki a te Ati-awa, ka piri kite taua, ka whakaekea a Tatara-
i-maka. E ki ana a Percy-Smith no te tau, 1818. Kua tae te
rongo o te pu ki Taranaki i mua atu. ka waiho e te wahine hei
whakatoi; engari na te pu i horo ai a Tatara-i-maka. Ko te
Ati-awa ki te tohu i nga rangatira o te pa ki a Ngapuhi, ko
era hei pupuhi. Ka hinga i kona te mahi a te rangatira, a Wete-
nga-pito, a Parehe, a Pare-tu-terangi. a Tiotio.
(Ref.: M. 242, T. C. 287. )
E paki ra, te paki1 o Autahi!2
Hei roto au hei taku whare
Rohi3 atu ai ki te iwi, ka kopa
Ki te ana o Rangitotohu. 4
E whanake5 ana kia takitahi,
E uru wewehi ana.
Ka tu te whakapipi
Ki te puke ki Tatara-i-maka. 8
Kei te karanga ake aku huinga
I te whatitoka, hei tomokanga
Mo Murupaenga whakatere ope.
Nana te tipa8 ki te pikitanga i Tuhimata, 9
I maroke kau atu ai i konei.
1Te paki o Autahi: —Mo te rangi ataahua. He pena i te 'paki o Hewa'
te paki o Ruhi. ' 'te paki o Rangi. ' (W. D5).
2Autahi: ——He whetu, ko Atutahi; ko Canopus ki te pakeha. Etahi
ingoa o taua whetu ko Kauanga, ko Paepaepoto.
3Rohi atu ai: —Tangi atu ai. Ki te T. C. 287 'koki atu ai. ' Ko te 'koki'
he waiata, he tangi i te atapo.
4Rangitotohu: —Kei te ngaro tenei.
5E whanake ana, etc.: —Ki te M. 242 me te T. C. 287 he penei: —
E whanake ana kia takitaki
E uru, e wehi ana.
|
|
28 s164 |
▲back to top |
Tirohia te waiata 57, na Taranaki ano hoki, ki era kupu: —
I nawhea hoki koe ka takitahi
I nga rangi ra e uru wewehi ana. '
Koia i whakaarohia ai nga kupu i taia nei, naku i whakaeke ki
te aronga o taua waiata 57. Otira ma Taranaki e titiro mai te
mea tika.
9Tatara-i-maka: —Kua korerotia i runga ra.
7Murupaenga: —He rangatira, he toa no Ngati-Whatua. Hei tuarua
mai tenei mona ki Taranaki ko ia i kiia ai he whakatere ope.
8Tipa: —He ope kokoti, ka whakamoke i te huarahi, hei patu i te
taua haere ware atu. Ki te T. C. 286 'tipi. ' He karakia te tipi,
hei huna kai, huna tangata. Ina hoki te Tipi a Houmea.
9Tuhimata: —Kei te ngaro tenei.
151. —HE WAIATA TANGI MO TAWHIO,
Na Tarei.
(Ngati-Awa).
Ko Tarei, e ai ki te korero a Paitini Wi Tapeka o Tuhoe,
he wahine na Te Maitaranui, e korerotia ra i te waiata 117.
Ko te kaupapa i taia ki raro nei na Paitini i korero ki a Te
Peehi (Elsdon Best) a tuhia ai ki te B. 3/53. Kei Tuhoe 545
te tungi a Te Motu-o-ruhi mo tana tane mo Te Maitaranui.
E ki ana a Takuta Wirepa he tamahine tonu a Tarei na
Te Maitaranui,
Te Maitaranui
Tarei—Apanui
I
Hoani Te Ua-terangi
Te Hurinui Apanui.
He tungane a Tawhio no Tarei, ko Te Keepa Te Tawhio tana
uri.
(Ref.: B. 3/53).
He aha ra te hau e pupuhi mai nei?
He tawaho pea, he homai aroha.
No rau o rangi te hua maharatanga,
Ka roa hoki-mota' i te taringa atu,
Kai te marama hea te rangi hokinga mai
I te kino ka hurirua, ka mau kai te kanohi?
No konei a Tawhio2 i whakapahau ai.
Ko au anake ra e kai nei i te toko;
Nau i tauwehe ka pamamao atu ana.
