|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 91. 01 March 1929 |
|
|
1 937 |
▲back to top |
Te Reo o Aotearoa
WITH WHICH IS INCORPORATED TE TOA TAKITINI.
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 91. HASTINGS Maehe, 1929.
RENETI.
Kei roto tatou i nga ra Reneti e whakahaua nei te Haahi
me nohopuku tatou. Ko te mehua o enei ra kei te rakaunui-
tanga o te marama i a Maehe. I etahi wa ka heke atu ki a
Aperira. Ko te 40 ra i muri o te rakaunuitanga nga ra Reneti.
He ra nohopuku enei, he ra pouri. E whakahau ana te
Haahi kia puritia enei ra. ara kia whakauru tahi te pouri, me
nga mamaetanga o te Karaiti. Kei te tangata ano ia te mehua
o taana pupuri i enei whakahaunga. Kaore a te Haahi whai
ture mo tenei taha. Ko etahi tangata whakangawari ai. mutu
rawaatu ai ranei te tangotango atu ki tetahi mea e tino
matenuitia ana. Ko etahi ano tino nohopuku ai mo tetahi wa.
Ahakoa takaro noaiho te pupuri a te tangata i enei ra, ko te
mea nui ke ko Te Wairua Maru, hui tahi ki te peehi i te
kikokiko me ona hihiritanga. I te mea ka noho tahi nei
tatou me te Karaiti ki Tona rangatiratanga, e tika ana kia uru
tahi tatou ki Ona mamaetanga mou nei, moku mei te take.
He whakaakoranga tawhito tenei na te Haahi ka nuku atu
i te 1, 400 tau. I mea a Iranui (Irenaeus) i te raruraru o te
whakanui i te ra Aranga "Ehara i te mea ko te ra Aranga
anake i raruraru; ko te nohopuku ano hoki. Ko etahi i mea
kia kotahi te ra nohopuku, ko etahi i mea kia rua, ko etahi i
mea kia toru, kia nuku atu ranei. " I mea a Hokaratea
(Socrates): "Nohopuku ai nga Romana e toru wiki i mua
atu o te ra Aranga, engari kapea ai te Hapati me te ra o te
Ariki. " Nga Kariki me te hunga o Arehanaria nohopuku ai
15 ra o te ono wiki. Korero ai a Orikena (Origen) mo te
nohopuku i nga ra e 40 i mua o te ra Aranga.. Na Kerekari
te Nui (Gregory the Great) i tautapa mai ta te Haahi pupuri
i nga ra Reneti, e ono rau tau i muri iho i a te Karaiti.
|
|
2 938 |
▲back to top |
938\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929.
TE KOTAHITANGA O NGA TAMARIKI O TE
AUTE KARETI.
No Oketopa o te tau ka huri (1928) ka whakatungia he peka
o tenei Kotahitanga ki Akarana. Tiamana: —Atarikiona
H. A. Hokena. Teputi Tiamana: —Stubbing. Heketari, Peeke.
A. E. Prebble.
He whakaarahanga hou ake ano tenei i te Kotahitanga a nga
tamariki o te Kareti o te Aute. Ko te tumanako kia kaha mai
nga tai-tama kua mutu te kura i te Aute ki te whakatu peka
mo tenei Kotahitanga ki o ratou waahi puta noa te motu.
Kua whakaaetia e te mahita tumuaki e E. G. Loten. ko A. E.
Prebble heketari o te peka o to Akarana hei heketari mo te
Ropu i naianei. Kia tu ra he hui topu ka whakatutu ai i nga
apiha o te Ropu. Ki te Aute Kareti tonu te Tari tumuaki
whakahaere i nga tikanga katoa mo tenei Kotahitanga.
I te tunga o te hui a te peka o Akarana i paahitia te motini
e whai ake nei:
"Ma te Hekeretari e tuku ki te Reo o Aotearoa te
whakaatu ki nga tamariki tawhito o te Aute kua whaka-
tungia he peka o te Kotahitanga ki Akarana, me te tono
atu ki nga mea a watea ki te tae mai ki Akarana kia
matua whakaatu mai ki te Hekeretari kia whakamanu-
hiritia ai i runga i te wairua he taina he tuakana. *
Me tuku mai e te hunga katoa i kura i te Aute o ratou ingoa,
Kainga, mahi, ki te taea, nga tau i kura ai, ki te Hekeretari.
Ko te hiahia kia whakatungia he nupepa (Magazine) hei
toha i te ahuatanga o te hunga kua kura me te hanga a kura
ana. E tika ana kia mohiotia mo nga tamariki anake i kura
ki te Aute tenei Kotahitanga.
E ora ai e tipu ai tenei Kotahitanga me kaha mai te
awhina a te hunga i kurangia ki te Aute.
Tukua mai a koutou e mohio ana ki te Hekeretari
(Secretary), Te Aute Old Boys' Association.
4 St. Stephens Avenue,
Parnell,
Auckland.
Ka ora te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE,
|
|
3 939 |
▲back to top |
Maehe, 1929. TE REO O AOTEAROA 939
HURAHANGA KOHATU.
No te 31 o Hanuere ka hurahia te Kohatu whakamaharatanga
kia Meihana Pouawha o te Poroporo, waahi o Whakatane.
Ko tetahi tenei o nga tino rangatira o te Waka nei o Matatu.
E 65 ona tau ka mate ia. Na ana mahi whanui, awhina hoki
te Emepaea ka riro ma te Kawanatanga e whakatu he kohatu
mona. Na Tino Honore J. G. Kooti upoko o te Apitihana i
hura te kohatu. Ko ona hoa awhina ko te Pihopa o Aotearoa,
Pihopa Tumutara (Ringatu), Ta Apirana Ngata me Tiati
Timuaki Jones.
He taonga atahua te kohatu o Pouawha he mapere ma no
Itari. Ko te rahi me to ahua katoa o Pouawha i haua nei ki
tona kohatu, ano nei ko ia i te oranga.
I nuku atu i te 1500 te hunga i tae mai ki tenei hui. No
Kahungunu, Rongowhakaata me Mahaki, Ngati Porou,
Apanui, Whakatohea, Ngaitai, Ngaiterangi, Te Arawa, Mania-
poto, Waikato, Tuwharetoa, haunga hoki te tangata whenua
Ngatiawa me Tuhoe.
