|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 92. 01 April 1929 |
|
|
1 957 |
▲back to top |
Te Reo o Aotearoa
WITH WHICH IS INCORPORATED TE TOA TAKITINI.
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 92 HASTINGS Aperira, 1929.
TE RA ARANGA.
No te 30 onga ra o Maehe nei i whakamaharatia ai e te
ao karaitiana puta noa te Aranga o te Karaiti i te mate. Ko
te ra tino nui whakaharahara tenei o to tatou whakapono. E
rite ana ia ki te poutokomanawa i te whare. I mea ai te
Apotoro a Paora "Mei kaua a te Karaiti i ara he moumou
noa to koutou whakapono (I Kori 15, 14. )
Kotahi putanga o tenei ra i te tau. Ko tona mehua ko te
rakaunuitanga o te marama i a Maehe i a Aperira ranei.
Engari kia kaua tatou e wareware ko te ratapu e puriatia nei e
tatou he whakamaharatanga ki te aranga ano hoki o te
Karaiti. "I te ra tuatahi o te wiki ka haere ratou ki te urupa.
Ka mea te anahera kia ratou: Kaore ia i konei, engari kua
ara. "Ruka 24, 1, 5, 6.
Ki te tangata whakapono he tino taonga tenei ra. Ka
hari wairua ia, no te mea ka whakapumautia tona whakapono
ki te Tama a te Atua. Ki te tangata noa he hari ano tona. He
hari noa. Ko to te ao hari—he hararei hoki aua ra. He piki-
niki nga mahi he wairangi noa.
I nga ra Reneti e whakapoururu ana te ao karaitiana me
te tukinotanga me nga mamae o te Karaiti. No te Paraire Pai
ka tumutu te pouri tuaikerikeri. Ka ripekatia a te Karaiti,
ka mate, ka tanumia.
I te atatu i te ra tuatahi o te wiki—i te Ra Aranga ka
tino tuturu te mohio o nga akonga kua tino ara to ratou Ariki,
a ka kite akanohi hoki i a ia, ko te tino haringa i hari ai. Ko
te Rongo-Pai nei tenei. Pena hoki i mate tonu atu a te Kara-
iti kaore i ara ake he rongo-kino tera. Na te aranga ake ka
uaua nei nga Apotoro ki te kauwhau i tenei Rongo-Pai ki te
ao katoa. Mk 17, 15.
|
|
2 958 |
▲back to top |
TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929
22. 11 a. m. Karakia.
3 p. m. Ka tae ki Kaikohe.
23. Hui Komiti Tumuaki ki Kaikohe.
24. 8 a-m. Hapa.
11 a. m. Karakia
3 p. m. Karakia mo nga iwi e rua.
25. Ka tae ki Matangirau 3 p. m.
26. 11 a. m. Karakia
3 p. m. Ka tae ki Peria.
27. 11 a. m. Karakia
3 p. m, - Ka tae ki Ahipara.
28. Ahipara.
11 a. m. Karakia. I te ahiahi ka tae ki Te
Kao.
29. Paraire Pai. Kei Te Kao nga karakia.
30. Ka hoki ki Kaitaia
31. Kei Kaitaia.
Pehira 1 Ka hoki.
2. Kei Akarana.
3. Kei Paeroa. Karakia Whakau.
4. Rotorua.
5-12 Haki Pei.
13. Tereina ki Nu Paremata Taranaki.
14. 11 a. m. Parihaka.
S p. m. Marae.
7 p. m. Whare-karakia o Meri Nu Pare-
mata.
15-16 Takiwa ki Taranaki.
17. 7. 30 Karakia huihui ki Waitara.
18. Waitara.
19. Tereina ki Otaki.
20. Otaki marae.
21. 8 a. m. Hapa.
11 a. m. Karakia Whakau-
2. 30 p. m. Marae.
7 p. m. Karakia huihui.
22. Petone.
23. Papawai
24. Aorangi
25. Foxton.
26-28 Whanganui me Putiki.
29 Ka hoki ki Haki Pei.
[ei. 3. Ka haere ki Poneke.
4. Ka tae ki Nelson.
5. 11 a. m- All Saints, Nelson.
6: 30 p. m. Cathedral.
6 & 7 Motueka.
8. Whai-korero ki Nelson.
10. 7. 30 a. m- Ka haere ki Okoha.
|
|
3 959 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_959
11. Ka tae ki Blenheim.
12. Kei Blenheim.
13 me 14. Kei Waikawa.
15. Ka tae ki Christchurch.
16. Kauwhau ki te Hui-a-tau a te C. E. M. S. i Omaru.
17-30 Kei te Pihopatanga o Christchurch.
TE MANA O TE WHAKAPONO.
E ki ana a Rev. R. J. Campbell o Ingarangi kei runga
tonu i te kati pupuhi a Amerika raua ko Ingarangi e noho ana.
Ko te nuinga o te tangata kaore i te whakaae ki tenei korero,
no te mea he taina he tuakana raua. E ki ana ia waiho atu a
Amerika i kona whariterite ai i ana mea whawhai, engari ko
Ingarangi me ahu ki nga mana whakariterite (Arbitration
Courts), hei pupuri i te maungarongo a tae noa ki te wa e riro
ai te mana o te ao i te whakapono.
TE INGOA NEI, AOTEAROA.
Ki te Toatakitini, kua huaina nei te ingoa hou inaianei,
ko Aotearoa, tena koe. Tena koe e paoho nei to reo ki te
Motu katoa. Tenei nga utanga hei mau atu mau, kia rongo
mai nga iwi o nga waka e whitu, no te mea e whitu nga waka
e whitu nga Mauri.
Mo te ki na te wahine a Kupe i tapa te ingoa o te ika a
Maui ko Aotearoa, e he ana. Kei roto i te karakia a Maui i
te wa i hiia ake ai e ia taana ika a Tonganui. Ka ea ki te ao-
ko Aotearoa.
Taranga—Uengakiteao
Mauimua Mauiroto Maupae Mautaha
Ko enei nga tamariki i whanau tika mai.
Ko Mauitikitiki-a-Taranga i whanau whakatahe mai. Ka
whiua e to ratou, whaea ki te moana. Ka whakatika mai te
tangata o te wai a Potipoti, ka whangaitia te whanauwhaka-
tahe nei. Ka oti. Ka ora. Ka tangata.
Ko Potipoti he uri no te ika a Maui no Tonganui. Ka tae
a Potipoti ka whakahokia ake te tamaiti nei a Mauitikitiki ki
te ao nei, ara ki te one i Kurawaka. I te po ka haere ki te
whare o ratou matua. Ka moe i roto i ona tuakana. Ka kite
te whaea tokorima ke e takoto ana. I te ata kua ngaro. Ko te
ahua o te tamaiti nei i ahu mai i a Tonganui, ara tona mana
me te mauri hoki.
He roa nga whakamarama me whakapoto ake. Ka whanui
te mohio o nga matua me nga tuakana ki te tamaiti nei ka
huaina tona ingoa ko Mauitikitiki-a-Taranga. Ko tona ahua
i taua wa he atua he tangata.
|
|
4 960 |
▲back to top |
960\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
I te po ka moe te tamaiti nei ka kite i taana ika, kua tae
ano ki roto i te moana, e ki mai ana me tiki atu ia, me hari
ake ki te aoturoa. Ka whakaae atu ia. Ka oho ake ka korero
ki ona matua. Kaore i whakapono nga matua. Na konei i
whakamahara ai ia i ona tuakana kia haere ratou ki te hi ika.
Ka haere te tamaiti nei ki te tiki i te kauae o to ratou
tipuna o Murirangawhenua hei matau maana. Ka kohakitia
mai e ia, aue rawa ake kua riro ke mai. Me whakamarama:
Kaore i motokia te ihu kia toto ka pani ai ki te matau kia
kakara ai. Kei te he. Kei te kakara tonu te kauae nei.
Ka hoe ratou ka tae ki te waahi i mohio ai te tamaiti
nei. Ka karanga ia me tau i konei. I a ratou e hi ana ka
kakai ake te ika nei. Ka karanga ia ki ona tuakana ki te
kukume i taana aho. Ka peke mai te tokowha kukume noa
kaore i korikori. Me whakamarama: Kaore i pena kia pau
nga hau e wha. Ka karanga a Mauitikitiki ki ona tuakana kia
homai taana aho. Te rironga mai i a ia, ka timata taana kara-
kia: —"He aha tau e Tonganui e ngau whakatuturi ake i raro.
Pupuhi te hau o rangawhenua. Ka rukuruku ka heihei. Ka
rukuruku ka ea ea. Ooi, Kooputangaroa. Ka ea. Ka eke. Ka ea
ki te Aotearoa! Tearoatangaroa. Tangaroa mehaa. " Mutu
rawa ake te karakia ka maroke to ratou waka ki runga i te
tuara o taana ika. Te korikori te ika.
I konei ka whai kupu ia ki ona tuakana kia kaua e rawe-
ketia taana ika i muri i a ia. E haere ana ia ki te kawe i te
maawe o te ika ki Hawaiki. No tona whitinga ka korero ia ki
o ratou matua kua eke taana ika. Ka mutu taana mahi i te
maawe ka hoki ia. Tae rawa atu kua patua taana ika e ona
tuakana ki te rakau. Koia i pokopokorua ai, i maunga ai.
Mehemea kaore i raweketia takoto mania ana teneimotu.
Kaore he pukepuke. I konei ka tapaina e Mauitikitiki te
ingoa o taana ika ko Aotearoa. I raro riro i te kopu o te
moana ko Tonganui te ingoa o te ika, eke ka ea ki te aoturoa
ko Aotearoa. I konei ka timata te wehe o Mauitikitiki i ona
tuakana mo to ratou kino ki a ia. Ka hoki ratou ki Hawaiki.
Kua tae tenei ki te wa i heke mai ai. Ka moe a Mauitiki
tiki i taana wahine, ka whanau ana tamariki. Ka mahue atu
i a ia a Hawaiki ona matua me ona tuakana ka whiti mai ka
noho ki runga i tona tipuna ika.
Ko te mauri tenei i ea ake ai tenei ika ki te ao nei, hei
matua whenua mo Maui me ona whakatipuranga katoa a tae
noa mai ki tenei ra e ai te korero.
Koia tenei ko te whakapapa: —
Mauitikitiki-a-Taranga—Uwirakiteao
. ————————————————————'
Ngainui
Ngairoa
|
|
5 961 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA
Ngaipehu
Ngaiariki
Te Ihutataraiangoa
Te Manuwaerorua—Te Herengaawatea
Toikairakau—Tekuranuiomonoa
'Ratonga, Rauru—Matangiawhiowhio, 3Awamorehurehu
\_\_\_\_\_\_\_\_\_i
i—————————'
Tahauri (Ko Matangiawhiowhio na Kupe
| o runga i a Matahoru. Ko te whaka
Tahatiti hatanga tenei o te ope haere mai
[ hunga whenua. )
Ruatapu
I
Tamakitera
Tamakihikurangi
Tarawhata
Hinemataroa—Taneatua
Paewhiti—Tamatea-ki-te-Huatahi
Ueimua. Tanemoeahi, Tuhoe, Uenukurauiri.
Murakareke
Tamapokai
Tamakitekaronga
Te Whakautauta
Kanuheke
Turumakina
Te O
Heemi
Tuhitaare
Heoi kia ora te Reo o Aotearoa me nga iwi o
Na to koutou huanga.
TUHITAARE HI
|
|
6 962 |
▲back to top |
962 TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
TE RARU O TATOU O TE IWI MAORI.
Rotorua,
25th March, 1929.