Ki tatari ana te whakawa i tau ai haere3 wharara,
E turaki ana mai nga uru rakau o Houtere4 i tua.
Hohoro mai koia, kia wawe taku rangi
Te whakatau iho ki te wa hoeroa;
Kai noho i te ao, kai roa te tirohanga.
1 Hoki-mota: —Ki te B. 3/53, 'ka roa hoki mo tai te taringa atu. '
2 Tawhio: -—Te tangata mona te tangi nei.
3 Haere wharara: —Kua haere piko, kua koroua,
4Houtere: —He ngaherehere kei Opotiki.
|
|
29 s165 |
▲back to top |
T
I, 152. —HE WAIATA MO NGA WHAKAPAE,
Na Te Motukura.
i (Tuhoe?)
Na Te Whatu o Tuhoe i korero ki a Te Peehi, na Te ]
kura tenei waiata 'mo tona tinana tonu i kohimutia e
tangata. '
Tera atu pea etahi whakamarama o tenei waiata.
(Ref.: B. 3/57).
Taringa i whakarongo te haruru ki te tonga,
Tohu ake ai au ko taku wheteke' rawa,
Tenei ka hoki mai; he homai korero
Kia rongo atu au,
Mo taku tiheinga i Kohuwai2 ra ia.
Kai roto mai Komairo, 3 naku rawa i ronarona, "
E tarei atu ana i te maru ahiahi:
Kaore ko ia ra he potau na roto.
Ki kona te tini na waru5 noa atu ai,
Tenei taku tinana kai te taka ware atu.
Kai te rokiroki ra te roi na te Ihonga
I te moana ra ia, e.
E te rimurimu ra i piri mai ki te toka.
Ma te tai e huaki ka pae mai ki uta ra.
Ka mau mai te tini na, ka kai mai mana,
Ko te atarau ra te maka mai ki au.
Tenei kei te wera, ka whai mai te manu nei,
Te tieke tararau ia nei.
Ka te kore pari tata hai kopanga6 moku,
Ki wawe au te mate;
Kai noho au i te ao turituritia ai,
Ka kea te taringa; ka mau mai hoki koe
I tahau whakaripi, hai toki mai ki au.
E kore ra e pa i te kiri rahirahi,
Te tua noa atu ra i te wao a Tane,
Ka hiko te kopara, e ko mai nei hoki.
1Wheteke: -—He taurekareka ki etahi reo. Ki Hauraki he "rah
2Kohuwai: —He kainga.
3Komairo: —He tangata.
4Ronarona: —Ki te B. 3/57 'rengarenga. * Ki te whakamarara
Peehi ko te tikanga o tera kupu 'rengarenga' he kukume
kukume mai.
5 Waru noa atu ai: —Wani noa atu ai, kohimu atu ai.
6Kopanga: —Hei whakamomoritanga, hei rerenga i te pari.
pari anake tenei kupu, mo te whakamomoritanga.
|
|
30 s166 |
▲back to top |
153. —HE TANGI MO TANA TAMAITI,
Na Mokai.
(Tuhoe. )
Na Te Whatu o Tuhoe i hoatu nga kupu, nga whaka-
marama ki a Te Peehi, tuhia ai e tera ki tana pukapuka,
B. 3/58.
(Ref.: B. 3/58).
Kaore taku raru ko au nei anake,
Whakapuke nui tonu e te roimata,
Whakatoka rahi tonu e te hinengaro.
Kai hea aku hoa nana i homai,
I kite ai au i nga puke taumutu
O Maungatoroire, 1 kia whakarongo
Ko te tangi a te tai whakaharuru ana, e,
O te mata tahuna o Waikaraka?2
Ka mutu pea nga rangi mihi atu
Ki a Te Akakura, 3 ka wehe atu na i ahau.
Ka huri te wairua nga piko wai
O Te Murimuri. 4 kia tangi atu au.
1Maungatoroire: —He maunga kei Whakatane.
2Waikaraka: ——He awa.
Akakura: ——He wahine.
Murimuri: —He awa.
154. —HE WAIATA WHAIAIPO,
Na Waipu.
(Ngati-Hinemanu, Ngai-te-Upokoiri).
Na Te Taite Te Tomo nga kupu., nga whakamarama.