NGA WHAKATAU KIA TE KOOTI: Nga rangatira i whaka-
tau ki a Honore Kooti me nga waahi momona o a ratou kupu,
ina e whai ake nei: —
Rakuraku (Matatua): Haere mai e te Kooti te tangata
aroha ki te iwi maori, nau i rongoa oku mate o Matatua. '
Mita Taupopoki I Arawa): "Haro Kooti"! Haro Maui"! Nau
ra i hi te motu ki runga. Engari kaore ahau i te pouri ki te
hinganga o to kawanatanga Ko ahau i mate ko te piri pono.
Tena ko te hunga i turakaha, mai ra ano, i tenei ra haehae
noa ana i te pakake. '
Akonga Mohi (Kahungunu) "I moemoea oku matua i
nga wa ki muri kia whakatikatikaia nga mate o te iwi maori.
No tenei ra kua tinana i a koe. I a koe minita ana ko Apirana
to hoa, kua taka nei to korua tuunga ki a ia awhinatia tauto-
kongia hoki ia. '
Taiaho (Ngaiterangi): "Ka whitu tekau tau nga raupatu
i koromeke ai i roto o nga whakaaro o te iwi maori, kaati i
tenei ra kua maranga i a koe. "
Kopu Erueti ( Apanui): "Kei te pirimia tonu koe ki
au nei. Nau te ao pango i wawae ake, katahi ano ka kitea te
kiko o te rangi. "
Pitiroi (Tuwharetoa): "I haere mai ke ahau ki te
whakaatu i to painga ki ahau. Tetahi pai nui whakaharahara
kaore e taea te whakautu. Mou ake te raiti i tapaea e
Tuwharetoa. "
Henare Ruru (Rongowhakaata Mahaki): "Nau ka hoki
mai a Patutahi me Mangatu ki au. Ahakoa te pawera i te
|
|
4 940 |
▲back to top |
940\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_Maehe, 1929.
hinganga o to kawanatanga kore rawa koe i wareware ki te
whai kupu ki te kawanatanga hou kia pai kia manaaki ki to
iwi maori.
I whakauruuru ano ki roto i enei nga kupu mihi ki a
Tiati Timuaki Jones, Raumoa Balneavis me to Pihopa o
Aotearoa.
TA HONORE J. G. KOOTI: "E mihi ana ahau ki te tangata
whenua hui tahi atu kia Ta Apirana Ngata mo tenei whaka-
honore kia riro maku e hura tenei kohatu. Ina a Pouawha e
tu rangimarie mai na, na te kohatutanga tena. Mehemea ko
ia e ora ana kei te kapakapa ke tona manawa mo nga he e
huhi nei i runga i tona iwi maori. Kaore ia i uru ki nga mahi i
riro raupatu ai nga whenua maori. He tangata piri pono
ke ia ki te kingi. Mehemea he pakeha i tangohetia nga
whenua kua ara he pakanga, kua puta ranei etahi mahi weti-
weti. I manawanui ia, i tumanako tae te whakawhirinaki ki
te Tiriti o Waitangi me te wa e whakatika te he.
E mea atu ana ahau kia koutou me whakawhirinaki tatou
kia Ta Apirana Ngata. Ka taea e ia te wetewete nga powhiwhi
e pa ana ki nga whenua maori. Ka puta hoki i a ia he painga
ki nga pakeha ki nga maori.
E toru nga waka e pikau nei i nga mahi o te Tominiona.
Ko to Ngatai ma kei mua, ko to matou ko ahau nei te kapene
kei muri tata mai, me tetahi ake. Kotahi tonu to matou nei
whakaaro ko aku apiha heramana atu. Ahakoa paku nei te
rereketanga o to matou nei waka i era atu, engari e whakaatu
pono ana ahau kia koutou e kore e waiho e matou nga take
paremata hei arai mai i te matou awhina kia tipu ai kia whai
painga ai te iwi maori o Niu Tireni.
E kotahi ana o maua whakaaro ko Ta Apirana. Ko nga
mate raupatu e rongoa i te tuatahi. Kia oti enei ka tahuri ai
ki nga mate o naianei. Ko te mea nui ia ko te awhina i nga
tai-tama o te iwi maori kia ahei ai te tipu tahi me te iwi
pakeha. "
TA APIRANA NGATA: —"E tika ana kia nui nga mihi a te iwi
maori kia Honore Kooti. Na tenei tangata i tino awhina nga
mahi mo te iwi maori. Naana i wawae te huarahi, i waha te
pikaunga toimaha, heoi ano maku he whakatutuki. Ahakoa
e tika ana kia ko matou mo te urunga o to matou ropu hei
kawanatanga engari ko ahau e pouri ana mo te poronga i a
ia i waengapu o ana mahi mo te iwi maori. Naana nga
moana o Rotorua. Taupo, a Aorangi, Patutahi me Puketitiri.
Naana nga whenua i riro he i te raupatu. Naana nga whaka-
topu paanga, me te whakangawari i nga reiti. Naana i whaka-
tika nga ruri hao noa atu. I whakakorokora e ia nga here o
te putea a te kawanatanga kia ahei ai nga maori ki te ahu
|
|
5 941 |
▲back to top |
Maehe, 1929. TE REO O AOTEAROA 941
whenua me te tomo ki nga kura nunui o te motu. Naana i tau-
toko te ropu mataki i te timatanga mai o te maori (ethnology)
me te kura mo te matauranga maori (Native Arts and Craft;
ara te pupuri te maoritanga i nga ra o te pakehatanga.
Mo te taha ki nga raupatu. He mea nui tenei. Ko te ahua
mo tatou e taea pai ai enei mahi, ko te wairua ngawari, wairua
maru. Waiho ake to tatou ahua whakakake nei. Ko te iwi
pakeha nui tonu hei mirimiringa me tatou. Ehara i te mea ko
nga whenua raupatu anake, ko nga whenua ano hoki e ki ana
te Kawanatanga i hokoa, kaati e ki ana te maori i riro noa
atu. Ko te mea tino uaua rawa ko te patuki i te
kawanatanga kia whakakorokoroa nga here o nga whakatau-
nga o nga wa ka huri. Ka roa nei te wa o te aiotanga pai ana
te matakitaki atu ki nga mahi o mua, te tika te he.
Ko te mea uaua ko te inati i te moni e tika ana mo nga
raupatu. I whakataua e nga komihana e £5000 ma te Tai-
hauauru, e £3500 ma Waikato, ma te Pei o Pureti kaore tahi,
ma Opotiki anake. Engari e tika ana kia whakaarohia enei
takiwa. Kei au te whakaaro a te kawanatanga. Maku e
whakaatu ki te komiti whaiti. Kaore te Hauhautanga i timata
i konei. I timata ke mai i Taranaki me era atu waahi. Kaati
ka whiwhi nei a Taranaki me Waikato e tika ana me whiwhi
hoki a konei.
