|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 93. 01 May 1929 |
|
|
1 977 |
▲back to top |
Te Reo o Aotearoa
WITH WHICH IS INCORPORATED TE TOA TAKITINI.
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 93 HASTINGS Mei 1st, 1929
TE ROPU O NGA WHAEA.
"Me pewhea te whakatipu ake i te tamaiti, me rowhea
tatou ki a ia?" I te takararo o nga tai-tama. me nga tai-
tamahine o enei ra ka whakatungia he Komihana hei uiui
i tenei ahuatanga. T kitea kei nga matua tonu tetahi he.
Ho koroukore ki te whakaako tika i a ratou tamariki.
Nawai ka tipu nga tamariki ka ngaro te whakaaro hopohopo
ki nga ahuatanga katoa.
Na te patai i runga ake nei i whakaaro ai a Reeri
Whekihana 'Lady Alice Fergusson me whakatu e ia tetahi
Ropu mo nga whaea katoa o te motu, pakeha maori. Ina
nga kaupapa o te Ropu e whai ake nei: —
'l) Hei awhina inga matua, kia atanga ai te matakitaki
ki te nui o te mana kei a ratou mo te pokepoke i te
ahuatanga o te tamaiti.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
|
|
2 978 |
▲back to top |
978 TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929
mua tonu i nga whakaaro o nga tamariki e tae ana ki Te Aute.
a he maha hoki nga kainga hei karakiatanga ma nga tamariki
i nga ratapu.
3. Nga Whare Karakia. He wa tenei e tika ana kia wha-
kahoutia nga mahi whakapaipai a o koutou tupuna, ara te
whakairo, te tui, me te taniko. He taonga pai rawa enei ki
roto i nga Whare Karakia, kia tiakina paitia ai enei mea o
to taua Maoritanga, hei mea ano hoki e mau ai te wairua Maori
i roto i nga whakapaipai o o tatou Whare Karakia.
4. Nga Himene Maori. Kanui te whakamihi mo te pai
me te reka o a koutou himene. Engari kia mahara ko nga
himene katoa i roto i a tatou rawiri nei na te pakeha, kahore
kia kotahi na te Maori. E tika ana kia whakaaro tatou ki te
hanga i teahi himene i pupu ake i roto i te ngakau Maori, a he
aha te he o te hoatu i etahi rangi Maori mo a tatou himene.
5. Whakahaere Mihana. E whakaaro ana ahau ki te
whakahaere Mihana i roto i nga Pariha katoa i tenei tau e
haere mai nei. Kia kotahi te kainga hei huinga mo nga tan-
gata katoa o tena takiwa o tena takiwa. Kia toru etahi ta-
ngata hei hoa moku: kotahi hei whakahaere i nga karaihe
akoako i te Paipera, kotahi mo te taha ki nga wahine, ko
tetahi mo nga mahi Koea.
6. Nga whakahaere Kaute Moni. Kia kaha te whakaaro
kia a koutou Kaute Moni katoa, kei ekengia tatou e te kupu i
enei ra.
7. Awhina i nga tamariki Minita. He hua tenei i puta i
roto i te tunga o te Pihopatanga Maori, ara kia horapa te
awhina mo nga tamariki a nga Minita ki te motu katoa.
8. Kura Ratapu. Kia kaha koutou ki te whakahaere i
tenei tikanga i nga wa katoa. I te wa e tamariki ana e ngo-
hengohe ana nga whakaaro e taea te whakatika; ka tukua kia
pakeke he mahi uaua.
Na reira kia kaha mai ra koutou te iwi ki te awhina i to
koutou Pihopa Na koutou te taonga nei; te Whakapono i
puritia paitia e o koutou matua tupuna, taka iho kia koutou.
kua puta tona hua i roto i tenei ra. Kaua e tirohia ko te taha
honore o te taonga nei, engari ata whakamahia e tatou tahi,
taka paitia te taonga kua homai nei e te Atua ki a koe ki te iwi
Maori, kia tupu ai hei mea whakamiharo ki te aroaro o nga
whakatipuranga e whai mai ana i muri. Rauhitia mai koutou
Maori nui tonu ki raro i to koutou Pihipatanga. whakako-
tahitia taua te iwi Maori i roto i tenei ra. whakaarohia he kau-
papa whakapono mo taua mo te iwi Maori, kia noho ai hei
mea whakamiharo ki te ao, hei mea ano hoki e whai kororia
ai te Atua i roto i a koe i te iwi Maori.