He wahine rangatira a Waipu no era hapu no Ngati-Hine-
manu, no Ngai-te-Upokoiri, he wahine ataahua rawa hoki. Ka
whai te wahine ra ki a Te Perohuka, he rangatira no Ngati-
Whiti, no Ngati-Tama o Patea. Kaore ia i paingia ma taua
tane, ka tangohia e ona tungaane ka mauria ki Paetawa, ki to
ratau kainga, whakamoea tonutia atu ki te tane, ko Ihaka.
Ko Hanara te uri.
(Taite 56, B., 3/67).
Purei kohu e whakatoro ra,
Tahere ana mai te puke ki Okahu; 1
Kei tua atu hoki te tane2
E aroha nei au..
Naku ia na koe i whakarere
I te aiotanga, 3
'Tahi te waka nei ka rutua,
Paea ki te akau, i.
|
|
31 s167 |
▲back to top |
No te ao te uaratanga4
Riro ki te po,
Waiho noa hei tumanako
Ma te ngakau.
E hoa ma! Kauraka ia ra
Hei whakatanguru;
No te mea ia ra ko te rawa i riro
Mai i a Hika-awa. 5
Taku taumata e noho ai au
Ko Paetawa ra, 6
'A marama au te titiro
Ki Waipunapuna, 7
Ara haerenga mai no Te Perohuka;
He tapu te whakahua.
Kei tawhiti tohou tinana,
Kei te Reotuku, 8
Kei Patea9 au e noho ana.
Kei te Awarua:
Mapu kau noa atu i konei.
Au koha10 rauraro, i.
1Okahu: ——He puke kei Patea (Inland).
2 Tane: ——Mo Te Perohuka.
3Aiotanga: —Kaore ia i paingia ma te tane ra, tangohia ana e nga
tungaane.
4Uaratanga: ——Hiahiatanga
5Hika-awa: ——Mona ake ano tera kupu.
6Paetawa: ——Kei te taha o te awa o Rangitikei, kei te huarahi atu
ki Heretaunga. Ko te kainga tera o ona tungaane.
7Waipunapuna: —Ko te kainga o Te Perohuka; ko to Ngati-Tama
kainga tera.
8Te Reotuku: —He kainga, ko Kotuku-raeroa te tino ingoa. Ko te
wahi tera i haria atu ai a Te Perohuka, ka mauria te wahine ki
Paetawa.
Ko te ingoa o taua takiwa i Patea (ki te tuawhenua).
Te Awarua:
10Koha rauraro: —Ka ruha noa i te aroha.
155. —HE TANGI MO TE MANU MO KOROTANGI,
No Tainui.
No Noka Hukanui o Awataha (Kawhia) i korero, na George
Graham o Akarana i tuhi.
He waiata tenei i kaha te haere i roto i nga iwi, a kua
tuhia kua taia ki nga pukapuka maha, ara: —
'Nga Moteatea' (Grey) p. 235: Kei reira e kiia ana na
Rotorua.
McGregor 'Maori Songs" pp. 13. 51: Kei reira e
kiia ana he tangi na tetahi tangata mo tona manu i
tahuti, he mate kai.
Transactions, 41/277.
Journal Polynesian Society 26/138.
Tiwana Turi p. 64.
|
|
32 s168 |
▲back to top |
Kei te J. 26/138 te korero roa mo te kaupapa o te waiata nei, a
ko te kaupapa tera i taia ki konei. Tera te korero no Hawaiki
mai mo. tetahi kohatu, he manu te ahua, ko Korotangi te ingoa,
ki etahi ko Korota, ki etahi Korotau.
Ko te korero, he tangata no runga i a Tainui i noho i Ma-
nukau, ka haere ki ona whanaunga i Kawhia, ka moe i te
wahine i reira. No tona haerenga ki te hi ika ka mau mai he
manu; ka mea ia ki te patu, ka titiro ki te pai o nga huruhuru
o te manu ra, ka whakaorangia e ia. Na ko taua manu he koro-
tangi. Katahi ka whakamokamokaitia e ia, ka whangaia ki
nga kai papai tae noa ki te huahua. Ka kino tona wahine ki
tona mahi, ka mea ki te moumou o nga kai. Kia ngaro ke te
tane ka tukino ia i te manu ra. ka tango i nga kai mana, i nga
huahua. He pera tonu te mahi. No tetahi wa ka pouri te
manu ra, a ka rere; tera ranei na te wahine ra i tuku. Hoki
rawa mai te tane, haere rawa atu ki te mataki i tana manu, kiia
kore. Ka kimi noa. a kore rawa i kitea; kaore hoki te manu
ra i hoki mai. Heoi i kitea e tangata ra ko etahi o nga pare
tere ana i te moana, ka mauria mai e ia ki te kainga. Katahi
ka titoa e ia te waiata nei hei tangi mana ki tana manu. Hanga
rawa tangata ra he waka whakairo mo nga pare o Korotangi.