E tika ana nga pakeha kia marama mo tenei take. Kaore
ke nga maori i te tono mo a ratou paamu kia whakahokia mai.
Ko te haihai ke kia uiuia nga kuraruraru e koromeke nei i te
uma o te tangata maori. Ka he te kawanatanga me utu. Me
utu ki nga moni a nga iwi e rua i hanga (Consolidated Fund).
Engari koutou nga pakeha o Whakatane nei e £500, 000 o taua
moni i a koutou. Kua oti na i a koutou te rumaki ki te repo
na ki Rangitaiki. No reira ka tono ahau ki te kawanatanga
kia whakaaroa nga mate o te iwi maori. Kia watea ra ano enei
kotahi ano ka ahei te maori te haere whakamua.
Kei te iwi maori etahi tai tama pakari mo te ahu whenua.
Kei te hiahia whenua hoki. Pena e tauriterite ana nga tai-
tara whenua ki o te pakeha ka kaha tonu te maori, ka ahei
hoki ki te utu i nga reiti.
TOMOKANGA WHARE KARAKIA.
No te 10 onga ra o Pepuere nei ka tomokia te whare karakia o
Tangoio, o te pariha o Moteo, Heretaunga. He ra nui tenei ki
Heretaunga nei. Tokorua rawa nga pihopa i a raua te mahi—
Te Pihopa o Waiapu, me Te Pihopa o Aotearoa. No muri o
te tina ka takoto te pureti. Ko te kaupapa e £870. Ko te
hiakia kia eke ki te £400 te moni tapiri, kia ea ai te whare
£209 ko te toenga iho hei whakatutuki i te tawa i muri iho. I
kohia e Heretaunga £111 ka pau te kaha. Kaore hoki i ea te
|
|
6 942 |
▲back to top |
942 TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929.
tatutanga ki te whare. I mahara ake hoki tena e awhina mai
era atu waahi o te Pihopatanga. Tena ko tenei koreha. Heoi
ra pai tonu. Me ki ake pea me kaati tatou te ohu i o tatou
whare karakia. Ko te whakaro o te tangata pau puku kia ia
ake, taihoa a Te Aute. Kia mahara ano ko a Te Aute te
tuatahi, ko era atu te tuarua, ko koe te tuatoru. Kei runga
ranei i tenei: —Mahi atu, mahi ake. He pai tonu ka mohio mo
nga wa e heke iho. Otira mehemea he wareware, kaati tukua
mai nga mahara awhina.
Kua takoto noa atu te moni a nga tangata o Tangoio mo
to ratou whare karakia Ł800 i te wa e kotahi ana ratou. Na
te ratanatanga ka pakaru. O te 80 tangata nuku atu, tokorima
i mahue ake ki te Haahi. Ka timata te tauronarona ki ta ratou
moni. Ka Tangi te hunga tokorima ki nga mokopuna ka
mahara kia hanga te whare, kei raruraru noaiho nga moni. I
mahara hoki tena nga waahi kihai i haehea kinongia e nga
mahi ratana e awhina mai ia ratou pera me Turanga, Waiapu.
Rotorua, me Matatua i tae atu nei nga tono kia awhina mai.
Kaati kaore i ea te whare. Kaore hoki i whakatapua. I
whakatuhera noaihotia e nga Pihopa.
E tika ana kia maharatia mai tenei taumahatanga e nga
morehu karaitiana i raro i Te Pihopatanga o Aotearoa.
NA PENI HAKIWAI,
Minita o te Pariha.
TE AUTE KARETI.
No te Taite te 13 o nga ra o Tihema ka hui nga tamariki
o Te Aute me nga hoa o te kura ki to ratou ruuma huihui.
Ko te tiamana o te hui ko Dr Wi Repa. Ko te tangata
nana i tuku nga paraihe ki nga tamariki, ko te Pihopa o Aotea-
roa. He nui nga mihi menga kupu tohutohu a enei tangata ki
nga tamariki tipu ake ana. 1 whakaputa te Pihopa i nga
mihi ki a Ta Apirana Ngata mona ka tu nei hei minita mo te
kawanatanga.
Ko te rarangi tenei o nga karaihe me nga tamariki i wiini
i a ratou nga paraihe:
Prize List.
TE AUTE COLLEGE, 1928.
Dux of School John Bennett
Proxime accessit Edwin Paku
Form VI.
1st Prize John Bennett
2nd Prize Edwin Paku.
3rd Prize Hirone Wickliffe
|
|
7 943 |
▲back to top |
Te Aute Kareti
Mahita Timuki E. G. Loten. Tohu (Agri. ) A. C. T.
Ko te Kareti hou tenei; i hanga ki nga ahua hou, atahua o enei ra.
No Pepuere 16, 1926, i whakatuheratia ai e Rore Heriko, Akepihopa Huria me Ta Whekihana. E toru
Nga kaupapa e whakaakonga ana, (I. ) Matarekureihana. (2. ) Ahuwhenua. (3. ) Nga mahi Tari.
To utu e £39 15s i te tau.
|
|
8 944 |
▲back to top |
944\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_Maehe, 1929.
Special Prizes.
Geometry Pohokura Turei.
History Hirone Wickliffe
English. John Bennett
Form V.
1st Prize Abraham Waaka
2nd Prize Ruhi Pene
3rd Prize Norman Prebble
Special Prizes.
Mathematics Ruhi Pene
Geography Joe Tuhiwai.
Agriculture Abraham Waaka
Form IV.
1st Prize Walter Corbett
2nd Prize Tuahau Wickliffe
3rd Prize Takirau Pene
Special Prizes.
English Tuahau Wickliffe
Science Tuahau Wickliffe
N. Z. History Wiremu Hanita
Form III.
1st Prize Paul Rangiwaia.
2nd Prize Tutu Wi Repa.
3rd Prize Haere Parata.
Special Prizes.
English Tutu Wi Repa
Mathematics Paul Rangiwaia
History Henry Bird.
Drawing Haere Parata
Science Tutu Wi Repa
Geography Paul Rangiwaia
AGRICULTURE FORM.
Section A.
1st Prize John Greening
2nd Prize Opera Piper
3rd Prize Henry Hokianga
Section B.
1st Prize Pera Te Ngaio
2nd Prize Mokena Kohere.
3rd Prize Stephen Ngata
Section C.
1st Prize Taylor Toatoa
2nd Prize Iwa Soloman
3rd Prize Henry Morete
|
|
9 945 |
▲back to top |
Maehe, 1929. TE REO O AOTEAROA 945
SIX SPECIALS
Divinity Prizes.