He tangi, he mihi ki o tatou morehu kaumatua, ki o
tatou tupuna, matua, taina, tuakana, ara ki nga kawai katoa o
tatou waka o Te Arawa, Tainui, Matatua, Horouta. Takitimu,
Kura Haupo me Te Tokomaru, i whakatokia nei e o tatou
tupuna i era ra ki runga ki te mata o Te Aotearoa puta noa
atu ki Te Waipounamu.
Kia ora katoa ano o tatou kaumatua, nga kai hautu i
runga i nga "Waka" o enei ra, nga putunga ano hoki toto o era
o tatou tupuna kua ngaro ki Te Po.
E hara he nui no te ngakau mamae, no te ngakau pouri mo
tatou mo te Iwi Maori e Whawhai nei i ta tatou whawhai nui
whakaharahara ki nga uauatanga, taumahatanga, poharatanga,
matekaitanga (Great struggle for very existence) o enei ra,
i nga ra o Te Pakeha.
Te take i huaranga ake ai enei whakaaro i a au, he titiro
noku ki o tatou ahua ki o te Maori raua ko te Pakeha. Ahakoa
enei iwi e rua kei raro i te mana o te Kingi kotahi, ahakoa
o raua kaha ki te hapai i nga mahi e tika ai raua tahi ka kite
tatou ka rite tonu ta raua tukino tetahi i tetahi, te puahaehae,
te tawai me etahi atu ahuatanga kei te mohio tatou. Otira
maku e ki ake ko taua iwi ko te Pakeha te iwi kaha rawa te
tukino ia tatou i te Maori. A muri ake nei ka whakamarama
ai au i te take i korero penei ai au.
Tera i te timatanga o te hanganga o te huarahi tereina
(Railway) mai i Taupo ki Rotorua, ka uru etahi o nga tama-
riki tane o Te Arawa me Matatua ki reira mahi ai. Kei te
wha tekau (40) pea ratou. He pakeha o ratou hoa mahi
engari he tino nui ke atu nga pakeha.
No tenei tau ano ka whakamutua te mahi a nga tangata i
reira. Ko nga Maori katoa ka tino whakamutua, a, kaore rawa
i whakawhiwhia ki te mahi engari ka tereputia atu ki o ratou
kainga ma ratou ano ratou e kuhu atu. Kaore rawa tetahi
wahi o o ratou tikiti hokihokinga ki o ratou kainga i utua e
nga kai whaka-haere i te mahi. Ko nga pakeha i whaka-
mutua i reira, i whakawhiwhia ki te mahi, i na ra ka tukua
hoki ratou ki te mahi i te huarahi tereina e puta ana ki te
Tairawhiti (East Coast Railway) I utua ratou mo nga ra e
toru kahore nei ratou i mahi i muri iho i te whakamutunga i
ta ratou mahi, a, ko nga Maori-Kore rawa tetahi kapa pango.
E korero whanui tonu ana au i enei korero hei korerorero,
whakaaroaro, whiriwhiri ma te iwi. Notemea he take tenei
e ahei ai tena tangata, tena tangata ki te hamumu, ki te whaka-
puaki hoki i ona whakaaro. No reira he aha tatou kia noho
|
|
7 963 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA 963
puku tonu. Mehemea he whakaaro rangatira to te Pakeha ki
a tatou ki te iwi Maori tera aua tamariki e whakawhiwhia ki
te mahi, a, tera ranei e whakamutua te mahi a etahi o nga
pakeha me etahi o nga Maori, kia orite katoa ai.
He tika tokorima o aua Maori i whakamutua nei te mahi
i whakahokia ano ki te mahi notemea he tangata Uniana
(Unionists) hoki ratou. Tera pea he tangata Uniana katoa
nga tangata Pakeha i mahi ki reira. Otira ko wai ka hua, ko
wai ka tohu.
Tera pea etahi tangata e ki he mangere no nga Maori i
pera ai te ahuatanga. Mehemea koira, ka tahi te mea wha-
kama-Engari ahakoa ano, he aha te iwi kei runga kei te mata
o te whenua e noho ana he nui nga tangata o ratou e ngoikore
ana ki te mahi-a-ringa.
Ko te patai tenei: —"He aha i whakamutua ai te mahi a
nga Maori anake, a, i kore ai e whakaoritetia?" Ko ia nei
taku whakautu. He whakautu poto noa iho. "Na te kiri e
mau nei i a tatou i te Maori. "Hei nga ahuatanga penei, me-
hemea he moni tetahi o nga mea kei roto e pokepokea ana, ka
ata neke atu te Pakeha ki mamao atu i a tatou titiro mai ai a
ka tawai mai hoki, "E koe e te kiri mangu, kaati mai koe i
kona wheru ai i roto i te pohehetanga, i te maramatanga-kore. "
No reira e te iwi ahakoa pewhea to tatou kaha ki te whai
i te matauranga o te Pakeha, ahakoa mau i a tatou, kore rawa
e kitea tetahi huarahi e rite ai to tatou kaha, mana, ki to te
Pakeha. Na te aha? E hara i te mea na te kore e manawa
nui, e ngakau hihiko, e whakakaha. Kei te kaha tonu. I na
tonu hoki tatou e rapu nei i te matauranga hei tika mo tatou
ano. Ka whakautu ano au-Na te kiri mangu e mau nei ia
tatou.
Me titiro atu e tatou ki te iwi kiri mangu o Awherika
(African Negroes) Kaore nga Pakeha e whakaae kia haere
ratou i runga i nga wahi tika o te tiriti, i nga wahi e ahei ana
te tangata ki te haere. Nui atu to ratou whakahawea ki aua
tangata kiri mangu.
Ko taku whakaaro ma te mau rawa o te kiri Pakeha ki
runga ki a tatou tamariki, mokopuna, a nga tau maha e haere
mai nei, a, ma te ngaro rawa o te kiri mangu o o tatou tupuna.
e taea ai e te Maori te whai nga takahanga waewae o te Pake-
ha kua kore pea e kiia i tera wa he Maori tuturu engari he
KAIHE. (Castes). He iwi manaaki te Pakeha i te tangata ki
te hiahia ia. He tino tika he nui nga painga a te Pakeha mo
tatou mo te Maori, engari maku ano e ki ake. he nui ke atu
ona kino e raupatu nei ia tatou.
Ehara enei korero i te he. Me ata titiro e tatou ka kitea
ai te tika. I te hui nui a te Puea ki Ngaruawahia i powhiritia
ai e ia nga iwi katoa o te Motu, ka rongo au i nga korero a o
|
|
8 964 |
▲back to top |
964\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
tatou tangata tohunga ki te whakatakoto korero, a Pihopa
Peneti, a Ta Apirana Ngata, me Tahupotiki. He tino nui
te miharo o a ratou korero engari ko nga korero i tino kaha te
maunga i au ko a Ta Apirana Ngata. Ko ana korero mo te
ahuatanga o nga tai-tamariki Maori i enei ra, i nga ra o te
Pakeha. He tino tika ana korero ana riri ki nga tai-tama
riki. I roto i aua korero ka puta i a ia enei kupu: —"Ki konei
(ki te pa o te hui) a tatou tamariki he tangata. Te whitinga
tonutanga atu ki Ngaruawahia ka kiia e te Pakeha he KURI. "
Ko enei kupu i whakapuakina mai i te mangai o Ta Apirana
Ngata, Tetahi tonu o o tatou tangata kaha ki te hapai i nga
taha e rua i te Pakeha i te Maori hoki, he tangata kua taea e
ia te hohonutanga o te Matauranga, te maramatanga me nga
mahi katoa a te Pakeha.
E te iwi me pewhea ra tatou? Me waiho tonu tatou kia
peneitia ana? Kia pewhea rawa te roa tatou e noho penei
ana? Heoi ano pea me manawanui tonu tatou ki te whai
atu i tetahi wahi o te matauranga o taua iwi, a, ki te mau me
tino atawhai hei tika mo tatou notemea kei te mohio tatou he
nui nga kino e puta mai i roto i te matauranga mehemea kai te
tukinotia.
No reira kia kaha te ako, te tuku hoki i a tatou tamariki
ki te Kura me kore e puta etahi hei arahi i te iwi ki te mara-
matanga ki te tika ina ngaro rawa ake o tatou kai arahi o
tenei wa, a Ta Apirana Ngata, a Ta Maui Pomare, a Tau
Henare, a Makitanara me etahi atu o o ratou hoa.
Heoi,
Na Te Arapeta M. Awatere.
Nga rongoa mo era i runga ra me whakaatu ki nga
Labour Organising Secretaries, kei nga Ture uniana te
maramatanga. Mo te whakakuri a te pakeha, kotahi tonu
te rongoa, ko te tu-a-rangatira nga kupu me te tinana
i te marae pakeha.
I raro i te Uniana Tiaki, rite tonu tatou katoa, engari
ko etahi he tutua, koia ka pohehe.
He pakeha i pena mai, ki te marama te korero atu,
kei kona mohiotia ai tona tutua, tona rangatira ranei.
Kia ora ra. me ou hoa e patai ana i tena ahuatanga.
Etita.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
9 965 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_965
Whare Hohipera,
36 Keri Tiriti
Pamutana 25-3-29.
Kia Hinemanu katoa, kia te Upokoiri katoa, me nga iwi
katoa i pae mai ki te aroaro o Kahukuranui, he tangi nei he
aue i huihui ai koutou ki kona, i te mea kua unuhia atu te
komako huariki i tenei ao, ki tera ao. Haere ra e te hoa.
Haere i te tai heke, ki o kuia, ki o koroua, me o whaea, me
o papa, me o tipuna. Haere kia ratou katoa; i te wa e toitu
ana te whenua me te tangata. Haere ki nga kingi o te po, ki
nga huihuinga rangatira e topu akena ratou me nga whare
whakairo i raro i a papa Tuanuku. Haere e hoa Haere koe te
tangata i mohio ki te kupu a to tipuna a te Heuheu. E ki ra
"Ko nga tuakana kaore he kupu, kaore e he manaaki i te
tangata, ehara era. He tuakana noaiho. Ko te tangata i ata-
whai, mai i mua i te tangata tutua, rangatira hoki koia tera.
Ko te tangata i mohio ki te ma-tatahi ki te kaai-tuhaa" Ko
koe tena. Haere ra Te Uamairangi. Haere. Haere. Haere
atu" Haere, mauria atu e koe nga mea kikino katoa o tenei ao,
waiho ko nga mea ora katoa me nga mea humarie, me te pai.
me te pono ki to tuahine kia Hinekatorangi me o iramutu, me
to tuakana me Paraire Tomoana ka mahue iho nei i a koe.
E kore koe e wareware i roto i nga marama i nga tau e heke
iho nei. Haere rawa ake koe kua oti i to tuakana i te Ta
Apirana Ngata me nga iwi e wha o te motu te paihere te
hawhe tonu o te maoritanga, te whakatopu ki te taha o te
Kingitanga me nga ritenga whanui o te ture tangata me te
ture Atua. Koia i pai ai to haere. Haere korero atu kia te
Heuheu, kia Timi Kara, kia Wi Pere, kia Henare Tomoana, ki
nga mema katoa o mua atu i a Ta Maui Pomare, i a Tau
Henare i a Pire Uru. me Hare Uru. me Apirana Ngata—ki atu
nuku atu te nui o tenei ra i nga ra i a ratou. Te pai kore
rawa i whaiti mai. nui noa atu. Kaore i papaku iho teitei
noa atu. Kaore i tata ake ki runga nei, aua tonu atu ki raro.
Kaore i whitu-tata, engari i whitu tekau whitu. Noreira ko
nga miharo tenei i kitea e au i tenei huinga tangata o te
Motu ki te marae o to whanau i Ngaruawahia. Tenei ka
mohiotia ake ka tata te tae mai o te wa waimarie Ko tenei.
haere atu ra Taranaki, haere ki te po. Haere atu ra. Ka wha-
kamutu koe ki tenei ao-matemate. Haere ki tou Matua i te
rangi.