No tona rongonga ki etahi i te mau kino a tona wahine i tana
manu ka mahue i a ia, ka hoki ia ki Manukau me tona waka.
No tona matenga ka tanumia ano tona waka ki roto i a ia. No
muri ka hahua nga koiwi, ka mauria ki Kawhia, ka meatia hei
pute, ka pania ki te kokowai. Tera kei Te Pute, kei a Ngati-
Apakura e takoto ana.
(Ref.: M. 235, S. 13 & 51, Tr. 41/277, J. 26/138. T. Turi p. 64).
Kaore te aroha o taku nei manu
Titoko' tonu ake i te ahiahi;
Ka tomo ki te whare takuate2 kau ai.
Tirohia iho, e hine ma, ki te parera
E tere atu na: ehara tena he manu Maori.
Tikina, 3 me titiro ki te huruhuru
Whakairoiro mai no tawhiti.
Kei whea Korotau4 ka ngaro nei?
Tena ka riro kei te kato5 kai
I te rau6 pohata, nga whakangaeore7
E waiho ana koe hei tiaki whare,
Hei korero taua ki taku8 taumata.
I koparea9 pea koe ki te huahua
Pohewanewa10 mai no Rotorua.
1Titoko: —Ki te M. 235 'tuwhana. '
2 Takuate: ——Ki te S. 13 'Kamo ki te whare taku ate kaihau. ' He he
tera.
3Tikina: —Ki te J. 26/138 'Me tikina. ' He he tera ki te reo Maori. Ki
etahi kaore enei kupu, i timata tonu te rarangi 'Me titiro. '
"Korotau: —Ki etahi 'Korotangi, ' ki etahi 'Korota. *
5Kato kai: —He pena ki te J. 26/138, ki te M. 235; ki etahi katoa
"katokato. *
6Rau pohata: —He tarutaru. Ki te pakeha wild turnip. '
|
|
33 s169 |
▲back to top |
7Whakangaeore: — Ki etahi 'whakataeore. '
Ki muri iho i tenei rarangi ko tenei, ki te M. 235, me T. Turi
p. 64: ——
'Tunui ki te po, ka oho au. '
Tirohia te M. 369 e penei ana,
'Tunui ki te po, whitia mai ki te ao na. *
8 Taku taumata: — Ki te M. 235 'ki tana taumata. '
Kei muri i tena rarangi ko tenei ki te M. 235,
'He oti te huri atu ko Kawatapuarangi. '
9 koparea: — I tapaea, i kai-taongatia. E kiia ana hoki he huahua
kai a te tangata ra ma tona manu; ahu mai ai nga huahua
Rotorua, hoko ai ki te takapau, ki era ahua taonga.
10Pohewahewa: — I mahia ki te taha, ki te papa huahua ranei.
156. HE TANGI MO TE HIKO-O-TE-RANGI.
Na Te Hau-korahi (f).
(Ngati-Raukawa).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Kei te pukapuka a McGregor (S. 1/35) e kiia ana 'he
ata na tetahi tangata mo tona iwi i ngaro i te mate. ' Kaore
whakamarama i te M. 131.
E ki ana a Te Taite ki tona rongo na Te Hau-korahi
Ngati-Raukawa, whaea o Hoani Taipua: he tangi nana mo T
Hiko-o-te-rangi, i tangihia atu i Rangiura. i Otaki, i te mate
nga ai o Te Hiko ki Maungatautari. He rangatira a Te Hika
no Ngati-Raukawa. no Ngati-Maniapoto, he whanaunga
no Te Haukorahi.