Form VI. Bishop's Prize John Bennett
Form V. Chaplain's Prize Abraham Waaka
Form IV. Williams Memorial Charles Bennett
Agr. Form A. Chaplain's Prize John Greening
Agr. Form C. Chaplain's Prize Taylor Toatoa
Form III. Williams Memorial Haere Parata.
PIWA TAIPO, Typhoid Fever.
T. W. REPA, M. B., C. H. B.
Ro tenei kupu ko te "Piwa, " he ingoa i hoatu e nga tohu-
nga ki nga mate e wera ana te kiri. Ko te kupu "Taipo" i
whakapiria nei ki te taha, he kupu pakeha ano: ara.
"typhoid. " Ehara i te kupu a etahi o tatau iwi mo te
"kehua, " e kiia nei Taipo.
Ko te piwa tenei o te Maori o roto i enei tau e 50 ka
taha ake nei. Kaore au e marama mehemea koianei ano tona
mate i mua atu o te taenga mai o te Pakeha. I nga tau tuatahi
o te kura i St. John i Akarana, i te tau 1850 pea, ka pa te
piwa nei ki nga tamariki. Ko tetahi o nga tamariki a Te
Wiremu Parata, Pihopa tuatahi o Waiapu i pangia, a, mate
tonu atu.
I te tau 1919. e 477 nga tangata i pangia e te piwa. 1 te
tau 1920, e 389 i pangia: i te tau 1921. e 451 i pangia; i te
tau 1922, e 539 i pangia; i te tau 1923, e 276 i pangia. Ki taku
whakaaro, i roto i enei tangata e 2132 i pangia e te piwa i te
tau 1919 ki te tau 1923, e rua mano pea he Maori.
Koianei tetahi o nga mate e whakahaua ana e te ture kia
whakaaturia ki Te Tari o te Ora. He male rere tenei mate. He
mate e taea te arai atu kia kore rawa e pa mai ki te tangata.
He mate ienei no nga whenua kaore e tino kaha te wera,
penei me Niu Tireni, me Amerika, me Ingarangi, me Awherika
ki te tonga, me Mia. Ahakoa i whea wahi o te ao, kotahi tonu
tona ahua. He kai whakaatu ia no te iti o te maramatanga ki
nga tikanga o te ora. Kanui te puta o taua mate, he nui te
kuare ki nga Ture o te Ora. Kanui te marama ki nga whaka-
haere o te Ora. ara ki te ma o nga kainga, ka ngaro taua mate.
He ngarara te putake o te mate nei. Koianei tetahi o nga
ngarara tino mohiotia. Tona ingoa ko te "bacillus typhosus"'
Ko nga kai whakakaha i te ngarara nei ko te he me te kino o
nga awa mau paru o te kainga; ko te kore awa ranei. Tuarua
|
|
10 946 |
▲back to top |
946 TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929.
Ko te uru o te ngarara nei ki roto i te wai inu o te pa, o te
taone ranei. Otira he paru te tino kai-whakakaha i a ia. Hui
atu hoki te piri o te noho a te tangata, te kore e tuku mai he
hau pai ki roto i nga whare noho, me nga ruuma moe. I
tetahi wa ka piri te ngarara nei ki runga i nga ringaringa o
nga tangata tiaki i te hunga e mate ana. Ki te kore aua ringa-
ringa e horoia ki te wai rongoa, ka tae ki te waha, ka horomia
te ngarara, ka pangia ena e te mate nei. He mea ano ka taka
e tahi o nga ngarara nei ki runga i nga kai. Ki te kainga atu ka
pangia te tangata. He rango tetahi mea maumau haere i nga
ngarara o te mate nei. Ki te tiko koraha tetahi tangata kua
timata te pangia e te mate nei, ka tau te rango ki runga i tona
paru. Ka piri ki runga i taua rango nga purapura o te mate,
nei. Ka rere te rango nei, ka tau ki runga ki nga kai a te
tangata. Ka whakarerea nga purapura ki runga i aua kai.
Ki te kainga atu e te tangata, ka pangia ia e te mate nei. Kia
mohio mai koutou: Ko te paru o te tangata te wai whakatipu
o te ngarara o te mate nei.
Ehara i te mea kei to tatau whenua anake te mate nei. Kei
nga wahi katoa o te ao e kaha ana te paru o te tangata, tona
kainga noho, tona wai inu., tona miraka, tona whare, me tona
pa. Ehara i te "taipo. " ara i te "kehua" e tuku mai nei i te
mate nei ki te tangata. Otira, me ki pea. te "kehua" nui tonu
ko te "Paru. "
I te tau 1903. o 3347 nga tangata i mate i Ingarangi me
Weira. I te tau 1900, e 35, 379 nga tangata o Amerika i mate i
te mate nei. I nga whawhai o mua atu i te whawhai nui ka
taha ake nei, nuku atu te maha o nga hoia e mate ana i te
mate nei i nga mea e hinga ana i te mata. I te pakanga a te
Marikena raua ko te Paniora, e 20. 738 nga hoia i aitua o roto
i nga hoia 107973 o Amerika. T te whawhai ki te Poa e 7991
nga hoia. Ingarihi i hemohemo i te mate nei, e 7582 ano i hemo
hemo i te mata. Ko te take i penei ai te nui o nga aitua o enei
pakanga, e kuare ana te iwi, tae noa ki nga takuta ki nga
whakahaere e kaha kore ai taua mate.
Kei te whawhai a Ruhia raua ko Tiapani, ka kitea te
marama o nga takuta o tetahi taha, o tetahi taha ki te arai i
te mate nei. I roto i te ope taua a Tianara Oku (Tiapanihi),
133 ano nga mea i pangia e te piwa.
Taerawa ake ki te whawhai nui o te Ao ka taha ake nei,
ka kokiri ki runga te maramatanga o nga takuta o nga taha
katoa. I roto i nga miriona inaha i uru ki te pakanga, he iti
rawa atu te kaute o nga mea i pangia e te piwa. He mate
whanui tenei no te ao. I a ia te wikitoria i te wa o te kuare-
tanga o te tangata. Kei te horanga o te maramatanga ka pehia
te mate nei kia niho kere rawa ata.
|
|
11 947 |
▲back to top |
Maehe, 1929. TE REO O AOTEAROA 947
Ki etahi whenua he raumati te wa kaha o te mate nei.
Ki etahi wahi ko te ngahuru. Ki te Tai Rawhiti nei ko te
takurua te wa kaha.