NGA TAKE.
TE RAU TAU O TE WAIMATE. I panuitia te reta a
Te Atipihopa mo tenei putake ki te hui, a na Hoori Tane i
|
|
3 979 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_979
whakamarama nga mea kua takoto i te Komiti Whakahaere
hei whakamaharatanga i te huringa o te Rau Tau o Te Waimate
a tenei tau e tu mai nei. I whakapuaki te Pihopa i tana
tautoko kaha i te reta a Te Atipihopa. He take tenei e pa
ana ki te iwi Maori nui tonu, na reira kia kaha tatou ki te mau
i te wahi kia tatou o nga whakahaere o taua ra. I runga i te
whiriwhiri kaha a te iwi me te Komiti, ka paahitia te motini
e whai ake nei: (Canon Keretene-Hemi Te Paa) "Kia puta
te mihi a tenei hui ki Te Atipihopa mo tana reta mai kia whai
wahi te taha Maori i roto i nga whakahaere hei whakamahara
i te Rau Tau o Te Waimate; a e tuku ana Te Komiti Tumuaki
i tona reo kaha ki te taha Maori kia awhina mai i tenei putake:
a kia waiho ko Te Komiti Tumuaki hei whakahaere i tenei
take i roto i te iwi Maori.
TE POARI MO NGA MEA MAORI. I temea he mema
te Pihopa no tenei Poari, ka inoi nga iwi kia whakamaramatia
nga huarahi e ahei ai te tono atu kia awhinatia mai e taua
Poari. I korero te Pihopa te ahua katoa o te Poari, nga
mema me te putake mai o te Putea Moni kei a ratou e pupuri
mai ana. I whakaatu te Pihopa ko nga take whanui e pa ana
ki nga tangata katoa nga take ka manakohia e te Poari.
HE TAKE MO NGA KURA MAORI. He take tenei kua
roa te Komiti e hurihuri ana. Ko te mate e pa ana ki tetahi
whehenga nui o nga Kura Maori o te Taitokerau nei. kahore e
whakamatautauria ana i te wa whakapaunga o te tau. kia hoki
atu ra ano i te tau hou katahi ano ka whakamatautauria. Ko
tenei take kua waiho mo te wa e tae mai ai a Ta Apirana
Ngata ki Otiria ka hoatu ai ki a ia.
NGA MOTINI I PAAHITIA.
1. Kia puta te mihi a tenei hui ki te Pihopa o Aotearoa
mo tona kaha ki te whakamarama ki te korero hoki i nga
tikanga e piki ai te Hahi Maori i roto i enei ra.
2. Kia puta te reo kaha o Te Komiti ki te awhina i te
whakaaro o te Pihopa Maori ki te whakahaere Mihana i roto
i te Pihopatanga o Akarana i te tau e haere mai nei.
3. Ko te Moni Tahua mo tenei tau me noho tatari kia
poto mai nga moni o nga takiwa katoa ka tuku ai ki te Tari
i Akarana.
4. Kia puta te reo o te Komiti Tumuaki ki nga Mini-
tatanga katoa, kia timata atu te whakarapopoto mai i nga
moni katoa mo Te Tahua awhina a tenei Pihopatanga i te
oranga o Te Pihopa o Aotearoa.
5. Itemea kua whakawhiwhia nei te iwi Maori ki tetahi
Pihopa mo ratou, a e kitea maramatia ana te nui o te takiwa
hei whakahaere mana- ko te whakaaro kaha o tenei hui kia
whakaritea etahi Atirikona Maori hei awhina i nga whaka-
haere a te Pihopa o Aotearoa i roto i nga Pihopatanga katoa.
|
|
4 980 |
▲back to top |
980\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei. 1 st, 1929
PIHOPA O AOTEAROA KI TARANAKI.
No te rahoroi te 13 onga ra o Aperira ka u mai a Pihopa
Peneti ki Niu Paremata, i runga, i nga whakariterite ka haere
ia ki te kainga o tetahi ona tino hoa tawhito o Taranaki nei
ara o W. H. Skinner, Esq.. i te mea he tamaiti tonu te pihopa
na tenei Kaumatua imua, ka tumanako ia mana e whakamanu-
hiri ina tae mai ki Niu Paremata.