Kaore i takoto pai nga kupu ki te S. 1/25. Ko te kaupapa
i taia nei ko te M. 131.
(Ref.: M. 131, S. 1/25).
Tera te Kakau. ' e!
Whakangaro atu ana ia ki te rua, e.
Tu mai, Hiratu2 e
Kia aropiri mai ki roto ra. e.
'Whea te iwi ngaro, e.
Ka pau te tautoko3 e te ngutu, e.
Moea ki te po. e,
I konei tonu koe a Te Hiko. 4 e.
Hoake ki te ao, e,
Ko au anake te tuohu nei, e.
Pukohu horahia, e,
Na runga ana mai o Tarahanga5 ra, e.
Kei raro iti iho, e,
Te wa koia ki taku matua, e.
'Ore te hoki mai. e,
Ki au ra ka iri nei, e,
Te kaha o te ngutu, e,
Te mutu noa i te rangi tahi, na.
|
|
34 s170 |
▲back to top |
1Te Kakau: —He whetu. Ko te roanga o te ingoa ko te Kaka
Ko tetahi ingoa ko Tautoru.
2Hiratu: —Ki te M. 131 'Iratu. * E ki ana a Te Taite ko Hirat
tika.
3Te tautoko: ——Te whakaarangaranga.
4 Te Hiko: —Kua korerotia i runga ra.
5 Tarahanga: ——He hiwi kei waenganui o Rangitoto, o Whare
(King Country).
157. — HE WAIATA AROHA,
Na Rangimonoa.
(Ngati-Whiti, Ngati-Tama, Ngati-Tuwharetoa),
Na. Te Taite Te Tomo i whakamarama...
I taia tenei waiata ki te M. 100, a kei reira e kiia
waiata na Rangimonoa mo Whakauputa.
Rangimonoa
Haromi
————————————————————
Karaitiana Te Rango Pakeke
i I
Waikari Karaitiana Taiuru
Ta Moroati
Ko te kainga o tenei iwi kei Kawatau, Kotukuraeroa
awa o Rangitikei. (Tirohia te waiata 154).
(Ref.: M. 100).
Kaore taku raru, te mohiotia
Te tangi a taku ihu,
E whakapaheke nei.
Te wai i aku kamo
Ko te rere tangi mai.
Whiua ki te rae
O Te Pihanga1 i runga.
Ko te rimu mau toka
Ko te rite i aku-'nohi,
E whakapaea ana
Ki te one i Rangatira. 2
Kei tito, e roto,
Te ngakau hokirua
Te tumanako atu
Ki a Te Whaka3 i wehea.
|
|
35 s171 |
▲back to top |
E au mahara kore
Ki te miri kau atu.
He makau tangata;
Naku rawa i whakakainga nui.
Katahi nei ka tukua
Kia mahia e te tini
Hei paki a whare.
Whakaaro rawa iho
Tenei ka eke nei
Te puke kei Ruahine. 4
He pakaru a waka
E taea te raupine mai.
Ka tuku au, e,
Ki taku matua mate.
E whakaririkatia iho
E au ki te po.
Tuakoi5 rawa
Kei taku taha maui,
Poupourere ake
Ka hewa au ki te ao.
Te Pihanga: —Ko te Pihanga i Taupo ra.
Rangatira: —He one no te awa i Rangitikei.
Te Whaka: —Ko Te Whakauputa.
Ruahine: ——Ko te pae maunga i te taha rawhiti
Tuakoi: ——Nga koi o te awa o Rangitikei.
158. —HE WHAKAORIORI,
Na Taoho.
(Ngati-Whatua).
Na Ngakuru Pene Hare nga kupu, nga wi
Ko nga kupu o tenei waiata, ona whaka
uru Pene Hare i korero i te 26 o nga ra o H
Ko Taoho te tino rangatira o Ngati-Wha
Nana tenei whakaoriori mo tana tamaiti mo
te uri a Raeroa i puta ki te ao.
(Ref.: S. I/15, S. 2/47).
E Rae' tangi kino i roto te wharekino
Me kohanga taua, e i,
Ki te kohanga Taputapuatea, 2
Hei pa tu hau, e
Hei whakarongo tai e tangi haere an
I raro Maunganui, 3 e i.
Kia marama te titiro pukohu whenua
Kia whakarongo ake taua, e.