Hei te tekau marima, ka ahu atu ki te toru tekau nga tau
kaha te pangia e te piwa. Tena ano nga take i kaha ai ki ena
tau o te tangata. Pangia ai ano ra nga tamariki pakupaku i
raro i te tekau marima ka heke ki te kotahi tau. Engari he iti
te pangia o ena. Pangia tonutia ai ano nga pakeke o te 40,
tae atu ki te 60 tau. Kia mohio ra tatau, ko te mate nei no nga
tau tai-tamariki o te tangata ara, tekau-marima ki te toru tekau
TE WAHI E TAU ANA TE MATE.
Te wahi e kaha ana te mate piwa ko roto o te whekau
paku. 1 te wa kore mate o te whekau, mehemea ka tapahia, ka
kitea etahi mea e tipu ana penei i te ngakihi pakupaku nei.
I kaha ake to ratau nei pango i to te toenga atu o te whekau.
He ngohe ngohe ki te whawha atu; engari he matotoru ake i
etahi wahi o te whekau. I timata atu aua mea i tetahi pito o
te tero paku, tae noa ki tona hononga atu ki te tero nui. Te
ingoa o aua mea ki nga tohunga he "Pegers* Patches. " Ko
Peger hoki, te tangata tuatahi nana i whakaatu aua mea ki te
ao tohunga. Ko te hanga a aua "patches" no te momo e kia nei
he "lymphoid tissues, " penei me nga "tonsils. "
Ko nga "Pager's patches" nei te pua taunga o nga ngarara
o te mate piwa taipo. Ka tau ki kona ka tvhakapupuhitia;
tuarua, ka whakapirautia; tuatoru ka heke te pirau ka takoto
he kiko ora ka toto; tuawha ka pakaru taua wahi. Ko te take
tena e pupuhi na te puku o te turoro pangia e te piwa taipo.
Ka pangia te whekau e te mate, ka ngoikore, kaore e kaha ki
te mahi i taha mahi: ara, ki te pana i te hau kino, i te paru
kino ki waho. Ka noho te hau i roto; ka whakapupuhitia te
puku. He wa ano, ka kaha te pahore o te "Fever's patch. "
ka torohi te turoro. Ko te wera o te kiri, me te anini, me te
ngutungutu ahi i ahu katoa atu i te purekereke o to male kei
roto i te whekau. Koianei te kaupapa o te tiaki a nga takuta i
te mate nei te piwa taipo he mohiotia kei te whekau taua
mate, a, he pahore nui kei reira. Ki te kore e waiho ka ata tau
ana te whekau e mate nei ka pakaru, ka hemo te turoro. E hara
hei takaro ma nga takuta e kore nei e hoatu, he kai maro, ara
miti, kumara, parareka, puha, paraoa, ma te turoro. E hara
hoki i te whakaaro kohuru. Tupono ana te takuta ki te turoro
piwa taipo penei ana ona whakaaro: "He pahore kei roto i te
whekau. Kaua he kai maro e hoatu. Ki te hoatu he kai maro,
ka pakaru te whekau ka hemo. Kaua e whangaia ki nga
rongoa whakatikotiko kaha, kei rurerurea ka pakaru te whe-
kau, " Tena matakitaki mai ki te he o ta te Maori e whangai
nei i te turoro piwa ki te mutunga mai o te rongoa whakati-
matau nei kore e hoatu katoroera, tote rongoa, me etahi atu
|
|
12 948 |
▲back to top |
948\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929.
kotiko kaha: ara ki te wai harakeke. Ko te kaupapa tenei o ta
rongoa whakatikotiko. Tena he aha ra te kaupapa o ta etahi e
whangai nei i nga turoro piwa taipo ki te wai harakeke? Nga
turoro piwa taipo i pa atu au, a, i aitua, he mea whangai na
nga whanaunga ki te wai-harakeke, ki te kai maro hoki, i muri
i taku tuara.
E hara i te mea pahore katoa ai nga whekau; a, mohiotia
ai ranei nga mea mo te pahore, nga mea hoki mo te kore e
pahore. Engari kei te mohiotia ko te mutunga mai o te kaha
o te mate nei ko te pahore, me te pakaru te whekau. No reira
ka haere te tiaki i runga i te tupato kei tutuki ki te ahua e
wehingia nei. He wa ano kaore e aitua te turoro whangaia ki
kai, ka taea tatau e o tatau mahara te whakawa, ki te pakaru
i te kaha o te mate a nake atu, kaore o tatau mahara
e whakawa ia tatau. Heoi ano na te kaha o te mate i aitua ai.
NGA TOHU O TE PIWA TAIPO.
He maha nga tohu o te mate nei. Heoi ano nga mea e
tuhia i konei ko enei. Tuatahi: He wera te kiri. Mehemea
ka toru nga ra e wera ana te kiri, me maharahara; ka wha ra,
tae atu ki te rima, me haere ki te takuta, ki te neehi ranei; ka
tae ki te wiki e mau ana taua wera, he piwa taipo. Tuarua; He
anini te mahunga. Kaore e mutu i te ra kotahi, i te rua ra, i
te toru, i te wha, tae atu, ki te rima. Kia tae ki te wiki ka
ngaro haere taua anini. Tuatoru, he toto no te ihu i roto i te
wiki tuatahi. Tuawhas He matotoru no te arero, me te ma a
runga mo nga ra e toru. Tae rawa atu ki te wha o nga ra, kua
paruparu te ahua a taua arero. Tuaarima. He torohi. Otira ko
to mea nui ko taua wera. Ka roa tonu te wera me whakaatu ki
te takuta, ki te neehi ranei. Te ingoa tuatahi o te mate nei:
Ko te '*Piwa mau roa" (continued fever). E toru wiki hoki
tae atu ki te ono wiki toua roa. No reira me mau hei tikanga
pumau ma te tangata: rongo ana i te wera mate, maharahara
ana. Rua tahanga nga ra e mau ana taua wera, haere ana hi te
Neehi. Kaore noa hoki he utu o te haere ki te neehi, o te
karanga ranei i a ia. Mehemea hoki e hara i te piwa
taipo, kaore he he o te tupato. Kaua e hianga ki te mate
nei. Ina ra, kauaka hei rongo tonu iho i te mate, ka haere
ki te mahi. Ko te haraki tena o te mate nei. Kei whaka
manamana te tangata ki toua kaha tinana, ka whaka-
kaha iaia ki te hau tutu. Ko te kai-whakakaha tona i te matou
nei. Ka kaha te tutu, ka kaha te mate. Ko nga tangata hau-
tutu i te timatanga o te mate, e aitua ana i te mate nei. He ture
pumau tena no te piwa taipo.
NGA TOHU TAUMAHA.