E hoa ma, tena koutou. Na ta maua tamaiti ahau i kore ai
e tae tahi atu matou ko oku tuakana, me to matou papa me te
Tahiwi Kaore ana. e pai ana. he mate whakaharangi. Roa roa
ka tangihia.
Tena koutou me o tatou arohatanga ki te hunga mate me
tatou me te hunga ora.
Arohanui. Kia ora roa.
Taite Te Tomo.
|
|
10 966 |
▲back to top |
966\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
HUI E. TAIHI E!
(P. H. TOMOANA).
• Ngarue ana te motu katoa! Aotearoa me Te Waipounamu,
whakamau atu ana nga whakaaro ko te reo karanga o Wai-
kato. Whakatutu atu ana te Ihuwaka ko te pohiri a Te Rata, te
kawai tipua i herea mai ai te Mana Maori o nga tupuna mai i
a Potatau i te po ki roto i Te Rau Tau Hou, e ngoto ake nei
tona reo karanga "Huia! Huia! Huia Tangata Kotahi!"
Koia nei ra te reo nui, te taonga hoki o roto i enei ra e
whakaurua ana e tena e tena ki roto i ona mahara hei whakaari
ki ana i tupono ai ki te noho tahi ki te kohimu tahi. Ka taau
noa etahi kia waira hei arahi, hei hautu, hei whakaruru hau mo
nga parenga a te tupuhi, a te aha noa.
Tupono ki tenei wa, ko te reo o Waikato, i urutomokia i
te ra ngahau Tenehi a te Ropu tamariki ka rere nei te manu
kore huru huru, ka ngooki te manu i whati nga paihau. Ka
he nei te whakatauki ra "He huruhuru te manu ka rere He Ao
te rangi ka uhia!
Ka tere Raua ka tere Pipiwhakao.
Ka whakatere mai nga waka i nga matapuna-wai-pipii, i
nga taheke wawara, i nga kokoru-au-kore, i nga kopua kana-
panapa, ka whakau ana kei nga wai marino whakahoki kei
nga riponga o Waipa ki Waikato i Ngaruawahia.
Nga mana huhua o te wa tona kororia, tona kororia, tau
ana ki te poho o to tatou Tupuna Whaea o Mahinarangi i te
Paraire 15 onga ra o Maehe e tika nei kia waiho i te ngutu,
hei whakamiharo ma te ngakau titiro whanui, katahi te tama-
hine ara te whare atahua o Te Rau Tau Hou! katahi ra te
taonga whakapaipai o te wa, hei whakahirahira ma Te Rau
Tau Hou i roto i nga parenga maha o Waikato.
E kiia ana koia tenei ko tetahi o nga whare whakakeke
ko Waikato.
No nga ra pea i te pouritanga tera ahuatanga, i ki ai a
Waikato—Maku ano e takatakahi oku tapu. Ko te kupu na
karaitiana "Kaati ra, matenga ke koe, matenga ke au. " Pera
tonu. Haere ke Waikato me Taranaki, haere ke Te Motu.
Otira na te wa i mea kia tu a Mahinarangi hei whare, ka
pa te reo karanga o Waikato ki te Ao Maori, kua whakaturia
tenei ingoa tupuna hei whare Rauhi i nga pani o Te Rau Tau
Hou, koia ka whakarite tena iwi tena iwi i tata atu ai ia ki
tenei tupuna, koia ka maanu nei nga waka huhua ki Te Kimi-
kimi, maru hangahanga te marae.
He nui te mihi me te miharo ki te atahua o Mahinarangi.
Taurakina ana ki te ra e whiti ana Tana tu, te mahi ma ana,
nga hua e tumanakotia ana, he mea whakamiharo. Me mihi ki
|
|
11 967 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA 967
te mea na ana i whakatakoto te kaupapa Rauhi i te pani i te
pouaru, e Waikato, e Te Rata, e Te Puea koutou kia ora!
kia ora mo enei ahuatanga o te Ao Hou. Tu-tama-tane ana
koe e Mahinarangi; Tou atahua, mai i runga tae noa ki ou
wahi katoa, nga tuhi, nga tui, nga whakairo mai ano i te hono-
i-wairua, whakaranua iho ki nga hinu kakara o te Ao Hou,
koia te nui o te mihi me te whakamiharo kia koe. Haramai te
toki: Haumi e!
Ma enei whakamarama pea e taea ai te kitea mai te nui
o tenei ra e te hunga i aitua ki te kore i tae: —
I patu whakahere te tangata i a ia i taua ra. Te kiri
tahanga, te kanohi pukana, te arero whatero, te wae wae
hupeke, te taiaha i toroa e te marangai-areare. katahi ano ka
kitea i a Tuwharetoa, Matatua me Waikato, tu-tama-tane ana, a
tae rawa atu ki te hope, whai ake ana!
Koianei ra nga ahua wariutanga whakamataku a te Ao
Maori e kiia ra ko Nunui ma, ko Rarahi ma ka ngaro ki te po,
i hora ai te Kawau—na!
Kaiana te tino pai!
Ahakoa i kawa a Te Arawa, Matatua, Waikato, me Tara-
naki i te marae, i kawa katoa nga Iwi i nga wa i watea mai ai.
Te Kawa Maori no te Hatarei. Te Kawa Whakapono no te
Ratapu na Pihopa Peneti o Aotearoa me ona hoa minita Tahu-
potiki, Weteriana, me Te Pihopa Ringatu. Te kupu kauhou ko
Te Maungarongo! He mea paihere na Te Aroha.
No te Mane te Kawa pakeha na Kooti, te Riira o Te
Apitihana.
O tenei hui nui e toru nga tino tangata i ngaro atu i
pangia e te mate, ko Te Rata, te Kingi Maori, ko Taranaki Te
Ua, a i mate atu hoki tenei ki Turanga i te ra o te hui, me Ta
Maui Pomare, i te mate.
Ko Ratana, i te rongo, tera e tae ake, otira kore ana, i te
whakakeke pea!
Nga mihi ko te Arepa kia Te Puea me Waikato, kia Ta A.
T. Ngata, te minita mo te taha Maori me tona ropu katoa o te
taha kawanatanga kia Tukere Te Anga mo te taha ki Te Ropu
Tenehi. Ko te Omeka kia Te Taite Te Tomo He kai! He kai!!
He Kai!!!
Ka mutu te hui atahua
Tihee! Mauri ora!
TE HUI KAUNIHERA MARAE.
No te ahiahi o Te Mane 18th Maehe, 1929, ka hui nga tia-
mana o nga kaunihera. I reira hoki te tumuaki a Dr. Pohau
Erihana.
|
|
12 968 |
▲back to top |
968 TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
Te pupu i oti kia tukua he tono ki te Hon. Ta A. T.
Ngata minita mo nga mea Maori kia hangaia houtia nga rara-
ngi o te Ture Kaunihera, kia hangai ai, kia marama ai, kia
kaha ai hoki nga ahuatanga awhina moni a Te Kawanatanga
i nga Kaunihera mo nga mahi whakapai marae (sanitation)
me nga wha o nga wahi e whaimana ai nga Kaunihera ki runga
i enei karanga Tanga he Maori. Te tiamana o taua hui ko
Tutepuaki ( Captain Pitt).
I tukua he motini tuku i te pouri mo te matenga o Tara-
naki Te ua kia Paraire Tomoana me nga whanaunga tata hoki.
Ko te hui topu mo 1930 ka tu ki te wahi kei reira te
Teneti a tera tau.
TE HUI FOOTBALL.
I noho ano hoki te "Advisory Board'" Nga mema i hui mai
ko Kingi Tahiwi, Ned Parata, Love, Capt. Pitt, Tomoana, me
Sir A. T. Ngata.
I whakahaeretia nga kaute me nga repoata o nga haere-
nga i tera tau (season) a paahitia ana.
TE HUI TENEHI.
I noho ano tenei ropu otira kaore ano i tae mai te ripoata.
Heoi te mea kua tae mai ko te Teneti a tera tau ki Turanga a
Te Easter o 1930.
Kua tae mai nga rongo
Men's Single Championships:
1 P. Howell, Arawa.
2 P. Howell,
Ladie's Championship Single:
Miss Newton, Maniapoto.
Ladie's Championship Doubles:
Misses Newton and Kukutai, Maniapoto.
Men's Championship Doubles:
Howell Brothers, Arawa.
Boy's Championship Single:
Davis, Tai Tokerau (Bay of Islands).
Girl's Championship Singles:
Miss Jensen, Horouta.
Highest Agregate:
Marumaru Cup. Arawa.
Kani Shield, Arawa.
Turoa Cup, Arawa.
Nui atu te whakamihitia o te purei i tenei tau. Kua pai
rawa ako to purei a nga tamariki, a e ki ana a Mr Goldie, no
te New Zealand Tennis Association pai rawa ake te purei a
nga tiamupene Maori i a nga pakeha o tenei tau. Kia kaha
Tamariki ma.
|
|
13 969 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA 969
PITOPITO KORERO.
Kua tuturu rawa te ora o Kingi Hori, kua takataka ki ana
mahi ki a te kingi. He mea tika kia whakawhetai ki te Atua
mo tana whakamananga i nga inoi a te Emepaea nui tonu
mo te, Kingi kia whakaorangia. "E te Atua tohungia te
Kingi. "
E kiia ana ko te nui o nga moni koura e puritia ana i te
ao katoa e £2. 519. 800. 000. Ko nga iwi kei a ratou nga ka-
munga rarahi, ko Merika, ko Ingarangi, ko Wiwi, ko Tiapani.
Te minita ki tetahi tangata e tomo ana ki te hoteera).
"E taina, kaore koe e whakaaro iho ko te kuaha tena e tomo
atu ai koe ki te huarahi ki te reinga? Ka utua mai e tera, "E
koro, e pai ana ra. kei te ono karaka hoki ka peia mai ano
matou ki waho. '
WHAKAMARAMA WAIATA.
Ki te Etita,
Tenei he kupu whakamarama mo etahi o a tatau waiata.
"Waiata 110" e kiia ana e te "Etita o nga Moteatea, na Mere
Reweti Tai-ngunguru ko taua korero na Kararaina Parakau,
hoawahine o Whaka Parakau. E rereke ana tenei i ta matau
nei korero. Kia matau nei ko te tangata, nana te waiata nei
i tito ko Te Ahiwara Tamatamaarangi, papa o Maihi, o Apera-
hama Te Ruha hoki. E tika ana mo te tane tuatahi a Tai-
ngunguru taua tangi. Te ingoa o taua tangata ko Te Whatu
Karangahua. Tona ingoa iti ko Te Koraha, kei roto i te wai-
ata nei. "Hau taua mai. nou ra e Te Koraha. "
Ko Te Whatu Karangahua te rangatira whakahaere i roto
o te pa o Toka-a-Kuku i te wa i haoa ai taua pa e nga taua o
temotu i te tau 1835. Ko tona papa ko Te Wharau te kaumatua
nui o te pa. Akuanei hoatu ai te whakapapa no te roanga o
te taua e haoa ana i te pa, ka tu a Te Whatu-karangahua i te
mata rere noa ka tuakiko,. ka mate. Ka tangihia e te iwi, a,
ka titoa e tetahi ona matua, ara, o Tamatamaarangi te tangi
nei mona. Ko nga ingoa whakahuahua o roto o te "Tangi"
nei, kei Te Kaha anake. Ko Tai ngunguru he tuahine tonu
kia Te Whatu-karangahua. Ma te whakapapa e whakaatu.