I te ata o te wiki ko tana Karakia tuatahi i 9. 30 onga haora
Ki St. Mary's mo nga tamariki o te "New Plymouth Boys' High
School" I te 11 onga haora ka haere maua ki te karakia pakeha
i Fitzroy, he nui te pakeha e haere mai ana kia rongo i te
pihopa Maori, otira ko etahi he hoa ano no te pihopa i te wa
i a ia e noho ana i tenei takiwa i mua. I te 3 onga haora i
te ahiahi he karakia Maori i Moturoa. Ka whai haere tonu mai
ano nga pakeha, i te wa o te Karakia, Ko te Whakaminenga
kua pakeha, Maori, Inia, Kariki, Itariana, me etahi atu iwi no
nga Kaipuke, na reira ka Kauwhau te pihopa i te reo Maori
i te reo pakeha hoki. Ka pai ano nga pu tupara. Ka paku ki
tetahi ka paku ki tetahi. I te po i te 7 onga haora koi te
karakia ki te whare karakia nui o Niu Paremata. Kahore
te pakeha i aro ake ki te ua o taua po. Ka whakakiia taua
whare, i te 700 ki te 800 Ka pau te Kaha o te whare Karakia
nei ki tewhakaminenga.
I te mane ka haere maua ko te Pihopa ki Parihaka ki te
pa o Tohu raua ko te Whiti. Koia nei tetahi onga pa uaua ki
te mahi nei ki te Karakia he mea uaua hoki te minita te
whakaaetia kia whakahaere Karakia i reira, me te mohio
tonu hoki o te pihopa ki tera Ahua, na reira te nui o tona
whakamihi i to maua taenga atu Ko te mea tuatahi a taua iwi
ko te tangi ki nga mate, i muri o te kai ka whakahaeretia te
Karakia, i muri mai ko nga mihi, he mea hou katoa enei ahua
ki Parihaka kia manaki i tenei hanga i te minita, ka moe
atu maua ko te Pihopa i reira. Ite ata o te Turei, ka riro
ma te iwi tonu nei e tono mai ki te Pihopa kia Karakia ano
i mua i to maua haeretanga mai, ka tino nui atu te mihi o te
pihopa ki tenei ahua. Ite Turei te 16 onga ra ka mahue atu
a Parihaka i a maua ka tae mai ki Waitara, ka poroaki mai
te huihui a nga minita pakeha (Clerical Meeting) o Taranaki,
kia whai Kupu te Pihopa kia ratou mo te ahuatanga o te
mahi i waenganui i nga Maori.
No te ahiahi ka tae te Pihopa ki te marae, kei reira e
huihui ana nga iwi katoa o Taranaki tae atu ki Whanganui.
Poneke me te Waipounamu, he tatari na ratou ki te ra a Ta
Apirana Ngata. Otira i te mea ka tae mai te rongo o nga aitua
ki a Ngata ka waiho te hui hei whakakotahi i te korero a te
iwi mo muru raua ko Raupatu. Ka tu te pihopa ki te marae
ka tangihia ka matu ka mihi a e te tangata whenua i te tuatahi,
enga manuwhiri heke mai hoki. Tokoru nga tangata i tu mai
|
|
5 981 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 981
ki te whakatoi ki te pihopa, engari e koa ana ahau i te mea
ehara enei tangata ake i Waitara. Katahi ano pea te
marae i penitia ai te pihopa, Kotahi tonu ko te
tamaiti Ake a Te Whiti Otira na nga Kaumatua tonu o te
marae i riri aua tangata, Ka Kii tetahi o nga Kaumatua ake o
te marae a te Kapinga ko ta Te Whiti i waiho iho ai ko te
Rangimarie ko te whakaaro pai ki te tangata na reira ka he
nga korero rere noa ki te tangata- Otira ko te iwi katoa i
manaaki nui i te Pihopa. Ite po ka tu te Karakia nui a te
pihopa ki te marae, tino kaha nga iwi ki te whakarongo ki te
kauwhau a te Pihopa. Ite Weneti te 17 onga ra. i te 7. 30
onga haora i te ata ka whakatakotoria te Hapa a te Ariki e te
pihopa ki St. Johns Waitara no te 7-30 i te po ko te Karakia
pakeha ki Waitara, tino matara te haerenga mai o etahi onga
pakeha kia rongo i to tatou pihopa, ko nga pakeha kei te kite
mai he taonga to tatou, ki etahi ia o tatou e rite ana tenei
taonga ki nga peara i maumauria ra. No te ata o te Taite 18
onga ra ka mene katoa nga iwi ki te marae, ka tae mai hoki a
Ta Maui Pomare, a te Tuiti Maketanara me etahi atu, i roto i
te whaikorero whakapuare a Ta Maui Pomare i powhiri ia i
te Pihopa me taua kupu ano hoki kia kaha te pihopa. Ka tu
ano te pihopa ki te mihi ki nga iwi kia Ta Maui Pomare hoki
i runga i tona mate taumaha. No te po o te Taite ko te
Karakia whakamutunga a te Pihopa ki te marae, no tenei ka
tino nui atu te tangata. Ite ata o te Paraire ka haere atu te
pihopa i Waitara Ki Otaki, ko te whakarapopototanga onga
korero o tenei taenga mai koia nei. Kia ora ra te pihopa kua
titiro atu to iwi ki a koe-
KAHI T. HARAWIRA,
Waitara.