Ko nga tohu enei hei whakaatu kei te taumaha te mate.
1. Ka pupuhi te puku.
2. Ka ngutungutuahi
|
|
13 949 |
▲back to top |
Maehe. 1929. TE REO O AOTEAROA 949
3. ka piki te wera o te kiri ki te 104° mo te nuku atu i
te toru ra.
5. Ka puta te toto i to whero. Taua toto he pango: rite
tonu ki te ngarehu te pango.
5. Kaore e moe i te po. i te awatea.
6. He torohi: Nuku atu i te ono parunga i te ra.
TIAKI ME TE RONGOA I TE MATE PIWA TAIPO. Ko
tetahi tenei o nga mate e taea te arai: ara. o nga mate e kiia
nei e nga tohunga he "preventable diseases. "" Nga mate e taea
te arai kaore i tika kia mate i a ratau te tangata. Me he mea ka
pangia te tangata o roto o te pa e tetahi o tenei momo mate.
kaore i te kaha te arai, ki te hemo te tangata i te "preventable
disease. " e tika ana kia pouritia, notemea, kei te hunga arai te
he. Titiro tatau ki te taha pakeha. He uaua te rangona e
pangia ana tetahi o ratau e te piwa taipo. He aha te take?
He marama no tera hunga ki te arai atu i te mate nei. Ko te
whakaaro tuatahi tena ma tatau ko te arai atu i te mate.
Kua rua tekau aku tau e tekuta ana. I roto i ena tau.
kua nuku atu i te 200 nga turoro o te mate nei kua mahia e
au. E toru ano o tena hunga i aitua i raro i tooku mana motu-
hake ake. Ko nga korero mo te tiaki o te mate nei ka tuhia
nei, ko nga korero kei te mau i roto i tooku hinengaro, i mau
i roto i enei tau e ma tekau i te tiakanga i tenei 200 turoro-
No reira e tika ana pea kia whakarangona te reo o te rata kua
penei rawa te roa o tona piri ki te mate nei.
Tako tuatahi: Ko te karapoti i te mate kia whaiti. Ki te pa
te mate nei ki tetahi o te whanau, o te pa ranei, kaore e taea
te whakamutu tona "ngau" i raro iho i te toru wiki, tae atu ki
te ono. He mate roa hoki tenei. Heoi ta tatau he arai ia ia ki
tona tangata, me te "taiepa" i te toenga atu o to whanau, o to
pa ranei. Kei pangia e ia. He mahi tohunga ano tenei.
Mehemea he whare ruuma kotahi nei te whare, me hanga he
teneti mo te turoro kia tawhiti atu. Me tupa rawa te teneti kei
haea, kei turakina ranei e te hau. Mehemea he whare wha
ruuma nei, me wehe tetahi o nga ruuma mo te turoro, anake
atu. Kia kotahi, kia rua ranei o te whanau hei tiaki. Ko nga
mea pakupaku o te whanau kanaka e tuku ki roto i taua ruuma
Nga paepae kai: Me motuhake nga paepae kai ma te
turoro: ara nga pereti, nga kapu, nga naihi, paoka, puna, me
era mea katoa. Tera ano nga kapu whangai turoro, kei nga
toa o nga wahi katoa. Ka mutu te kai a te turoro, te inu wai
ranei, miraka ranei, me riringi ona toenga ki roto i tetahi pae-
pae ara tini karahini. Me paera ona paopao kai katoa kai tekau
meneti e takoto ana i ro wai koropupu. Ka whaka maroke.
ka whakaputu ki runga i tona tepu motuhake i roto i tona
ruuma. Ko nga toenga kai. toenga wai i roto i te tini karahini
me paera ano. mo te tekau meneti ka riringi atu ki waho. Ona
|
|
14 950 |
▲back to top |
950\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_Maehe, 1929.
tauera kai, tauera konohi mona anake. Kauaka ona paepae
kai hei horomia ki te wai horoi o nga paepae kai a te katoa....
Nga kai-tiaki: Te tikanga tika ia, ma te neehi whai tiwhi-
kete e tiaki te mate piwa taipo. Kua whakaakona hoki ia ki
nga tohu tohu o te tiaki i te mate nei. No reira, mehemea he
neehi e tata ana mai, me karanga kia haere mai hei tiaki, hei
tohutohu ranei. Ko enei tohutohu mo nga mea tawhiti i nga
neehi, i nga takuta: ara, mo nga tangata o Maunga Pohatu, o
Te Whaiti, o Ruatahuna, o Maraenui, o Omaio, o Te Kaha, o
Raukokore, o Whangaparaoa me Potaka. Tuatahi mo nga
kakahu. Me tuitui he kaka kareko hei uhi i nga kaka o te kai
tiaki; penei me te kaka ma o te minita karakia nei. Ka tomo
ki roto i te ruuma kakakahu i taua kaka. Ka puta ki waho.
ka unu. Tuarua mo nga ringaringa. Me tango mai he peihana
motuhake hei takotoranga wai rongoa hei horoi i ona ringa-
ringa. Ki te kore he peihana me tini karahini noa. Kia tata
tonu te ki i te wai. Ka riringi iho he Jey's Fluid ki roto. Me
whakaaro noa kia rite te rahi ki te rahi e pau ki roto i te
tepara puunu / nga wa katoa e pa atu ana ona ringa ki te
turoro, me horoi ona ringa ki te wai nei i muri iho.. Kauaka
tenei tohutohu e takahea. Ki te takahia, tera ke piri mai nga.
purapura piwa ki runga o ana ringa. Kei nanao atu ki te kai.
ka pe ki runga i aua kai. Ka kainga e ia aua kai. ka uru ki
roto ia ia aua purapura, ka pangia ia. Engari mehemea kua
pangia ia e te piwa i mua atu, kaore noa ia e tino whaka-
tupatotia mo tenei taha o te mahi. Kaore hoki te mate piwa
taipo e pa tuarua ki te tangata. Ahakoa he mau mimi tona
mahi, he mau paru ranei, he uhi noa atu ranei i nga kaka o te
turoro, me horoi rawa ona ringa i muri iho. Me tauera motu-
hake ano mona.
Tuatoru. Nga wai unu, me nga miraka ma te nuinga o te
whanau me paera rawa hei patu i nga purapura o te mate,
Tuawha: Te tikanga tino tika, kauaka rawa tetahi tangata
e haere ki roto i te ruuma o te turoro. Mehemea ki te haere,
kauaka hei hongi, hei kihi ranei. Me horoi nga ringa i muri
iho o te whariru'tanga.