Mehemea na Tai-ngunguru tenei "'Tangi" ka whakahuahua ke
ki nga matarae o raua na kainga: ara. ki Ti kirau, ki Whanga-
paraoa. Tena ia. no te ingoa kainga i roto o te "Tangi" nei.
Tena i ana: Ko "Te Raupa" ko te haupapa pohatu e
takoto mai ra i te Hotera o Tekaha, huri noa i te koi i Toka-
a-kuku. Ko "Waikawa. " ko te matarae e mohiotia nei e te
Tai-rawhiti katoa: e rima maero ki te taha rawhiti o Te Kaha.
Ko te whanau a Kahurautao te hapu nona tena koi.
|
|
14 970 |
▲back to top |
TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
WHAKAPAPA 1.
Apanui (11)
Tukaki
l
Te Ehutu
Te Rangi-a-puananga
Tamatamaarangi (1)
Te Rangikawanoa
Te Ngahue-o-te-rangi Te Wharengaio
l——————————[ I
kakatuamaro Tewharau Tamatamaarangi (11)
Whatukarangahua Te Hata Maihi Ma
!
Paerau Ma
WHAKAPAPA (2)
Apanui (1)
Taikorekore
Hinetera
Tautuhi-o-Rongo
Whakapurunui-o-te-Rangi
Ruamanawahonu
Kauaetangohia
Te Waranga
Te Putahou
Te Pakipakirauwiri
i—————————————i
Tangitaheke Kahukura-a-maru—Te Kakatumaro
i——————————————i
Taingunguru—(1) Te Whatukarangahue Te Hata
(Kore he uri) |
(2) Hare Reweti Parakau Paerau ma
i
Kiriwai ma
|
|
15 971 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA 971
Na mo te moenga o Taingunguru ia Hare Reweti Parakau ko
"Mere Reweti" tona ingoa. Na tena tane nga tamariki.
Ko Waikura Tautuhi-o-Rongo te tangata waiata i tena wai-
ata. Mana e ki na Taingunguru, a, koi ana. Ki tooku rongo
tonu na Tamatamaarangi (2).
Heoi,
Te Araroa. T. WI REPA.
WHAKAMARAMA WAIATA.
WAIATA 145.
He oriori tenei na Enoka Te Pakaru, tohunga o te Wha-
nau a Tupara hapu o te Aitinga-a-Mahaki mo tona mokopuna
mo Whakatatahaterangi, he tuakana keke kia Hare Matenga
papa o Te Peka Kerekere ma. Na Take Kerekere i korero
tenei kia au. I whakaaetia te korero a Take e Maata Te O •
wai i taua wa, te morehu pakeke o Te Whanau a Taupare.
Engari i ki taua kuia Ko te huarahi atu o te oriori a Te
Pakaru kei runga kei te koro o taua tamaiti. No Te Whanau
a Kai. He tika te korero a te Etita, ko tetahi tenei o nga wai-
ata tohunga o te TaiRawhiti. " I tenei wa o tooku marama-
tanga, e ki ana au, ko tenei, me "Pine pine te Kura, " nga oriori
tino pai, "tino tohunga" kua akona e au nei. E mihi ana au
ki te Etita o Nga Moteatea mo tona kaha ki te huihui i enei
taonga a te hinengaro. Mehemea ka taea e ia te tuhi mai
a "Pinepine te Kura, " ka pai rawa atu.
"Uenuku-whakarongo. " Te tuhi a te Etita ano he ingoa
tangata tenei: ara ko "Uenuku-whakarongo" I te waiatanga
a Take raua ko Maata kia au i penei: "Kia Mauria mai e to
tipuna e Uenuku; Whakarongo, Ko te Kumara, Ko Parinui
ra. " ara, whakarongo ake to taringa e te tamaiti e orioritia ra,
Ko te kumara nei kei Parinui-te-ra. He tauhou rawa ki tooku
taringa he ingoa tangata a "Uenuku-whakarongo. " Ahakoa
hoki whakahuatia ko te kupu "whakarongo, " ka pai tonu
te tahu o te waiata.
"Maui wharekino" Kia Take raua ko Maata e penei ana
"Ko te ahua ia ko Mauri wharekino" "Na Rakaiora" Ko
uenuku tenei. Tona ingoa hoki ko Uenuku Rakaiora.
"Ka kiia Ruatapu & Uenuku** Ki te tama meamea"
Kei te totoa rawa te ringa o te Etita ki te Whakawhiti i enei
kupu o te oriori nei. Otira kei tona whakamarama (20) e ki
ana ia ki ta Mita Renata: "Ka kiia Paikea e Ruatapu. " Ki ta
Take raua ko Maata e penei ana: "Ka kiia Paikea Ruatapu*
Ano nei te ahua ko "Paikea" me "Ruatapu" he tangata kotahi.
He take tautohetia a "Paikea" e nga kaumatua o te Tai Ra-
whiti. Ko etahi kei te ki ko "Kahutiaterangi" tonu, tama a
Uenuku a "Paikea. " Ko etahi kei te ki he tangata ke a Paikia
ia Kahutiaterangi. Waiho tena tau-tohe i kona takoto ai.
Mehemea kei ta Take raua ko Maata te hangaitanga. Ka kiia
Paikea Ruatapu ki te tama meamea" he whakaatu tena tera
tetahi ropu whakaaro hohonu i te ki ko Ruatapu a Paikea
|
|
16 972 |
▲back to top |
972\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929.
waiho ano tena mahara i kona takoto ai hei rapu ma te
hinengaro a nga ra kei te takoto. Anei taku ki te Etita o "Nga
Moteatea": he moi naaku kia whakahokia ano te kupu o tenei
wahi o te waiata nei ki tona takotoranga: "Ka kiia Paikea
Ruatapu ki te tama metemea, " Kauaka "Ka kiia Ruatapu e
Uenuku. "
"Maninitua, ko manini aro. '' E ki ana te Etita i tona
whakamarama mo enei ingoa: "Ko nga ingoa enei o nga ko
kumara" I ahua patata tenei ki ta Take, ki ta Maata, ki ta Wi
Pere. E ki ana ratau, ko nga ingoa enei o nga "Kaheru" tua-
tahi; ara o te timatanga mai o te mahi kumara a nga tipuna
o te Maori. "Ko mamawaru, ko araiteuru" Ko Manawaru ko
te maara i whakatokia ai te purapura o te kumara. Ko te
hangaitanga o taua maara, kei te taha ra rere o te huarahi i te
wharekura pakeha i Manutuke ka rohea atu tena. Ko te
Araiteuru o te oriori nei, ko te taniwha nana i waha mai a
a Horouta waka i Hawaiki ki Aotearoa nei Ehara i Araiteuru
awa i Turanga e kiia ra ko "Arai. " He hairinga tera no Arai-
teuru taniwha. E rua nga tanuoha nana i waha mai a Horo-
uta: Ko Ruamano, ko Araiteuru E ki ana a Wi-Pere, hei te ta-
kurua, ka haere nga taniwha nei ki Ngapuhi. Kia haere atu
kia raumati, ka hoki mai ki runga nei. Ka whaka-matikao te
kowhai ka pua e tahi rakau, ka kiia kua hoki mai a Ruamano
raua ko Araiteuru: ara i te kupu o te oriori nei: "Ko Arai-
teuru ka kitea e te tini e te mano. " Ko tona tinana kaore e
kitea. Engari ko nga tohu o tona taenga mai ka kitea, ka
rangona ranei. Ka tino purotu te puawai o te rakau, ara, o
te kowhai, o te hutukawa o te rata, o te heketara, o te heke-
tara, o te rangiora, ka kiia: "Kua tau a Ruhiterangi ka tau
kei raro. " He tipua tenei a Ruhiterangi, ehara i te whetu.
"Hei kura mo Mahaki: " Ko te korero a Te Aitanga a
Mahaki, ko te peka i mauria mai nei ki uta hei "Kura mo
mahaki, " i onokia ki Toroa, i Waerenga-a-Hika. E ki ana a
Take raua ko Maata, no te wa pakeha tonu nei i mate ai taua
kahika. Ko tona ingoa, ko te Kura a Mahaki. He kahika hua
taua kahika.
Poutu-te-rangi: Ki ta Wi Pere korero, ko tetahi tenei o
nga ingoa mo te wa e kiia nei he "Ngahuru" "Ko te kakahu no
Tu, ko te Rangikahupapa. " E ki ana ?. Wi Pere, ko te tikanga
o tenei korero: "Ko te kakahu o te tangata, ko te Rangi tonu
e tu iho nei. " Ko "Tu" ko "Tumatauenga, " ko "Tutawake, ' ko
te manatangata.
Heoi,
T. WI-REPA.
WHAKAMARAMA WAIATA.
Waiata 147.
"E to e te ra,
Rere whakawai ana ia ki te rua, etc. "
E ki ana te Etita o "Nga Moteatea. " he waiata aroha tenei
|
|
17 973 |
▲back to top |
Aperira, 1929. TE REO O AOTEAROA 973
mo Hauauru. Otira kaore tenei tangata a Hauauru i te
mohiotia. E ki ana te Etita "No Whea, Ra?" Kei raro iho i
te nama o te waiata nga tohu whakaatu a te Etita kaore ia i
te mohio na wai te waiata, a, no whea ranei.
E ki ana a Te Kooro, taina o Wi Pewhairangi, o Toko-
maru, na Potiki o Ngati-Marutuahu, i mau mai tenei waiata ki
Te Kawakawa ara, ko te ki a Te Kooro, na Potiki tonu taua wai-
ata mo tona wahine mo Te Aorutawa, tamahine a Rangiteki o
Te Kawakawa. Anei te korero. Ko Aorutawa he wahine
rangatira, he mokopuna tuarua na Te Pohoikura. I riro te
wahine nei i te taua a Ngapuhi ranei a wai ranei. Ka tae
ki Hauraki, ka moea e Potiki hei wahine. Ko te Potiki tenei
o te whakamarama a te Etita mo "Te Heketua" i te Waiata
117: "E kiia ana na Kauhu i tapae kia Potiki o Ngati-Maru. "
Ka noho mai na i Hauraki a, ka whanau nga tamariki, ko
Rewiri Ngakirikiri raua ko tona tuahine. Ka aio te whenua,
ka taka te whakaaro ia Te Aorutawa kia hoki mai raua ko tona
tane ki runga nei, ki tona. iwi. Ka tae mai ki Te Kawakawa.
E ora ana a Te Houkamau (pakeke). Tupono mai te ope a
Potiki i Te Kawakawa nei a Te Kani-a-Takirau. Ka hui te iwi
i raro Te Hou Kamau raua ko tona tuakana ko Te Kani ki
te powhiri i te manuhiri tuarangi, ara i to raua taokete ia
Potiki. I taua po ano ka whakatika atu a Te Harawira Te
Wai-tohetohe tungane tonu ake o Te Aorutawa. (Kotahi te
papa me te koka) ka kahakina tona tuahine ki ro ngahere
hei wahine. Oho rawa ake i tahi rangi, mapu kau noa ana a
Potiki ki tona wahine ka riro. Ko te tuunga tena o te ranga-
tira nei ki runga i waenganui o te tangata whenua ka waiata
i te tangi nei:
"E to, e te ra.
Rere whakawai ana ia ki te rua.
Au ki raro nei.
Whakarau ai e aku mahara.
Ko te moe i ahau.
I nui o rangi ra.
Tenei ka mata tu
Koe manu tute au kei te pae
Nau koa ra.
Aro-aroa rawa e hika a taua mahi. etc.
Mehe mea ka ata tirohia nga kupu o te waiata nei e tika
tonu ana he tangi aroha na tetahi tangata mo te wahine riro.