PEWHEA KE IA.
He maha nga kupu hohonu i puaki i a Ta Apirana
Ngata i nga ru-mate mo Taranaki Te Ua i Omahu 25 Maehe
ka huri. Me whakataki ake e te Reo etahi o aua kupu: —»
(1) "To Ngira-tutahanga e tui nei i nga maramara ka oti
te mea topu—te kahu. " I mea Ngata i rongo tuatahi ia ki
tenei kupu ki te Pihopa o Aotearoa i Tikitiki. Ki tona
whakaaro ko to kupu nui tena o tenei wa. Tena pewhea ra
te nui o tenei kupu? Me whakamatau te Reo ki te whaka-
marama i tana i mohio ai: E tika ana, ko te Pihopa te ngira-
tutahanga. Ina ia te taiawhio nei i te motu, te tui haere
nei i nga iwi kia whaiti ki runga i te whakapono. E tika
tonu ana mo Ngata tonu ano tenei kupu. Kua tuia e Ngata
nga iwi o te motu, kua whaiti i a ia—kua kotahi- Engari, ko te
hawhe kau pea tenei o te tikanga o te kupu nei. Ina ake
pea tetahi hawhe. Te Ngira-tutahanga. Ki te whakamahia
|
|
6 982 |
▲back to top |
982 TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929
ka oti he kahu hei huhi mo tera mo tera, ara te mahi—of
service. He ngira-tutahanga a Pihopa Peneti raua ko Ta
Apirana Ngata. Na te wa i tongi Ienei tokorua, ina e mahi
painga nei, mo te taha wairua tetahi, mo te taha tinana te-
tahi. Ki te minamina etahi kia eke ki te taumata o te toko-
rua nei, ina te arawhata "Ki te mea tetahi kia whakatipu
tangata rahi i roto i a koutou, me whakatipu kai mahi ia ma
koutou. " Matiu. 20, 26.
(2) "Whakairia ake o koutou whakapapa ki nga paki-
tara o o koutou whare puni. " He tokomaha te hunga e mea
ana. ko te tikanga o tenei kupu a Ngata, e mea ana ia me
kaati te ako i nga whakapapa. Pera ana i ta Paora kia Timioti
I Tim. I, IV. Ko ta Paora kia Timoti ko te whakapau i te
taima ki ia mahi, kaore nei he mutunga. He tautohetohe,
he whawhai te tukunga iho. Pera ano ta Ngata. Ko te reo
o te wa, kia taua ki te maori, e ki ana a Ngata, ko te mahi.
Me mahi ka ora. Me mahi ka haere tahi i te taha o te pake-
ha i enei ra. Ki te mangere, ka takahia atu e te pakeha ki
ro paruparu poharu atu ai. Ka maha nga rongonga o te Reo
i a Ngata e whakahau ana "Kia mau ki to koutou maori-
tanga. " Ma nga whakapapa ra, me te whakaaro maori e
mau ai te maoritanga. Engari e rangatira ma, kia pai ano
te whakapapa. Kia aata hanga ki te tangata iti. Ma te ta-
ngata iti, ka mohiotia ai te tangata rahi. Ko te pa-tuwata-
wata nei tenei. Otira, ki ta te karaipiture, kotahi tonu
tuhononga atu o te tangata rahi, o te tangata iti, ko te Atua
anake. Ruka. 3. 38. No reira mo te mahi te tikanga o enei
kupu, whakairia ake nga whakapapa. I te hui Teneti i
Whanganui i mea a Ngata, "Kanui toku titiro kia koe kia
Whanganui, ka haere ana ki te mahi, whakawaha rawa nga
whakapapa ki runga i nga tuara. Ki au kia Ngatiporou ka
haere ki te mahi ka puru i nga whakapapa ki ro pouaka,
raka rawa, kei paruparu. "
1 Omahu ko te whakairi nei. "Kaore te rangatira e wha-
kapaparia. Ko te ware anake e whaka puputa i tona whaka-
papa, kia piri ai ia ki te taha o te rangatira. Engari ranga-
tira ma. hei te wa o to mahi, whakairia ake o koutou whaka-
papa-rangatira ki nga pakitara o o koutou whare puni, kia
tata atu ai tenei i te ware nei ki o koutou taha, takataka tahi
ai. i runga i nga mahi. '" Ara, whakarumatia nga whakapapa.
me nga mahi. He wa mo tetahi, mo tetahi.