Nga patu e taka i te nui Ati-Puhi4
Ka kai5 putunga taua, e,
Ki te riri.
|
|
36 s172 |
▲back to top |
Kei hea ra, e, a Te Huki,
Te tangata i whakamaua ai, e,
I te waikowhai,
Koko atu a Puriri. 7
Me aha koe, e tama e i,
He hurihanga9 waka taua, e i,
Ko Mahuhu10 ki te wai.
Pokaia i te tuanui o te whare o Nukutawhi
Ka marama te ata.
Kei runga Te Koikoi12 i a Rona, e i,
Kei te marama nui,
Kei te marama hua ki te pae ra.
Ehara ko matua13 kautere tena
Kei te ra e mau ana, e i.
Ko tou mata tena, ko te mata o Tawhaki1'
I tuhia ai, rapa ana i te rangi
Tukutuku15 wai karere, e i.
Kia whaia atu to reo18 kirikiri,
Whakarei17 te whatu, e,
To tapuae nui ka haruru ki raro ra, na
Ko wai rawa he tangata hei noho mo to
Ko Tuturiwhatu, 18 ko Torea,
Ko nga manu matai19 whanga o te uru, e
Me puhata20 koe te ngaru moana nui,
E ngunguru mai nei.
Me aha, e tama e, he turanga riri,
He turanga pahekeheke;
Ka pa taua, e i,
Ko te toa whenua i to matua i a Tuohu, 21
E kore e taea e taua.
Mahi atu taua ki te tukou22 no kai, e,
E nohoia mai ana e te muharu; 23
Mahi atu taua ki te tukou no Rongo, 24 e.
E nohoia mai ana e te hotete. 25
Kahore ia nei, e, ko te tohu o te mate.
Whakapiri noa ake taua, e,
Nga rakau tuhaha26 i a Karawai27 ra, e,
Hei hunanga atu mo Reremura2'
Ki reira nei, na i.
E kore koe e ora, e i,
I nga hau o te tiu e aia nei
Te puputara29 ki uta, na i.
e: ——Ko Raeroa; kahore ana uri i puta ki te ao.
: —He nohanga ariki.
: —He maunga kei te one i Ripiro, e kiia
ko Maunganui Bluff. Ko te rohe
Whatua. Ko te rohe tenei, ko Maunganui,
hauauru o Tangihua. Mangawhai, ki te taha
Whangarei. Ko Tamaki te rohe whaka-te-tonga.
: —Ko Nga-Puhi.
|
|
37 s173 |
▲back to top |
5Kai putunga: —He kai ma te rangatira hei tono ki te riri. Tirohia
tera kupu, he "kai takere taua. "
6Te Huki: —He rangatira no Nga-Puhi, no tera i a Kuao ra.
7Puriri: —He pa kei te rohe o Taiamai.
8 Waikowhai: —He hinganga i te parekura ka whakaritea ki te wai o
te kowhai te whero.
9Hurihanga waka: —Ka hinga te parekura, ka huri poki hoki nga
waka.
10Mahuhu: —He waka no Whakatau no tawahi mai. Ko Mahuhu-ki-
te-rangi.
"Nuku-tawhiti: —He tohunga no te wa i a Taoho, ehara i te Nuku-
tawhiti nui. Ko Pokaia te rangatira o ta Nga-Puhi ope, ko
Taoho o ta Ngati-Whatua. Ko te korero i haere ko Pokaia i te
tuatahi ki te tohunga ki a Nuku ki te tono i te mana, me te
reo mo te ata; na, ka homai ki a ia. No muri ka tae atu ko
Taoho ki taua tohunga ano. Ka uia mai tana whiu rakau, mau
patu. Ka ki mai a Nuku kia ako i te pona kai tangata. Ka hoatu
ano ki a ia te reo, engari me whakahaere taua reo i te po i mua
atu. Na reira i te kitenga atu ai a Taoho, i Tokatoka nei ia, i te
auahi i Maunganui, he tohu no te ope Nga-Puhi, ka heke iho
ia ki te taua a Ngati-Whatua, a ka ngeri i tona ngeri, "Ko te puru!
Ko te puru koa' a haere tonu atu ki Moremunui whanga ai i te
taua. No tetahi ata rawa ake ka whakahaerea e Pokaia te reo
ra; na, ko ia i hinga.