Tuarima: Ko nga mea o te iwi kaore ano kia pangia e te
piwa taipo, me haere kia "werowerotia" e te neehi ki nga
rongoa a te Tari o te Ora (Inoculation). Engari kauaka e
haere i te wa kua puta te mate piwa ki tetahi o te whanau, ki
te takiwa ranei. Taua rongoa "werowero" hei karo i te mate.
Ko i ana e ahuwhenua na nga neehi ki te mahi i taua mahi.
Engari kite mahia i te wa he piwa taipo kei te tata mai, a ka
pangia tetahi i "werowerotia" tutata-tia tonutia, ka tahuri mai
taua rongoa hei hoa riri Ara ka aitua te tangata. No reira kia
tawhiti noa mai i nga paanga piwa ka haere kia "werowerotia. "
Tuaono: Me arai nga kai a te hunga ora kei nohongia e te
|
|
15 951 |
▲back to top |
Maehe. 1929. TE REO O AOTEAROA
rango. Me uhi te "butter-muslin ranei, ki te "pepa paranoe"
ranei, ki te "tauera peeke" ranei, ki etahi kaka noa ranei; i
te mea tonu e uhia ana nga kai kei eke mai te rango. Ko te
rango hoki tetahi o nga kai-mau haere i te purapura o te mate
piwa taipo. Ko nga mea e taea e ratou, me hanga he "kapata. "
me tini puareare me wire gauze ranei mo nga taha. Ko te
tangata e hiahia ana kia. taha ia ia te wero a te piwa taipo, kia
kaua rawa e hapa ia ia enei tohutohu.
MO TE TAHA KI TE TURORO.
Me takoto te turoro i runga i te moenga kauaka hei mara-
nga mai mo te ono wiki. Kia rua nga tangata hei tiaki ia ia:
kotaki mo te awatea, kotahi mo te po. Kanaka rawa hoi
mahue noa te turoro kei mahi i nga mahi he. Kauaka hei heke
ki raro o te moenga ki te paru, ki te mimi ranei. Me hoatu
he "bedpan" kia ahei ai tona mimi, me tona paru ia ia e tako-
to tonu ana. Mo te mimi tera ano etahi patara i ata hangaia
mo tena take: he piko nga kaki. Mehemea ka taea tenei me
tiki. He wa ano ka hoha te turoro kaore e mimi ia ia e takoto
ana. Kei ponana ki te whakaara. Mehemea ka tino kore e
taea e ia te mimi ia ia e takoto ana. me ata whakaara ake ki
te taha o toha moenga. Kote tikanga ia. kaua rawa hoi mara-
nga.
MO TE PARU.
.... Ko te tupato ki tenei te mahi tino tohunga o te tiaki piwa
taipo. Kei roto i to paru to ngarara purapura o te mate nei.
No reira kauaka e ringitia noatia ki te marae ranei, ki ro kaari
ranei, ki waenga patiki ranei, ki ro wai ranei. Ko etahi tapuke
ai i te paru. E he ana ano tenei He ora roa nga ngarara noi ki
te ta pukea: e tae ana ki te iwa marama. Ki te hurahia ake te
oneone e te parau, kei te ora tonu nga ngarara nei. Tetahi, he
tahia e te wai ki roto i nga wai unu o te pa. o te whanau ranei.
Ka inumia enei wai. ka tipu te mate nei ki roto i etahi. No
reira kauaka hei tapu kea Te mea tika he kohua ki roto i te
tini karahini ka waiho i kona koropupu ai mo te hawhe haora.
Ka mutu ka riringi atu ki tau wahi e hiahia ana: kua matemate
katoa hoki nga ngarara i te wai koropupu.
Me paepae motuhake mo te paru. Me hoatu he rongoa
Jeye's Fluid ranei, Lysol ranei. Kerol ranei, ki roto i taua
paepae. Me uhi te paepae kei tau he rango ki roto. Ko nga
ringaringa o te hunga tiaki me horoi ki te wai rongoa kei roto
i tetahi peihana motuhake ia wa, ia wa e pa ana ki te turoro.
Ko nga kaka me nga hiiti o te turoro me paera katoa.
TE HOROI I TE TURORO.
Me horoi te turoro i te ata. i te ahiahi. Me whakarite he
haora. Engari he mahi tohunga taua mahi. Mehemea he
Neehi kawanatanga kei te tata mai, mana e horoi te turoro, e
|
|
16 952 |
▲back to top |
952 TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929.
whakaako ranei nga kai-taki ki tera mahi; kauaka te turoro
e whakaarahia, me waiho tonu kia takoto wharoro ana. Me
motuhake he peihaua horoi mo te turoro. Me motuhake he
maramara paranene hei horohoroi i te tinana. Me hora he
tauera ki raro i te turoro. He tauera maroke tetahi hei whaka-
maroke. He wai mahana kei roto i te peihana. Ka hopihopi
i te paranene, a, ka horohoroi i te tinana, a, huri noa. I muri
iho ka whakamaroke ki te tauera maroke. Kia tupato kei
heke te wai ki runga ki nga kaka moe, ki te moenga ranei. Ka
maroke te tinana, ka pani i te kiri ki te methylated spirit, hei
muri i tena ka ukui-kui ki te borasic powder. Ko te take o tenei
hei whakamaro i te kiri kei pahore. Mehemea hoki ka
pahore te kiri o te turoro ka pa he aitua nui. Kei nga toa katoa
o te Motu enei mea e hoko hokona ana. Me horoi ano te waha,
nga niho, me te arero i te ata. i te ahiahi. Me hoko mai he
Parahe mo nga niho. He "wuru katene" (cotton wool) te mea
pai hei horoi i te arero, me nga paekaha; he ngohe hoki tenei
mea.
TE WHANGAI I TE TURORO.
Kua whakahuatia ake ra te ahua o te whekau. No reira
kaore i tika kia whangaia ki te kai maro. No reira hoki ka
whakataua e te huihuinga matauranga o nga rua tau maha
ka taha he wai te kai tika. He roa te turoro e takoto ana. Me
pupuri tona kaha ki nga momo kai ano e tika ana: Kaore i
nga kai maro. Nga kai tika ko nga kai kaore e nui te hanga
paru. Aua kai he ti. he kawhi, he cocoa, he hupa, he wai
pikaokao, he wai puha, he wai raihi, he miraka. Mehemea te
turoro ki te kore e pirangi ki te miraka, kaore he tikanga. Ehara
hoki tenei i te tino kai pai rawa. Me hoatu he miraka ki roto
i te ti, i te kawhi, i te cocoa. Ki te hoatu he miraka me whaka-
hanumi ki te wai-pare (barley water) ki te wai raima (lime
water) ranei. Ki te puta he miraka maro i roto i te paru, me
whakamutu te hoatu i tenei kai. Mehemea kei te torohi te
turoro, me whakamutu te hoatu, miraka. Tera ano tetahi mahi
pai mo te miraka, kei te neehi e mohio ana, ko te mahi e kia
nei he ""pasteurisation" Tetahi wai pai he wai remana. Kotahi
te whakainutanga i te turoro ki ona wai i roro i e rua haora.