(3) "Kia matau ra ano a Ngati Kahungunu ki te whaka-
ruma i ona whakaaro, i ona mahi, i ona tikanga, ka kitea
ko ia tetahi o nga hapu kaha o te motu. Tena hoki e noho
hei kai arataki i era atu. " Ahua hinatore pea tenei kupu.
Tetahi kupu nui ki te aata wanangatia e te hinengaro mohio.
Tena koa. Ki te Reo e toru nga whanga o tenei kupu: —
(a) Whakarunga, etc. (b) Ka kaha, karongonui. etc. (c) Ka
|
|
7 983 |
▲back to top |
Mei let 1929 TE REO O AOTEAROA 983
arataki, etc. He hapu nui a Ngati Kahungunu. E toru
wahanga. Te Wairoa, Heretaunga, Wairarapa. He pera ano
me era atu hapu, he wa i piki ai, he wa i heke ai. Kei nga
kaihautu tonu te aronga.. I enei ra ko te puiaki o Kahu-
ngunu ko te heke. Otira kua heke mai ano i mua i nga
matua. Ka pau te whenua. Kua ngaro te mana. Kua
hamatemate nga kai hautu. Inaianei kua kaihautu katoa.
kua rangatira katoa. Te kupu poto, kua toha te aronga o
nga mea katoa, ara kua hanumi. Hei konei pea te whaka-
ruma nei.
(a) Whakaruma, etc. Ko Katorika te rangatira
naana te mahi. Ko Mihingare Momona, ko Ringatu, ko Ratana,
ko nga kai mahi. I mua o te timatanga o te mahi ka mea a
Katorika: e hoa ma. e hiahia ana ahau me Katorika
katoa koutou ka hoatu ai e au te mahi ma koutou. Ka oho
mai ko Ratana, e! kaore tena e tika. Waiho mai te whaka-
pono i tona ruma ano. He ruma ano to te mahi, ko au here-
ngi nei ta matou e hiahia ana. Hie, hie. Ratana kua tika tau.
Kati, e mahi, me tou ake whakapono. Kia kaua ia e pera me
Papu Tutaki, i whakatu nei i a ia hei mema mo te Ropu mahi,
me uru ra ano ki te hahi ratana katahi ano nga ratana ka
pooti kia ia. He ruma ke to te hahi, he ruma ke to te pooti
mema. No reira e Ngati Kahungunu e tika ana ra te kupu a
Ngata mo taua. Kia matua mohio ra ano taua ki te whaka-
ruma i o taua whakaaro, katahi ano taua ka ahei te hikoi tahi
me era o nga iwi kua maro nei te ua ki runga ki nga rahu-
rahu hou o te wa.
(b) Ka kaha ka rongonui etc: He hapu kaha, he hapu rongo-
nui, a Ngati Kahungunu i nga wa ka huri. Ahakoa ano kei
te rongonui tonu ano i naianei, engari ahua hau nei, atarangi
noa nei. Kaore he tuturutanga pera i mua ra. He kaha a
Wairarapa i te wa i a Tamahau. He kaha a Heretaunga i te
wa i a Taranaki. Kua hamate enei kai hautu kua kaha mai
ko te Wairoa. Ko te Hata Tipoki ko Turi Kara, ko Patu
Terito nga kai hautu o tenei moka o Kahu-
ngunu. Kanui te rongo pai ake kia Ngati. Ka-
hungunu o to Wairoa. Kua tu to ratou nei Ropu hei whaka-
haere i a ratou, ara te Kahungunu Welfare League. Kanui to
ratou nei kaha, ki te aru i nga whakahau a Ngata. Kei te
miraka kau te nuinga- Ko tenei i te puhake nei. kei te haere
ki te rapa whenua i Taupo. Kei te ahua pai tenei moka o
Ngati Kahungunu. Ko nga mihingare, momona, ringatu kua
whakaruma. Ko nga ratana ia kei te roha tonu, engari mo te
wa poto pea.