No te wa i hoki ai a Potiki ki tona whenua ka tapaea atu
e Te Houkamau a Papaka tuahine o Pita Pokia hei wahine
mana. Kei Te Araroa nei etahi o nga uri o tena marena.
Waiata 140.
"Tera te marama
Ka roko-mahuta ake i te pae. e
Ra runga ana mai
O te rae ki kohi e, etc. "
E ki ana te Etita he waiata whaiaipo tenei; a, ko te "Whaiaipo
|
|
18 974 |
▲back to top |
974\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Aperira, 1929,
no te rawhiti, " ara, no te takiwa ki te Whanan-a-Apanui. ' He
tika te mahara o te Etita. Te ingoa o taua hikareia mona nei te
puora aroha nei, "ko Tawhiti, " E ki ana te waiata:
Marama te titiro.
Pae ka reakina kai Rawhiti, e;
Kai raro e Tawhiti,
Te awhi tipu a to wahine e"
Te "Tawhiti" nei, ko "Tawhiti-rangi, " ara ko te "Waka Ta-
whiti, " ara Te Waka Tuteranginoti, rangatira o Te Whanau-
a-Apanui, ka tekau tau pea tona matenga atu inaianei. Na to
matau tuahine na Te Keepa tuahine o Koopu Erueti i korero
tenei korero kia au i Whakatane i to maua rongonga atu e
waiatatia mai ana e etahi tangata.
WHAKAMARAMA WAIATA.
"Kaati ka tutuki te haere ki
Te Kaha makau rau kia TE HOATIKI. "
Kei te whakamarama 26 a te Etita i te Waiata 131. e ki ana ko
tenei tangata ko "Te Hoatiki no te whanau a Te Ehutu. "
Kaore tenei i te hangai. Ko Te Hoatiki, ko te tane tenei a
Hine-matioro wahine rangatira o te Tai-Rawhiti. I te kaha
rawa o te mana o te wahine, ka ngaro to te tane. Ko nga
pakeke mohio ki te ingoa o te tane a Hinematioro kaore e aro
ana ki te rapa i tona whakapapa. Na Rutene Koroua o Ngati-
konohi, whangara. i homai tenei whakapapa kia au
Konohi
Marukawiti Te Riwai
i !
Tanetokorangi Ruanuku
i !
Hinematioro Te Hoatiki
Ka kitea i konei he riterite tonu ia te whakapapa o Hine-
matioro raua ko tona tane.
Tena, mehemea no Whangara enei tangata he aha te kupu
o te patere nei i penei ai. "
"Kati ka tutuki te haere, ki Te Kaha makau rau. kia Te
Hoatiki. "
Na Te Hapi Hinaki, kaumatua o Whangara tenei wha-
kamarama i homai kia au. Ko Hinematioro raua ko Te Hoa-
tiki i te Kaha e noho ana. Te maara i mahi kai ai o raua
tangata ma raua ko "Moora-a-Te Atua. " Kei a Wiremu Hei
taua maara i tenei ra. I te tau tuatahi tonu ka hinga te kumara.
Haere ake nga kete e 400. Ka haere te rongo o te nui o te
kai o te maara a Hinematioro. Ka tae te rongo kia Tamahae
i Maunga-roa e noho ana. Ka whakatauki te koroua ra: 'He
wha-te-rau ki Raemaihi e ara tou ingoa; he wha-te-rau ki
maara-a-Te Atua, kaore e ara tou ingoa. Ko "Raemaihi" he
maara kei Whangara. Ka haere te korero ra ka tae kia Hine-
matioro raua ko Te Hoatiki i Te Kaha ka mate te tokorua nei
i te whakama: Ko to raua hokinga tena ki to raua na kainga
ki Whangara.
|
|
19 s177 |
▲back to top |
Nga Moteatea
PART II.
He Tapiri
KI " TE REO O AOTEAROA. "
Nga Waiata
162-176
|
|
20 s178 |
▲back to top |
162. —HE ORIORI MO TE PARE-KANGA,
Na Hautu.
Kaore i whakamaramatia no te hea iwi a Hautu, nana nei
riori nei. Na Te Peehi i tuku ki te Tr. 31/638. a i tuhi
i ki te B. 3/197. Kei roto i tenei waiata nga korero mo te
are pora, mo nga mahi whatu, raranga.
(Ref.: Tr. 31/638, B. 3/197).
E hine, e moe nei, kati ra ko te moe!
E ara ki runga ra, e mau ki te hoe;
Ko te hoe nui, e, ko te hoe roa, e,
Ko te hoe na Mata-hourua' i tutu ai i te ata, e.
Taia atu ra te tata, te takerepapa ra,
Kia mimiti, kia pakora te tai ki Hawaiki.
E hine ra!
E hine, hai noho i te taha ki te ahi,
Hai te koko pouri, kia whakarongo to taringa
Ki te waha2 o Tane, e ko i te ata.
Ko te tohu o te raumati, e hine!
Toia ake ra te tatau, ka titiro ki waho ra;
Haea mai ra ko te ata i tua. ko te ata i waho;
Ko te ata e whano ai. e tu te horopito i raro, e,
Ka ao. ka awatea!
Ka hopu ra to ringaringa ki te turuturu, 3
Ka mau, whakaarahia i te putahi. 4
Tuaumutia5 ra, ka kai Rua-i-te-hihiri. 6
Ka kai Tangaroa me tana whanau wahine.
Me Hine-karekare, me Hine-ahu-one;
Ko nga wahine ra tena i haere ai
I takutai roa i Hawaiki.
E hine ra. taumahatia ra!7
Tuia a uta. tuia a tai, tuia i te pito, e.
Whatua mai te aho kia kawitiwiti, 8 kia katoatoa9
Mo te oti wawe e hine!
Waiho te whare, e hine, i to tipuna i a Paia.
Hua rawa atu nei, ka matau rawa i a ia
Te whata a to tipuna a Raumati-ninihanga10
Para whetau, e, na Turuwhatu,
Te whata a Pouroa i Tahuna-a-tapu.
Mou ra, e hine, koi hikaia koe
Ki te ahi o te ruhi, ki te ahi o te ngenge.
Ki te ahi o te whakamatiti
Mo te kore rawa, e hine!
ta-hourua: —Ko Matakoma pea, ko te waka o Kupe.
ha o Tane: —Mo te tangi a te manu.
ruturu: —He pou no te kaupapa whatu kakahu Maori.
tahi: —Ko te waero putahi, he kakahu kuri.
aumutia: —Karakiatia.
|
|
21 s179 |
▲back to top |
6Rua-i-te-hihiri: —He tohunga no nga mahi raranga, whatu.
7 Taunahatia: —Karakiatia kia matara nga tapu.
8Kawitiwiti: —Kia tatahi.
9Katoatoa: —Kia piri.
10Raumati-ninihanga: —E kiia ana ko te tipuna nana a Te Arawa i
tahu.
163. —HE WAIATA AROHA MO TE PIKIKOTUKU,
No Whanganui.
Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whakamarama
Ko tenei waiata mo Te Pikikotuku he rangatira no
Whanganui. Tona kainga ko Manganui-o-te-ao. Kaore i te
mohiotia na wai tenei waiata, engari ko te ahua na tetahi wa-
hine e whaka-whaiaipo ana ki a Te Piki.
No Tuhourangi (Te Arawa) te wahine a Te Piki, nana i
tiritiri kia haere ki Rotomahana, ki Ruawahia. Ka haere a
Te Piki ki te kainga o Kaipaka, o Rangiheuea i Tarawera, a
mate tonu atu ki reira.
(Ref.: Taite 57).
Tera te marama! whakakau ana mai,
Tu kau ana au ko taku tahanga kau.
Mokai te whitikore1 whakaupa nei te haere
Kei tawhiti ra te rongo o te wetewete,
Naku i papare iho e ai rau2 rangi.
Homai te wai kamo kia raki3 ake au,
Kia kakea atu te tapu o te wahine.
Nana i tiritiri, 4 i mahi ai kia nui.
He kore kupu mana kia hoki mai a Te Piki.
Na Te Kakati5 ra nana koe i homai.
Tino kite nei au i a Tukaiora, 6
I te horepe, 7 e, nau ano e Kaihinu, 8
Ai rawa hei kawe te puke ki Takinikini. 9
Ki a Rangiheuea; 10 nau ano, e Kaipaka. "
Kia12 ripa tahurangi te remu o te huia, i.
'Whitikore: —Kore i matatu, kore i kakama,
2E ai raurangi: —I nga rangi o mua ra.
3 Raki: —Kia maroke.
4 Tiritiri: —I korerorero haere.
5 Te Kakati: -—Kei te ngaro tenei.
6Tukaiora: —Ko Te Pikikotuku Tukaiora, papa o Te Pikikotuku mona
te waiata nei.
7Horepe: —He haere tahanga i te po, ka whakapaea he whai wahine.
8Kaihinu: ——No Tuhourangi.
9Takinikini: ——He urupa no Ngati-Uenuku, kei Raetihi.
10Rangiheuea: —He rangatira no Tuhourangi.
11Kaipaka: —No Tuhourangi ano.
12 Kia ripa, etc.: —Ka moe iho i te po, ka rehu ranei, ko te tinana o
Te Piki, e titi ana mai te huia.
|
|
22 s180 |
▲back to top |
164. —HE WAIATA MO TE AOTAIHI.
(Ngati Porou).
Na Wi Taotu raua ko Henare Paringatai nga kupu, nga
whakamarama.
Ko Te Aotaihi nui tenei i moe ra i a Tuterangiwhiu, tama
a Tuwhakairiora. Ko nga kai matamua e haere katoa ana ki
Okauwharetoa ma Te Aotaihi, nga kai o Te Kawakawa tae
noa ki te takutai. Haramai ai a Te Aotaihi ki nga mara, ka
tahore i nga hua. Koia a Tahore, he uri nana, he tamaiti na
Pihapiharau.
Waiho te tamaiti
Kia tangi noa ana;
Mate mai nga kai
Tautari rawa koe,
Koi whara te tamaiti
I te hue tuatahi;
Ka noho to tieki2
Ko Te Hikapaipai. 3
Katahi hanga kino
Mou, e te whenua,
Hei mahi kai atu
Ma Tuwhakairiora. 4
Te Whetumatarau5
Me ko Maungaroa. 6
'Tautari: —E ki ana a Wi Taotu ko te tikanga he "tieki. " Ki te W. D5,
ko te rakau tumatakahuki whakamatua i nga kaho tukutuku.
2 Tieki: ——Ki te reo o naianei "Kai-tieki. "
3 Te Hikapaipai: —He tipuna no Mere Katene Kanakana. Kaore he
uri b Mere Katene i te ora. Ko ia ki te tieki i nga hue hei
kawe ma Te Aotaihi. I noho ia ki Whakaea, ki Te Araroa.
4Tuwhakairiora: —He tipuna nui no Ngati-Porou, nana a Tuterangi-
whiu, ka moe i a Te Aotaihi.
5Te Whetumatarau: —Kei te taha hauauru o Awa tere wai; i mau te
ingoa ki te maunga i runga ake o Te Araroa taone kei reira te
pa i horo i a Ngapuhi. (Tirohia te waiata Nama 21).
6Maungaroa: —Kei te taha rawhiti o Awatere awa, kei runga ake o
Okauwharetoa pa.
165. —HE WAIATA AROHA.
Na Te Paea.
(Ngati-Porou)..
Na Ani Kane Roki nga kupu, nga whakamarama.