12Te Koikoi: —He toa no Nga-Puhi, ko tona toa i whanake ki runga,
tae ana ki te marama ra ano. Tona uri ko Eruera Whakamautara,
kei Kaikohe.
13 Matua hautere: —He kapua tenei.
14Tawhaki: —Ko Tawhaki anake te tangata i kake ki te rangi, i tae ki
te ra. Na, ka mahia e nga tohunga ka unuhia nga rito korari.
ka karakiatia kia mohiotia ai, ka mate ka ora ranei. Ki te
piri nga toto ki te ra, ka mohiotia he parekura.
15Tukutuku, etc.: —He tukutuku kupu ki nga taua kia huihui.
16Reo kirikiri: —Ko te reo o te rangatira, e whaia ana kia matauria.
He kupu poto 'ae, ' 'kaore, ' he kupu iti, ka rite ki te kirikiri; he
kupu pakari penei i te kohatu, na te rangatira hoki mo te ora
ranei, mo te mate ranei.
17Whakarei te whatu, e: —Whakareia; mo te patu. Ka mate te tangata
ara te whatu.
18 Tuturiwhatu, Torea: —He manu no te moana.
19Matai: —Tieki, tirotiro.
20Puhata: —Whakairi; ka kore hoki he kainga i uta.
21Tuohu: —He tangata ahuwhenua, i patua e Hongi Hika. Tirohia te
waiata 127.
22Tukou: —He kumara.
23Muharu: —He ngarara kai i te kumara, ki te pakeha he 'caterpillar. '
24Rongo: —Ko Rongomaraeroa; Tirohia te waiata 115.
25Hotete: —Ki etahi iwi he anuhe. He caterpillar ano ki te pakeha.
26Tuhaha: —He whakaritenga ki te rakau nui i roto i te rakau mata
riki. He pera a Karawai.
27Ka rawai: —He rangatira tino nui no Nga-Puhi, no te takiwa ki
Tautoro.
28Reremura: —He whanaunga no Taoho.
29Te puputara: —Ma te hauauru nui anake e a mai tenei pupu ki uta.
Ka pera hoki te putanga o Nga-Puhi.
159. —HE WAIATA WHAKAUTU TAUNU,
Na Nga-Puhi??
I kiia ai na Nga-Puhi kei te whakahuatia a Waitangi, a
Taiamai i roto i te waiata nei. Kei nga wahi katoa ia o te
motu e waiatatia ana. Engari ko te takoto o nga kupu ano
no te Tai-rauohiti.
|
|
38 s174 |
▲back to top |
E ki ana a Te Whatu o Tuhoe "na Te Hautu
tutaratia e tetahi tangata. "
(Ref.: B. 3/187, T. Turf 17).
Tera te po pango puritia' mai
Te tautara ki Waitangi2 ra, e!
Ko te rite i taku kiri, e kiia mai nei
E Te Whiri3 ka titiwha tonu;
Titiwha mai ana roto
He paua piri ki te toka.
Ko te naomanga mai kei ahau,
I wharona4 tonu atu ko te tonga o te ra.
Ko ana papaihoretanga ki a Uenuku, 8
Ko te toka i a Parirau, 6
Ko te karoro a Tamatea hoki.
Me aha koa ia nei
Te waka ka pakaru i taku tinana.
Penei7 e reia e au
Ki te ihu o Teretia hoki;
Peke ana au i te tainga riu
O Kanapanapa, 8
Hai kawe rawa i ahau
Ki te pua9 ki te reinga,
Ki oku nei hoa, ka pau
Te tauwehe atu ki tawhiti,
Te pae ki Taiamai, 10
Ko wai ka kitea e au?
Ko te whakama hoki ra
Tenei rawa ka totope i taku rae, i.
1Tautara: ——Hiwi
2Waitangi: —Ko te Wiatangi pea i Pewhairangi ra?
3Te Whiri: ——Ki te B. 3/187 Tawiri. '
4Wharona: ——Ki te B. 3/187 'Hamama. '
5Uenuku: ——He atua.
6 Parirau, Te Karoro a Tamatea: —Kei te ngaro enei.
7Penei e reia, etc.: —Ko tenei me te rarangi i raro tata
T. Turi, engari kaore i te B. 3/187.
8Kanapanapa: -—Kei te ngaro tenei.