Ko Ngati Kahungunu o Heretaunga te he rawa.
O te 600 tangata 10 he pama hipi. 10 he miraka kau, 10 ahu-
whenua (agriculturist), 10 he pama tomato. I hepara. I te
minita ka mutu. Ko te tokomahatanga he noho noa, he pono-
|
|
8 984 |
▲back to top |
984\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929
nga na te pakeha. Kaore he kereu ki te rapu i tetahi mahi
pumau e totoo tonu ai he oranga mona me taana whanau. He
whanga ki nga reti, he tatari ki te wa kuti-hipi ta etahi. Pai
noaiho. Tutuki ana te pama hipi ki te mutunga o te tau, tutuki
ana ano hoki te noho noaiho. Kaore he raruraru. Ma waho
ke e kite mai te takararo o Ngati Kahungunu o Heretaunga.
Kia ia ake ia kei te pai tonu, pononga atu ma te pakeha koira
tonu atu. E, Heretaunga! korikori ake ra, korua ko Wai-
rarapa. Kaua e waiho ma te Wairoa e hapai te rongonui o
Kahungunu katoa.
(c) Tena e kai-arataki etc., I arataki a Kahungunu i mua. Ko
Paraihe te tangata. Ko Karaitiana te tangata. Ko Tomoana
tera. Ko Tamahau tera. Ko Taranaki Te Ua tera. Ka mutu
i enei te aratakitanga. Inaianei kua aratakingia, e nga tikanga
pohehe noaiho, kopeka. Na te kuare pea i hohoro ai te riro.
Pena he take totika, moemoea ana te titiro a te tangata, kaore
e aro atu. He nanakia koa i a Pihopa Peneti e arataki nei.
Ahakoa no te Arawa, engari e mea ana a Ngati Kahungunu na
te nohanga ki Heretaunga i tu ai hei pihopa. Pea? Tena ra
Kahungunu e! takawhitawhita ake, rauhi ano i a koe, me kore
e hoki mai ano o ahuatanga o nga wa ka huri. Tirohia te
kupu mou, aata whakaarohia. E nga tai-tama marama o Ka-
hungunu e ara, kia tawhiti te titiro. Kaati te titiro ki mua
tonu o te ihu, ara ki ta te pakeha e ki nei self-centred. Ko te
rua tanumanga te kupu pakeha nei o nga iwi maha o te ao. E
kore hoki taua e mawheto. E ara! Kaati te moe! Whitiki i
a koe hei pononga mau ano! Ma te Wa koe e tohi a nga ra
kei te heke iho.
HUIA TANGATA KOTAHI.
Ki te Reo o Aotearoa: Utaina atu enei kupu ruarua hei
titiro ma nga tangata mohio, ara ma nga kaumatua kuare o
te ao-parauri.
Tenei kua atanga te titiro iho e kore rawa taua te iwi
maori e Kotahi i runga i nga mahi whakatu kingi, i nga mahi
poropiti. I na hoki he takaro noa iho naana i whakatopu nga ta-
mariki matau o te motu ki Ngaruawahia. Katahi ka whakaurua
nga whare maori Hui Pihopatanga o Aotearoa—Hui Kauni-
hera—Hui Poari whutupaoro—Whakataetae Tenehi o te motu
—Tapae i te inati a Waikato. Ka manoku nei te hunga wha-
kaaro o te Motu ki Ngaruawahia. Tetahi hui miharo. Kite
ana nga taringa, rongo ana nga kanohi i enei kupu na "Kia
mau ki to maoritanga, " "Whakatopu kia kotahi i nga ra o te
pakehatanga nei, " "Akongia ou taonga ake o te maori, nga
waiata, nga patere, nga oriori, nga haka, nga whakairo, nga
tui, nga raranga, nga whakapapa, me te Reo maori. " " Kaore
he ruma mou i o te pakeha taumata kua kiki tonu ake i te
|
|
9 985 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 985
pakeha engari e hoki ki to taha maori. " "Homai ki au nga tai-
tama hiahia ahuwhenua o te motu kia whakanohia ki nga whe-
nua pungapunga o Tuwharetoa, kia tere i te wa kei a tatou
tenei mana. "Nga taonga ma te hinengaro mahara.
Kia ora a te Puea, te Wairaka o enei ra. Te wahine
naana i koko nga taniwha o tena hopua o tena hopua, i tere
terepu ai ki roto o Waikato. Kia ora e hine 'Kia ora huihui
ano korua ko to 'pononga' ko Apirana Ngata.