Me hoatu te wai ki roto i te "Feeding Cup. " Kei nga toa tenei
taonga. Ahakoa te tupuhi haere o te turoro, ma te hemo-
kai a ia e patu. Ka taea e nga wai nei te pupuri tona manawa
tae noa ki te wa e heke ai tona wera. Ma te whangai huna ki
te kai maro ka aitua. Ka toru nga ra e tau ana te wera ki raro.
ka whakamatau ki te whangai ki te ararutu (arrowroot) ko-
hua ki ro miraka. Ka taha tetahi toru ra ake, ka hoatu he
paraoa whakangohengohe ki ro miraka wera. Kia pepe rawa
te paraoa. Ka taha i ona ra. ka hoatu he hoki kohua: kauaka o
maro te kohua. Hei muri i tena ka hoatu he jelly. Kanui enei
kai mo nga ra tekau ma wha tuatahi i muri iho i te hekenga o
|
|
17 953 |
▲back to top |
Maehe, 1929. TE REO O AOTEAROA 953
te wera: ara, te heki, te raihi kohua, te paraoa-miraka, te jelly.
Kia taha te tekau ma wha ra e poko ana te wera, ka whaka-
matau ki te '"'minced meat, " ki te riwai hoki. Kauaka hei
whawhai ki te whangai ki nga kai taumaha. Me ata haere te
whangai.
(Taria te Roanga. )
HE KUPU TOHUNGA.
NA TIAITI HEMI WIRIHANA.
Na R. T. K.
(I puta te timatanga o enei korero i te pepa o Pepuere tata
nei. Ko te mutunga tenei. )
E whakapae ana a Tiati Hemi Wirihana, i tana pukapuka,
he iwi kore whakawhetai taua te Maori; kaore taua e mohio
he whakawhetai ano tetahi mea; na konei hoki kaore a te
Maori kupu mo te whakawhetai.
Me whakataki pea e au i konei tetahi korero e mohiotia
ana e te nui o te tangata—he korero e eke ana ki a Hakipia a
e tautoko ana i a Te Wirihana.
Hei, ho! waiata, hei, ho! ki te ngahere matomato:
Ko te nuinga o te hoa he tekateka noa, ko te nuinga o te aroha
he wairangi:
Heoi ra, hei, ho, re te ngahere!
Katahi nei te kainga tino ngahau.
E huka, e huka, e te rangi matao nei,
Kaore tau ngau i rite rawa
Ki nga painga kua warewaretia:
Ahakoa e kopia ana e koe nga wai,
Kaore tau wero i koi rawa
Pera me nga hoa mahara-kore.
Hei, ho, waiata, hei, ho! etc.
Kaati he kupu ma Hakipia mo tenei putanga. I te nui o ana
kupu mo te aroha-kore mo te kore ngakau whaka whetai o
te tangata me te mea nei i ngaua kinotia ia e nga niho haehae
o te arohakore.
I nga ra o te whawhai Hauhau i te tau, 1865 i tautoko
tetahi rangatira mana-nui i te taha Kawanatanga. I mate ko te
Hauhau. E whakamatea ana nga Hauhau e tetahi rangatira
piri-pono me i kore ana taua rangatira. Ko tana kupu ki nga
Hauhau ko tenei, "E hoki ia hapu, ia hapu, ki te tahu i tana
ahi, i tana ahi. " Ahakoa i Hauhau tenei iwi kore rawa o
ratou eka kotahi i murua e te Kawanatanga pera me nga
whenua o era atu iwi Hauhau. I whai ano te Kawanatanga ki
|
|
18 954 |
▲back to top |
954 TE REO O AOTEAROA Maehe, 1929
te tango i te whenua na taua rangatira i arai. I tapaea e te
Kawanatanga he moni nui ki taua rangatira mo nga raruraru
o te whawhai, ko tana kupu tenei, "Naku tonu taku riri na te
Maori ehara i a koe i te pakeha. Mauria to moni. " Kaore rawa
taua kaumatua i tu ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori.
Kaore he aroha hei rite mo tenei engari kaore i maharatia.
Kore rawa he eka kotahi i taua rangatira o nga whenua i wha-
kaorangia nei e ia. Kaati ano tena, ko nga uri pani a taua
kaumatua i patua i nga mahi Kooti Whenua. I riro nga
whenua, nga ekenga o to ratou tipuna, riro atu hoki nga urupa
e toru me nga koiwi o ratou tipuna o Tatou matua.
E huka e huka e huka e, te rangi matao nei,
Kaore tau ngau i rite rawa
Ki nga painga kua warewaretia:
Ahakoa e kopia ana e koe nga wai,
Kaore tau wero i koi rawa
Pera me nga hoa mahara-kore.
He Kupu Whakamarama: —
(I) Ki te pupuhi te tangata ka pupuhi ona paparinga ano kia pakaru,
waihoki e karanga ana a Kingi Rea kia kaha te pupuhi a te hau
ano kia pakaru nga paparinga o te hau.
(2) Ko nga heihei nei ehara i te tino heihei engari he heihei rakau e
titia ana ki nga tihi o nga whare karakia. I te nui o te marangai
ka karanga ano a Kingi Rea kia hipokina te whenua e te wai-
puke, te whenua i mau kino nei i a ia.
Ata korerotia enei kupu whakamiharo a Hakipia, puritia hei tao-
nga tuturu. Kei te akona enei kupu e nga tangata matau o nga iwi
katoa o te ao.
TUHITIO TAREHA.
No te Turei nei te 26 onga ra o Pepuere ka hinga a
Tuhitio, hoa wahine o Te Hoera Tareha, ki te Waiohiki. Koia
tenei te uri tupu o Te Hauwaho, e rangona niutia nei mo tona
kaiponutanga i tona toki i a Te Ramaapakura, i a Pareihe.
Ko Tuiri tona tima, me nga mokopuna. Kaati kia ratou
me Te Koera nga niihi, nga tangi.
No te Taite 28 onga ra nei ka hinga ko te Hoa Wahine o
Te Keepa Winiata ki Ngatarawa ara a Ripeka. Haere e kui!
Haere korua i te ao marama!