No muri tata i nga whawhai Hauhau i titoa ai tenei wai-
ata. Ko Te Paea no Ngati-Porou. Ka haramai a Patara ratau
ko tana ope i Taranaki ki te kawe mai i nga mahi poropiti a
Te Ua Haumene ki te Tairawhiti, ka uru tetahi wahanga nui o
Ngati-Porou ki taua mahi. Ka nohia na te pa i Pukemaire o
te Hauhau. Ko Te Wiwini, ko Te Wao, ko Takuta, ko Te
Ngoungou, ko Taingahue etahi o te ope a Patara. Ka piri nga
|
|
23 s181 |
▲back to top |
wahine o te Ngati-Porou i Hauhau ki etahi o te ope, ko Ripe-
ka Waikuta ki a Taingahue, e ora nei nga uri; ko Te Paea ki a
Te Ngoungou. Ka horo a Pukemaire, ka whati te Hauhau ki
Hungahungatoroa. Ka mau te rongo ka whakahokia nga ta-
ngata o Taranaki ki to ratau na whenua, ka riro atu nga wa-
hine ra. No muri ka tae a Ngati-Porou ki Patea (Taranaki)
ki te whawhai i reira, a ka mutu ka hoki mai. No muri i a
ratau ka mahue a Te Paea i a Te Ngoungou. Koia i titoa ai te
waiata nei. Ko te rangi he rite ki to te waiata nama 57, no te
takiwa hoki ki Taranaki tera.
E muri ahiahi takoto ki te moenga,
E tia nei roto. e. kei te tai whati kino
Ki te tau ra, e, i ata rauhangatia.
I tiwaia pea te tai ki Harara,
Kia tae te nenenga mau rawa ki o karu.
Ka hara toku me he au karikawa
No nga kurae ki runga Tumahara.
I whea koia koe i taku tai whenua,
Ka ata papare ake i ahau, e te tau?
Tuku marire koe ka roa te hurihanga.
Te mokai puku nei ata hoki marire
Ki oku matua, e moea iho nei.
Ma wai e whai atu te pae tuangahuru?
He manu koia au, e ai te rere atu,
Kai raro iti iho ko te hoa moe tahi.
E hoa ma, e! Katahi nei hanga kino:
Ko waho kau oku te tirohia mai na,
Ka taka ko roto, e, ka mawherangi au. i...
166. —HE WAIATA TANGI.
Na Hinematererangi.
(Ngati Porou).
Na Ani Kane Roki nga kupu, nga whakamarama.
Ko Hinematererangi te wahine matua a Rawiri Rangikatia.
Ko Rawiri tetahi o nga tangata rangatira o Ngati-Porou i tuhi
ki te Tiriti o Waitangi. Ko Pineaha Koia ma nga uri. Ka roa
ka tango a Rawiri he wahine ano. he punarua. Ka whai te
wahine muringa kia riro i a ia te tane. Ka mauria e tera te
ohonga o Hinematererangi ki te tohunga, ki a Te Pohutu, ki te
Kawakawa, kia mate ai te wahine matua ra. Ka hoatu te
ohonga ki a Te Pohutu, ka kawea ki te wai. Whakakite ke
mai ko te wahine muringa ra ki te tohunga. Ka hoki mai te
tohunga ka korero. Ka tohe tonu te wahine ra. I te tuarua ka
pera ano, me te tohe tonu te wahine ra. No te tuatoru ka
romia e Te Pohutu, ka mate te wahine muringa ra. Ko te
whiti tuatahi, ko te whiti tuarua, kei te T. Turi 30, na
Kararaina Parakau nga kupu. Ko te whiti tuatoru kaore.
|
|
24 s182 |
▲back to top |
(Ref.: T. Turi 30).
Kaore hoki, e, te mamae, e
Pakinikini mai, e, ki au.
Kai roto au kai te awhinga'
Wahi maru2 e tohu ana;
He hanga ia ra na te mamae, e,
Hoki auau mai ki au,
Te rere atu ki nga riu nunui, e,
4 A tara ai to niho kino.
4Nei ka huri3 mai ki au, e,
Ki te riu, e, ka haungatia;
Ka mautohe koe4 mo raropo anake, e.
E kui ma, e! kai te kimi noa au
I te putake o taku mate.
Mahara tonu iho tenei,
He taru5 tawhiti e wawara nei;
Kaore ia ra ko te iho6 nui tonu
Titokorau7 nei i ahau.
Ma taku koro8 e tiki mai e pure.
Ka hokai mai au ki te ao, e.
Tohu ano ki te moe kino,
No te iwi e haramai nei!
Kaore ia ra he atua tonu
Makere iho i te ao o te raro;
Ko Kumukumu, 9 te awhi o te makau, e,
Atua mana no Te Pohutu, 10 i....
'Awhinga: Ko te awhinga pea a te makutu.
2Wahi maru: Kawea ai te ohonga ki te wahi maru tohu ai.
3Huri: Ki ta T. Turi, "puri"
4Koe: Kaore tenei i ta T. Turi.
5Taru tawhiti: Ki te W. D. 5 he 'influenza. '
6 Te iho nui: Mo te "makutu. "
7Titokorau: Wehe atu, pana atu ki te whanga. Ki etahi waiata
'tokorau a to wahine*—He karakia wehe.
Ki a T. Turi "Te tokorau. "
8Koro: Ko te papa o Hinematererangi.
9Kumukumu: Ko te atua o Te Pohutu.
10Te Pohutu: He tohunga makutu no Te Kawakawa.
167. —HE WAIATA.
Na Wikitoria Rangihurihia
(Ngati Porou).
Na Ani Kane Roki nga kupu, nga whakamarama.
Ko Pokia raua ko Papahonia he tuakana, he taina. Ka moe
a Rangihurihia i te taina i a Papahonia. He tangata haere a
Papahonia ki roto i nga whawhai, a i tae rawa ia ki te whawhai
i a Te Whakatohea. Ko Rangihurihia he tohunga, he wahine
mohio ki nga mahi Maori. Kia haere te tane ki nga pakanga
ka mahi te wahine i nga mahi karakia hei tapuae mo tona
tane; ka hoa i te tapuae. He toanga no te tane i te whawhai
|
|
25 s183 |
▲back to top |
ki a Te Whakatohea ka waiho hei whakapehapeha ma Rangi-
hurihia. Taka rawa ake ki te whawhai ki Tapuae-erangi, ki
Waingakia, i roto o Turanga, kaore i mahia e te wahine ra,
engari ka whakapehapeha tonu ia mo te toa o te tane. Na,
ka mate a Papahonia. Noho na ka haramai a Te Matahou. no
Te Whakatohea, ka haere ki roto o Turanga ki te ngaki i taua
mate. Kaore te tuakana a Pokia i haere, ka anga ke ki te
whai i te pouaru a tona taina, a Papahonia. Koia ra te tangi
a Rangihuriua. Engari i muri mai ka moe ia i a Pokia. Ko
Rawinia Pokia tetahi o ana uri a tena tane: ko Ani Kane Roki
tetahi o nga uri a tera tane a Papahonia.
Kei hua mai. Pokia, ' kei te mahara rua. e.
Kaihore ra ia pukawa ki roto nei.
Hokotahi tonu ia te whakaaronga iho, e.
Ko tona tokorua nana i taupuru, e.
Nana ka kohakore. ko ia tana nei, e.
Ka pa mai ki ahau whakaiwikore ai. e.
Tu tonu aku ngutu ki te whakapehapeha, e.
Wareware tonu ake ki te kopakirua2
Te Tipi-a-Houmea. 3 hei hiki ki runga ra, e.
Ka rere mai koe. e tama, tu ana i taku taha, i.
Nau mai, Pokia 'ahu ake ki muri ra.
He ruawheau". e, no roto i ahau, e.
Pao5 ke te manako hei te Whakatohea,
Ki te ope ngaki mate i a Matahou, 6
Te tangata hoki ra ka taea te ngete-a-wai7
I Turanga8 ra, i......
1Pokia: Kua whakamaramatia i runga ra.
2Kopakirua: E ki ana a Kane, "He karakia hoa tapuae. "
3Tipi-a-Houmea: He karakia huna i te tangata.
4Ruawheau: Kaore tenei i te W. D5. Te tikanga he whakatuturi nona
ki te hiahia a Pokia.
5Pao-: Tipao Ka mahue mai te mea tata a Pokia, ka tipao ke ki te
mea tawhiti ki a Matahou.
6Matahou: Kua whakamaramatia i runga ra.
7Ngete-a-wai: E ki ana a Kane, "Ko nga hukitau o nga wai. "
8Turanga: E kiia nei ko Poverty Bay.
168. —HE WAIATA.
(Ngati Porou)
Na Hori Kingi Parapara raua ko Ani Kane. Roki nga kupu nga
whakamarama.
Kua korerotia i te waiata nama 121 i moe a Tamati Pu-
rangi i a Maraea, tamahine a Manahi Parapara raua ko Iritana
Houkamau. Mo ta raua tamaiti mo Te Uaterangi te whaka-
oriori a Ripeka Paiatehau (Waiata 121). Ko te waiata i
raro nei no te wa i mate ai a Maraea. Ka ririri raua ko
Tamati i Wharekahika ka panaia mai a Tamati, he patu nona
i te wahine. Ka mahue atu a Maraea raua ko te tamaiti, e mate
|
|
26 s184 |
▲back to top |
V
ana a Maraea. Ka haramai a Tamati i te po, ka noho i Wai-
koriri (Te Araroa) i te whanau a Te Rangiteekehua i reira.
Ka whakamomori te wahine i muri, a ka mauria mai ma te
moana ki Te Kawakawa nei, a mate mai ki uta. Ka puta mai
te kupu a nga hungawai o Tamati, kei noho ia haere atu ki
Wharekahika. Na ka mahia te waiata nei hei waiata ma
Tamati.
Ko te ahua ia he waiata tawhito i whakawhitiwhitia. Ko
nga ingoa kei roto "Hinepare, " "Mangakatia' kaore i te
marama.
(Ref.: T. Turi. p. 36).
E ua, e te ua,
Ringitia kia nui.
E hoki koi tata
Ki a Hine-panuku-kino'.
Mahue ware te ate, 2
Kei te taka i te henga.
Noku te tuatahi
Ki Te Arowhata nei.
Kihei rawa i reia
Te hiwi ki Hinepare: 3
Marama te titiro
Ki Mangakatia4
Kei raro Koheri,
E pare wairangi koe, i.
He aha kai te mahi
Ka manoni5 te reka:
Ko te ahua ia
Ko te ara ka muhua. 6
Ka tu he roro whare,
Ki te ahua ia,
E hine, ki a koe....
'Hine-panuku-kino: Mo Iritana Houkamau, koka o Maraea.
2Ate: Mo te tamaiti i mahue ra.
3Hinepare }
4Mangakatia i Kei te ngaro enei'
5Manoni: Kaore i te W. D5, kei tera momo kupu "parori"
"manini" &c.
6Muhua: Kei te W. D5, 'Na ka kiia ena huarahi kua muhua, kua
ururuatia. '
169. —HE TAU.
Na Te Ihimairangi
(Ngati Porou).
Na Waiheke Puha nga kupu, nga whakamarama.