E Ngata' tenei ra kei te kitea atu ko koe kei muri o nga
hui penei te whanui o te motu. No te Wa te Reo. "Huia
Tangata Kotahi, " ko tau he whakatinana. Ka kotahi ra i a
koe nga iwi o te motu. He mea miharo, kaore i mua iho. Ki
au nei na te Rungarawa tenei mahi-
Titiro ana: I whakamatau nga tipuna ki te whakakotahi
i te motu. Ko te whakatu kingi tenei. Ka tukua kia te Heu-
heu, ka tukua e te Heuheu ki a te Kani-Atakirau. Ka whaka-
hokia e te Kani-Atakirau kia Waikato. Ko Potatau tenei. Ko
te Kirihipi te kaupapa. Kaore ra i kotahi nga iwi. engari
mate whenua, mate tangata.
Tenei ra e Ngata te whakatopu nei koe i nga iwi i runga
i te kaupapa ahu-whenua, pupuri i te maoritanga, tomo ki nga
matauranga pakeha, me te pupuri i te whakapono. Kua kotahi
ra nga iwi, ina hoki kua tuwhera nga tatau o te whare whaka-
keke nei o Waikato. Ka miharo.
Ki au nei e Ngata ko te Maui koe o enei ra. Nau i hi
ake he whenua hou mo to iwi maori, ara he herengi. Ma
te herengi ka riro mai he oneone. Aua oneone ano i tumau-
ngia i nga wa o te kuaretanga, i nga wa hoki o te kawe mana
rangatiratanga. Ka miharo.
Kua puta taku whakahau ki oku minita, mihingare tonu,
ringatu kia whakaputa inoi mou kia whakatakia nga ra kia
tutuki pai ai nga koingotanga. E te Atua tohungia a Apirana
Ngata me tona whare katoa. Naku tonu taku inoi. —Amine.
Na to hoa i roto i nga mahi.
Te Whetu Paerata.
Ruatoki. 6/4/29.
Ki te Etita o te Reo: Tena koe. Tukua atu tenei rongo
ki te ao katoa. No te toru o nga haora o te ahiahi o te Taite.
10 onga ra o Aperira ka huri, ka tae mai a te Miira Te Toko-
mauri Te Tomo ki toku kainga. Ko taana take ki au. he
whakaatu mai kua oti ia me taana whaereere te pana e tona
whaea. Kia marama no e tona whaea ake, ehara i te mea koka
whangai nei. Ka naomia atu e te wahine nei ka riihitia tona
whenua ki a te Whiwhi Tapine. Kaore ahau i mohio ki tenei
take.
|
|
10 986 |
▲back to top |
986 TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929
Ka haere a te Miira ki te wawaahi pohi maana i te
tahuna o te awa o Rangitikei. Ka oti ka hoki te tangata nei.
I te kainga, ka korero atu a te Whiwhi ki a te Miira naana nga
pohi, no te mea no runga i tona whenua. Ka ki atu a te Miira
kaati me tiki he kai ruri. Ka hipa a te Miira ka tae a te Whi-
whi mauria atu ana nga pohi. No te ruuritanga a te kai-ruri
ka kitea no te pakeha ke te whenua. Ka hamenetia e te Miira
a te Whiwhi. No te 26 o Aperira nei ka whakataungia kua
hinga a te Whiwhi. Ka tapiki atu te whaea o te Miira ka
utua te hingana o te Whiwhi. Ko te waahi hei titiro whanui
ma te motu ko tenei (1) I pana a te Miira e tona whaea ake.
I meinga hei tautangata. I awhina hoki te kuia nei i te hoa
tauwhainga o taana tama ake. (2) Ko te Whiwhi he tangata
hapai o te hahi ratana, koia nei aana rongopai he pana ta-
ngata. I te ngaro ke a te Miira ki Putaruru, ka panaia nei taana
whanau.
(3) Ko te Whiwhi he tangata hapai i te hahi ratana. E
hara i te hanga nga kai hapai o te hahi ratana, koia nei aana
rongopai he pana tangata, he marena tamariki kaore ano kia
rite nga tau.
Na reira e te Etita tohaina atu enei kupu ki nga topito e
wha o te Motu tae atu ki te Waipounamu.
Heoi ano
Taite Te Tomo
Kakariki 16-4-29.
TE RARU O TATOU O TE IWI MAORI.