9Pua ki te reinga: —Tirohia te waiata 88.
10Taiamai: —Ko te ingoa nui tera o te takiwa ki Pewha
ki Ohaeawai, ki Kaikohe.
160. —HE WAIATA AROHA,
Na Ngati-awa.
I ahu mai tenei waiata ki te rohe o
whakararo ki Whakatane. Kei reira a Opihi, kei
Whakatane, o te taone tonu. Mo reira te whakai
Opihi whanaunga kore. ' No reira hoki tenei
|
|
39 s175 |
▲back to top |
(Ref.: T. Turi 31).
Tera te whetu, taukapo ana mai
I te hori ki waho ra;
I haramai ra koe i a Te Atuawera. 1
Koua wehea atu.
Whakahoutia mai i te po tonu nei,
Ka oho au ki te ao, i.
Mei whaia ana e au akuanei,
Kore rawa i anga mai.
Ka riro to hu i a Wete2 ra ia,
Ka mau atu te para.
No muri nei ia koe
Ka eke waiehu mai,
Ka rato kei te marea i,
Kaore te po nei tuarua rawa mai
Naku rawa i whakaehu;
Naku rawa i kakekake
Te tapu Irakewa3
I Opihi4 ra ia, i.
Te Atuawera: —Kei te ngaro tenei.
2 Wete: —Kei te ngaro tenei.
Irakewa: —Ko te papa o Toroa, o tera waka o Matatua.
Tuhoe nana te mate i mau mai i Hawaiki. E kiia a
mai ia ki tenei motu i mua atu i te taenga mai o 1
hoki ia ki Hawaiki, a nana i tohutohu te ara mai o 1
mua atu i a ia kaore ano te mate i kitea ki tenei
runga o Maungapohatu tetahi toka e kiia ana ko te T
o Irakewa. (Tr. 37/7 & 127).
Opihi: ——He toma kei rawahi atu o te taone i Whakatane.
161. —HE WAIATA,
Na Pare-hokotoru.
(Te Arawa).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Pare-hokotoru no Te Arawa. Ko ia ano ten
huatia ra i te patere a Erenora, i te waiata nama 14
(Ref.: M. 101).
'Ore te koera!1 Kei te ngahae
Me ko au ka maka.
E ai nei hoki
I te toka rurenga tai,
O waipohewa2 au
E neneke i te ngaru
Nga heke tai ra;
He kai whakahoha,
He riri te kore.
|
|
40 s176 |
▲back to top |
Me hirau3 atu te ra
Ko ia e haramai ra?
Tona hohoro whakaoma tonu
I te rangi tahi.
Maku e urutomo te whare koia
No Werawera, 4
Kia pehia iho te kuri8 awarua
I a Toka6 ra.
Kati ki a koe,
Tukua mai ki au
He ngakinga mate.
Taku korotu7 atu i konei
Ma Te Paraha, 8
Te tangata takitahi
E hoki ana i te Omutu. 9
1Koera: —Ka moe koe, ka oho ake, na e tuiri ana, e tukituki ana to
poho.
2Waipohewa: —He wawata, he moemoea.
3Me hirau atu, etc.: —He whakatauki tenei.
4Werawera: —No Ngati-Toa, ko te papa o Te Rauparaha. I moe i a
Parekohatu. Ko te whanau ko Te Rangitukua, ko Waitohi, ko
Te Kiri-paeahi, ko Mahu ranga, ko Te Rauparaha. I moe a Wai-
tohi i a Te Ra-ka-herea ka puta ko Te Rangi-haeata raua ko
Topeora. Ko ta Te Rauparaha wahine tuatahi ko Marore, na Te
Rangimoewaka i patu i a ia i haere ai ki te tangi ki tetahi whana-
unga i Waikato.
5Kuri awarua: —Tirohia te waiata 131. He kahu kuri.
6Toka: —E ki ana a Te Taite ko te papa o Hipirini Toka o Ngati-
Parekawa.
7Korotu: —Hiahia nui.
8Te Paraha: —Ko Te Rauparaha.
9Omutu: —Omutu-whenua, he po no te marama. Ko te marama i te
toru tekau o nga po.