Ko Te Kopua te taunga kei te Whai-a-Pawa; ko Pokokino
te kainga i Matakaoa; ko Marinokato te tangata. Ka moe ia i a
Te Ihimairangi. Ka haere nga waka ki Te Kopua hi ai, he
|
|
27 s185 |
▲back to top |
moki te ika, no Marinokato tetahi o nga waka, no ona taokete
tetahi. Ka mate nga ika a tangata ra. ka hoki mai ki to raua
kainga. Ka tao te wahine i te ika, ka maoa, ka kai raua. Ka
rere te wahine ra ki te upoko, ka ki atu te tane. "Maku tonu
te upoko, te wahi i kukume ai taku matau. " Ka mataku te
wahine ra i te upoko ra, ka rere ki te whatuaro. Ka ki ano
tangata ra. "Maku tonu te whatuaro, te wahi i takoto ai taku
mounu. " Mo nga taratara ka ki tera, "Ko nga taratara i tu ai
taku ringa": mo te hiku, "Nana i ta mai taku kanohi ki te
wai" Na, kaore i te wahine ra. Ko te haerenga o te wahine ra
ki nga tungane, ka korero i tona mate. Ka whakatakotoria e
nga tungane kia haere i a ratau te tuahine i runga i to ratau
waka, kia hi ai ia he ika mana. Na, i tetahi ra ka haere,
takoto ai te wahine ra i te riu o te waka, kia ngaro ai. Kei te
taunga ka kai te ika ki tona aho, ko tona tuunga ki runga, ka
tau i te tau nei. Te kitenga mai a tangata ra ko tona wahine
e hi ana i te ika, ka whakama. Ko tona hutinga i te punga o
tona waka ka hoe ki uta. Tae tonu atu ki te kainga ka haere.
ka tarore.
Marino!' Marino!
Ka tere ki tai Te Kopua, 2
E kore te whanaunga e utaina.
Utaina atu au ki te puna
I keria ki Rehurehu.
Nau ano aua ki nei,
"Te kumekumenga o to matau, "
"Te takotoranga o to mounu"
Ka tuku atu ano, Tihe! Mauriora!
Te ika a wai? Te ika i a Pare,
Te ika i ruia roroatia
E taua tangata tahi te ika, e.
(Ka eke te ika ki te waka).
'Marino: Mo Marinokato.
Kopua: Ko te taunga moki e korerotia nei.
170. —HE TANGI MO TE MATENGA O NGA KAI.
Na Horomona Hapai (Te Karu).
(Ngati Porou).
Na Ani Tarewa nga kupu, nga whakamarama
Ko tenei waiata mo te matenga o nga kai o Tokomaru, i
pirau katoa te kai o te raorao. Na ka tangihia nei e Horomona
Hapai, he tangi ahua whakatoi. Ko Horomona Hapai te papa
o Horomona Te Hui. e noho ra i Te Ariuru. wahi o Tokomaru.
Ko te rangi o tenei waiata rite tonu ki to te waiata tangi mo
Hikareia.
|
|
28 s186 |
▲back to top |
Haere ra, e te kai
E huna i a koe!
Haere ra, e te kai!
Te wehi o te tangata
Ki nga tira haere,
I tu ai Ruarua1
Ki te poroporoaki,
"Hoatu koe, e te kai,
Ko au hei muri nei. "
E hine ma, e!
E ahu ki waho ra,
Ki nga kai2 tiotio
A Hinengoingoi, 3 e,
E kohete mai nei
Ki ana tamariki, e,
Kei tikina atu
Hei tami komahi; 4
Pae ana ko te huka
I te waha, e.
E tama ma, e!
E ahu ki uta ra,
Ki nga kai a Toi5
1 mahua i muri ra,
Te aruhe, te mamaku,
Te pou o te tangata, e.
Kauaka te mara harapaki
E rangirangia mai,
He mate ka ronaki
Ki te nui raorao.
Na te mata parau6
Nana i tiwara,
Tona hemonga he raorao.
Moumou hanga noa
Taru nei a te rua,
O Poututerangi; 7
Te whakatauria ki nga kai
Tu tonu i runga
I te whakatatara!
arua: Kei te ngaro tenei. He whakatauki.
i tiotio: He kina.
nengoingoi: Ko te moana.
'mahi: Kumara pirau.
i: Toi-Kairakau "te tangata i te ti, i te ponga i te kairakau"
ata parau: Ko te parau (plough). No te wa pakeha nei hoki.
ututerangi: Ko te ngahuru. Tirohia te waiata 145.
|
|
29 s187 |
▲back to top |
171. —HE TANGI.
Na Rawinia Te Aungira.
(Ngati Porou)
Na Hori Kingi Parapara raua ko Huripara Huihui nga
kupu, nga whakamarama.
Kei te pukapuka ano tenei a T. Turi. p. 46, na Te Katene
Aupouri nga kupu. E kiia ana i reira he tangi na Te Aungira
mo tona tungane mo Tako Tarapehu. Ki te korero a Hori
Kingi ma mo te tungane o Te Aungira mo Hohaia Tarapehu.
(Ref.: T. Turi. p. 46).
Takoto mai, e hika. ' i runga i te atamira,
Kai ai ki te hau no nga wai2 weherua,
I tuku mai nga roto i runga o Waingaro, 3
Hai whakahinuhinu mohou nei, e hika!4
Haere, e hika, ki te kainga5 rua!
Hoki mai, e hika, kia moe taua
Ki roto ki taku poho, kia kai mutu6 koe.
Tau mai to waka i waho o te moana,
E hura o kanohi ki te ao whakakaka, 7
Ki te ao kahupapa i runga o Hikumutu. 8
Ma te hau moana e homai ki uta ra,
Kia tohu ake au he marino ukiuki, 9 i..
1E hika: Ki te T. Turi 46, "E Tako"
2Nga wai weherua: Ko nga wehe o Waitekaha wai.
3Waingaro: He roto kei Waitekaha.
4E hika: Pera ano i nama 1.
5Kainga rua: No te wa o te whakapono nei—Te rua o nga kainga,
te rangi. Kei te whakatauki ra, "Ka mate kainga tahi, ka ora
kainga rua. "
6Mutu: He kainga whakamutunga ka wehe ai i te ao.
7Whakakaka: Ki te W. D5, he ahua whakairo.
8Hikumutu: Kei te ngaro tenei.
9Ukiuki: Ki etahi 'hukihuki' engari ko te 'ukiuki' te mea tika.
172. —HE WAIATA TANGI.
Na Tutemahurangi.
(N'Haua).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Tutemahurangi no Ngati-Haua i Taumarunui ra. He
tangi tenei nana mo tana tamaiti mo Te Hokio, i wera i te
haerenga o ona matua ki Whanganui kite hi tuna.
Na Riwai Te Ruakirikiri, mokopuna a Tutemahurangi, i
korero ki a Te Taite.
|
|
30 s188 |
▲back to top |
(Ref.: Taite 40).
Tai o Koroki, e i,
Tangi whakapua!, whakaraorao ana,
Ki roto Mangawai.
Patua te kakara nga uru1 tawairiki.
E Tama! Ngaro noa i roto i a Pipori,
Kihai koe i uhia ki te kahu patiki,
Ki te po whakarua, kia hoki mai ai
To tira ki Wairau, na i....
Ngaro noa taku tau i te huakanga ata,
Te whakarewanga mai te tara ki Whakaa\_\_\_
Hokio, 3 manu ra e huhu i te rangi.
E tia taku ipo ka warea e te moe.
E piki, e tama, te ara o Tawhaki
He ara kai ariki, na i...
Hoaia to tapuae ko te ihi o Tu,
Tenei to maro ki whitikia atu
Koutu4 wharawhara, kia pai atu koe
Te whakawaia mai te wahine5 Oti-Rua,
I te kapa ka whati i runga o Taniko,
Ki to matua ra, kia turia koe
Te whare o Uenuku, kia horahia iho
Ki te takapau kura,
Ki te putahi ki a Rehua, e i..
Taku pohoi toroa ka rehua e te kohu;
Taku ate hoki ra he rau nga mahara
I tokotokona ai e nuku kia mamao.
Me tauhi koe ki te wai taramea,
Kia kaukau koe i te wai o Mapuna,
He wai puna tea, na i..
Taku tiki pounamu ko te huanga anake,
Taku koko tangiwai ka motu i te taringa:
Taku rake9 tihauora nau i tamoe,
Moeke ana koe i raro i te reinga.
Me uta atu koe ki te waka rangaranga:
*A ura to kiri, me wai titoki,
Hei kaukau ake i te hono mokai,
Ake a te hoa: tirohia iho ra
Taku kahui tara, tena whanatu na.
Whaowhaoa mai ra to takapu iti
Ki te kai o te wai, na i...
Me kohi e au te kora7 o Mahuika.
I hurihuria ai to kiri haepapa.
To uru makaka ka piua-e te hau.
Taku tamaiti, e i!
u tawairiki: E rua nga ahua tawai, he mangu tetahi
he ngongohe nga rau. Ko te mea ma te uru taw.
|
|
31 s189 |
▲back to top |
2Whakaahu: Kei roto o Whanganui, he whenua.
3 Hokio: Ko te tamaiti.
4Koutu wharawhara: Ko nga awekotuku, nga pare o te keke
5Oti-Rua: Ngati-Ruaka no Whanganui me Hiruharama, &c
6Rake tihauora: Ko te rake he pu rakau, he pu iwi ranei.
Ko te tihauora he momo ti kouka nei.
7Kora o Mahuika: He ahi.
173. —HE TANGI.
Na Takuira.
(N'Tuwharetoa).
Na Te Taite te Tomo i whakamarama.
He tuahine turanga whanau a Takuira ki a T
papa o te Rerehau. Te ki a Te Taite ko tana rongo
wera a Takieira i te wa i mate ai a Te Kohika. I te
Tutakamoana, i te takiwa o Te Tihoi, i mua o te tae
te whakapono ki Taupo.
(Ref.: Taite 48).
Tera Taupo whakaipuipu ana
Karanga kei raro te tihi o Ohou, 1 e.
Me mihi marire, me tangi roimata
He mea kina wai2 na, he au kino i roto.
Tera te pohatu ka hapainga ki runga,
Ko te tauarai ki te hoa i te mate.
Me tapapa iho ki te toka waiapu,
Hei haehae iho i te kiri ka tokia,
Hei whakangata ake mo te kino i ahau,
E maringi noa nei te roimata i aku kamo.
Te ai he matawha, hei kopare ake
I te mate hauora mo te wai e rere.
Ina te onge hanga ka turuki, ka paneke;
Neke tonu atu koe ki raro o nga muri.
Huri mai to aro, ka mihi mamao mai
Ki te iwi mokai, nau i huri iho,
Taka hokai ana koe.
Tirohia iho ra te timunga o te tai;
Ka mawhe nga rimu ka tuku ai i a koe
Ki te rua, e mutu ai to kite mai i te iwi,
I te toka tu iho i runga i Tirau3
I te wai kaukau i Taupo ra ia;
He tiherunga hoe na Tuwharetoa.
E Heu4 i te Rapa! Ahu atu te titiro
Te tihi o Tongariro: tera pea ia
Ka tatu whakararo ki te Pukeronaki. 5
Tera e hoki mai kia matou ra,
E pokaku noa nei te tihi o Pureora, 6
Marakerake ana, e!
|
|
32 s190 |
▲back to top |
'Ohou: Kei te taha tonu o Titiraupenga.
2Kinawai: He konatu no roto i te ngakau i te mamae. Tera te pao
a Paekiri (f), "Na wai ra te tinana ka kina wai noa iho; i te
tangi nui mo Porourangi e. "
3 Tirau: Ko Titiraupenga. Tirohia te waiata 41.
4E Heu: Ko Te Heuheu Tukino II, i horoa ra ki Te Rapa i Tokaanu.
5Pukeronaki: Tirohia te waiata 43.
6Pureora: Kei Hurakia.
174. —HE TANGI MO TUTERANGIWHAKATAKA.
Na Te Ririhoko.
(Te Ati-awa).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
I taia te waiata nei ki te pukapuka a Hori Kerei 'Nga
Moteatea' p. 109. Na Te Ati-awa tenei waiata. Ko Te Riri-
hoko no Te Ati-awa. I mate a Tuterangiwhakataka ki Here-
heretaura, e tata ana ki te wahi e kiia nei e te pakeha ko Tawa
Flat, e tata ana ki te moana. I mate ia i a Ngati Raukawa. No
Te Ati-awa ia, a no Nga-Rauru; a ko tetahi wahi ona no Ngati-
Kura, no roto o Whanganui.
(Ref.: M. 109).
'A taka nga po i runga o Tararua, 1
Ko te tohu o te mate;
Ohorere te mauri te hinganga o te hoa.
Ki au, e pa, kia a waiho koe
Hei whakahau riri kei o matua
I te nui Ati-kura. 2
E tama whakaaro kore kei o teina!
'A whitikia koe te kiri o Arawhiti3
Ka whakahoro ki raro.
Ma o tuahine mana e takiri
Ki te muka i mirimiri, 4
Ki te hana5 i rere mai.
Ka tipare koa.
A tiaia koe te manu o tawhiti,
Te manu a te tupua.
Taratara mai ra te uru o te makau,
A heru, ka pai, ka puta ki waho ra.
'A pai atu koe ki te huinga ngutu,
'A tititi koe te manu a6 Koreke,
Te au ki Wharo. 7
He toroa inogoingo8 no waho i te moana.
Ki au, e pa, kia a waiho koe
Mo nga riri ki waho ra.
Mo roto i a Kapiti. 9
Nau i a waiho to kahu i te whare,
Hei matakitaki ma Ngati-Ngarongo, "
To kahu, e Tu, 10 ki te kapa haerenga,
Kia whakarukuruku te one i Waikawa, 12
Ma Ngati-te-Ihiihi. '3
|
|
33 s191 |
▲back to top |
1Tararua: Ko te pae maunga e takoto i te taha tonga o Ruahine.
2Ati-Kura: No Ngati-Kura, he hapu no Whanganui e noho ra i
Hiruharama tae atu ki Pipiriki.
3Arawhiti: Kei te ngaro tenei.
4Mirimiri: He mea tamiro.
5 Hana: Ko te para o te muka.
6Te manu a Koreke: Ko te manu a Ruaputahanga (no Waikato, no
Taranaki) i tukutuku ai i te taenga mai o Rongo-whakaata ki te
hari mai i tana tamahine i a Rongopopoia.
7Wharo: He one, he takutai kei Moeatoa, i runga mai o Kawhia.
8Ingoingo: Ki etahi he taingoingo, he kopatapata.
9 Kapiti: Ko te motu i waho o Otaki.
10Tu: Ko te tangata mona te waiata nei.
11Ngati-Ngarongo: He ingo atawhito tera no Ngati-Raukawa; he tipuna
a Ngarongo.
12Waikawa: Ko te one i Okatia, i te taha whakararo atu o Otaki.
13Ngati-te-Ihiihi: He hapu no Ngati-Raukawa, noho ai i Waikawa i
mua, kei Manakau i naianei.
175. —HE TANGI MO TONA WHARE,
Na Te Uamairangi.
(Ngatiawa?)
I taia tenei waiata ki te pukapuka a Hori Kerei, 'Nga
Moteatea' p. 105. a kei reira e kiia ana. he tangi na Te Uama-
irangi mo tona whare. I tuhia ano hoki e te Pihopa Wiremu
ki tana pukapuka W. L. W. p. 82; a ko te whakamarama tenei
kei reira: —
'No Uamairangi te whare e hanga ana ki Taupo. Haere
ana ia ki Tauranga ki te tiki whao hei whakairo mo tona
whare. I a ia e moe ana ka unuhia atu e Ririwai i raro i tona
mahunga ko te kakahu, ko nga whao. Katahi ka whai? e
Uamairangi, a ka rere tupou iho a Ririwai i runga i te pari;
tu tonu te rae i te kowhatu, mate iho. '
I taia te waiata nei ki konei, he kimi atu i nga whaka-
marama. E kiia ana he tohunga whakairo a Te Uamairangi
no Ngati-awa ki Whakatane, a ko Ririwai no Tuhoe. Kei te
taha rawhiti o Taupo moana, kei raro atu o Te Hatepe te Pari-
o-Ririwai.
(Ref.: M. 105, W. L. W. 82, W. 1/59).
E tu ra, e whare e.
Ka mahue koe.
Tarei ra, e te pepeke. 2
Whaihanga ra, e te tuturi, ' e;
Ka tau te tini o te Hakuturi3
I tana tau, e,
Ko te waraki4 tauranga ia: —
"Rere mai te maramara, e.
Koi hopiri, koi hotau; 5
Torotika! E tu te maota. "
Tahuna mai ki te ahi a Tane, ra,
|
|
34 s192 |
▲back to top |
Ko Tumutumu-whenua, 6
Ko Aneane-whenua, 7 e,
Tawhito mamate8
Ki te umu o te whao o Hareana,
Werohia te tao a Tangaroa, e.
Tahe ana ana toto,
He umu tao wewehi, e,
He umu takaripo
Ki te umu o te whao o Hareana.
E riri hoki au, e,
Ki a Tane-mahuta10 i te wao;
Kai te kotikoti au, e,
I nga uaua o Papatuanuku, "
Nga tairo a Kupe, 12
Nga rori o te whare o Uenuku. 13
Kua mate ki te whanako, e.
Ko Ngaehe raua ko Koa,
Ko Ringa raua ko Maka, 14 e,
Ko Whiro, 15 ko Tamatekapua. 16 e,
Ko Tia, 18 ko Ririwai, 19
Nana te whanako i Kaihinu ra, e,
Rere noa i te puri ki Otutauira, 20 e,
Ka whakatupetia.
Whatiwhati ana iwi, 21
Mau ana te tohu i te rae
O Ririwai!
1Tuturi: He pungawerewere.
2Pepeke: Ki te pakeha he 'beetle. '
3Hakuturi: Tirohia te korero o Rata me te Tini o Hakuturi kei 'Nga
Mahi'
4Waraki tauranga: He tau tipua.
5Hotau: Ki te M. 105 whetau' ara kia kakama kia taha i te patu.
6Tumutumu-whenua: Ki te M. 105 'tunutunu whenua. *
7Aneane-whenua: Ki te 105 'anaana whenua. *
8 Tawhito mamate, See.: Ki te M. 105 he penei ke tenei me te rarangi
i raro tata iho nei: ——
Tahi tama mate ki te umu o te whao.
9He umu tao wewehi, &c.: Ki te M. 105 he penei enei rarangi e toru: —
He umutao a wahi, e,
He umu tao tararipa ki te tua
Haere ana.
10Tane-mahuta: Ko te atua o te ngahere.
11Papatuanuku; Ko te -whenua nui nei.
12Tairo a Kupe: Tera kei te whakaoriori ra 'Pinepine te kura.
Ki whakangungua koe ki te kahikatoa
Ki te tumatakuru, ki te taraongaonga'
Nga tairo ra nahau e Kupe.
13Rori o te whare o Uenuku: Nga mea nana i mau ai te tatau o te
whare o Uenuku.
14Ngaehe, Kore, Ringa, Maka: Kei te ngaro enei.
15Whiro: E kiia ana e nga korero Maori ko te atua o nga whanako.
16Tamatekapua: Ko te tipuna o Te Arawa; nana i whanako a Ngatoro-
irangi, te tohunga o Tainui, a nana hoki etahi atu mahi koroke.
|
|
35 s193 |
▲back to top |
17Houmaitawhiti: Ki nga whakapapa ko Tamatekapua, ko Tia, ko
Houmaitawhiti he whanau tahi na Tuamatua.
18Tia: Kua korerotia ake ra.
19Ririwai: Ko te tangata nana i whanako te whao a Te Uamairangi.
20Otutauira: Kei reira te pari o Ririwai.
21Whatiwhati, &c.: I mutu tonu ki tenei rarangi te mea i te M. 105.
176. —HE TANGI MO IRAWARU,
Na Hinauri.
(He waiata no nehera).
He mea tango mai i "Nga Mahi a Nga Tupuna"
He tuahine a Hina-uri no Maui-tikitiki-o-Taranga, ara
Mauipotiki, he wahine ataahua, i moe i a Irawaru. Ka haere
a Maui raua ko Irawaru ki te hi ika, kaore e mate te ika i a
Maui, he ngongore no tana matau; engari a Irawaru, e mate
ana i a ia te ika. He pena tonu i te ra, i te ra. No tetahi ra
ka kai ano te ika. ka tawhiwhi a raua aho: na ka totohe i te
moana, kei ta wai matau te ika. No te ekenga ake ka kitea
kei ta Irawaru; ka kite hoki a Maui, he mea whakakaniwha
tia a Irawaru e Maui, a meatia rawatia kia kai i te paru. Na,
te matau a tera. Kei to raua taenga mai ki uta ka whakakuri-
ka whakamomori te wahine, a Hina-uri. ka haere ki te taha
moana.
Ko te korero o Irawaru raua ko Maui te T. /9 me 20,
moana tangi ai i te tangi nei. Ka mutu, ka tere haere ia i te
Tuhoe: 939, a, kei te pukapuka a White "Ancient History of
the Maori. "
(Ref.: T. 21).
Tangi atu.
Tangi atu au
Ki te ninihi' nui o te moana.
Ki te Parata2 nui o te moana,
Ki te Taniwha3 nui o te moana.
Ki te Paikea4 nui o te moana.
Kia hara mai.
Kia horomia Hina,
Ko Hina-whaka-ruru-taua.
Kei a rawea e koe;
Tutakina ki te rangi tauatia.
Whakamoe, whano!
Tangi atu.
Tangi atu an
Ki te pupu nui o te moana.
Ki te wareware5 nui o te moana,
Kia hara mai.
Kia horomia Hina,
Ko Hina-whaka-ruru-taua,
Kei a rawea e koe:
Tutakina ki te rangi tauatia
Makoe. 6 whano!
|
|
36 s194 |
▲back to top |
He tai panuku.
He tai panuku,
He tai wheranu, 7
He tai wheranu,
E Nuku, e moe nei;
Ka riri koe, e koe,
E Papa e moe nei,
Ka riri koe, e koe,
Tauia mai ra te papa o taku whare,
Ko Hauhau-tu-ki-te-rangi, 8
He ra ka hinga,
He ra ka newha,
Ka tupeke Hina ki tai o Motu-tapu. 9
Uahatia taku manu i te rangi.
He toroa, 10 he karae, 10 he taiko, 11
Ko te manu tangi reo,
Ki te muri wai o Wairarawa. 12
Turakina ka hinga ki te po uriuri.
Turakina ka hinga ki te po whekerekere, 13
Ka takoto i muri wai whenua,
Ka eke i ona irohia. 14
1Ninihi: He mango (Tirohia M. 264 me te W. D. 5)
2Parata: He' taniwha no te moana nui. E kiia ana ke
tanga, kei te kopinga ranei o tona waha i timu
ranei te tai (W. D5). Whakaarohia te korero mo
Te Arawa ki te korokoro o te Parata.
3 Taniwha: He ika tupua e kiia ana kei te moana hohonu
4Paikea: He tohora.
5 Wareware: E ki ana te W. D5 ko te "wharewhare" pea
he momo pupu no te moana.
6Makoe: He 'makoi' pea, he pipi.
7Wheranu: He punehu no te wai. E kiia ana penei, "hi
hoki ka wheranu te wai, ka punehu. "
8Hauhautukiterangi: Kei te ngaro tenei.
9Motu-tapu: Ko te kainga o Tinirau. I tangohia e Tini:
i a Ihu-atamai raua ko Ihu-wareware. (T. 24).
10Toroa )
Karae manu no te moana.
11Taiko: He kuia; He ruru-taiko. Ki te pakeha he black
12Wairarawa: He kainga kei Hawaiki. I tere a Hinauri
a he maha nga ra ka pae ki Wairarawa.
13Whekerekere: Tino pouri; pouri kerekere.
14Irohia: Taurimatia, manaakitia.