Ki te Etita:
E mihi ana ahau moku i kite iho i te reta a Arapeta
Awatere, e patai nei he aha te take i peneitia ai taua te Iwi
maori. Ko te putake o tenei patai i putaketia mai i nga Mahi
Whanui (P. W. D. ) I whakaatu mai ia i te tiporotanga a te
Kawanatanga o te Waari i te raina tereina mai i Rotorua ki
Taupo. Mo te kohinga i nga pakeha anake hei haere ki te
ara tereina o te Tairawhiti. Ko nga maori e 40 i mahue. I
whakamarama ano te kai tuhi, tokorima o nga maori no te
mea he hunga uniana, i whakahokia ano ki te mahi.
No reira e te Etita, e hiahia ana ahau ki te whakamarama
i nga mahi Whanui i raro i te P. W. D., ara mahi mo te katoa.
Ina etahi o aua mahi: —Hanga raina Reriwe, Raiti Hiko. Rori,
me era atu e whaipainga ai te katoa.
I tonoa e te Uniana kia whakaaetia e te Kawanatanga te
Preference Clause kia whakaekengia ki runga i te hunga o nga
Mahi Whanui (Public Works) Kaore a te Maahi i whakaae.
Kaore hoki a te Waari i whakaae. Ka kitea ai kaore te Kawa-
natanga i te hiahia ki te Uniana. Ka mohio ai tatou ko te
|
|
11 987 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 987
raruraru e patai nei a Awatere kaore ke i ahu mai i te Un-
iana, engari tonu i nga Apiha a te Kawanatanga.
Mo te whakanekeneke i nga tangata mahi, i tetahi waahi,
ki tetahi atu waahi; e hoa maku e ki atu kia koe ko te Kawa-
natanga te rangatira o tena mahi, ara ko ana Apiha (. Engin-
eers). Koia nei taua hunga mahi takararo kia taua ki te Iwi
maori.
I te mea ko ahau tetahi o nga Apiha whakahaere o te
Uniana, e mohiotia nei N. Z. W. U., ara te Kotahitanga o nga
tangata mahi o Niu Tireni, e hiahia ana ahau ki te whaka-
marama i nga mahi a te Uniana i roto i nga Puni (camps). Ko
nga Puni katoa, kua oti te whakawhiwhi ki nga kaupapa Ture
a te Uniana, hei arataki, hei tiaki (guide) i nga tangata mahi
katoa. Kaore mo nga tangata uniana anake, mo nga tangata
kore uniana ano hoki. Kaore he wehenga i waenganui o enei
tangata. Ko nga painga katoa i whawhaitia e te Uniana, mo
nga tangata mahi katoa, uniana mai. kore uniana. Ko nga
ahuatanga (conditions) papai katoa e whiwhi nei nga tangata
mahi katoa na te Uniana i whawhai ki te Kawanatanga. Whi-
whi atu hoki nga tangata o nga Mahi Whanui (Public Works)
i aua painga ano.
Na reira ka ki ahau, ko nga mea o taua o te Iwi maori kei
runga i aua tu ahua mahi, e tika ana kia whai takoha ki te
Uniana mo nga painga e toha nei ia ki te hunga mahi katoa.
Otira maku e ki ake ko taua ko te Iwi maori he kaha ke atu i
te iwi Pakeha ki te awhina i nga whakahaere uniana. Ko te.
rereketanga tenei, e 90 paiheneti te kahanga o te maori, e 80
to te pakeha. Ko ahau e tino mohio ana ki tenei ahua.
WHAKAMARAMA.
Ko nga mahi a te Uniana i roto i nga Puni (camps): —
(1) He titiro i te ahua o nga whare, nga moenga, etc.
(2) Wai kai, inu. (3) Nga kai e tika ana kia whiwhi te hunga
mahi, etc. (4) Te utu e tika ana kia whiwhi te hunga mahi,
etc. (5) Kia kohi aia tangata hei oranga mo te Uniana.
(6) Whakatu Komiti. He Perehitini, he Hekeretari, me nga
mema tokotoru, hui katoa tokorima. Otira kei te rahi o te
Puni te ritenga.
Ko te mahi a tenei Komiti he aata titiro i nga ahuatanga
katoa e whaipai ai te hunga mahi, ara pai tinana, pai whaka-
aro, pai hinengaro pai mahi.
BobTutaki.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te pura
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
12 988 |
▲back to top |
988\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929
TE HUI TOPU O NGA KAUNIHERA.
Ngaruawahia.
18th Maehe, 1929.
Kia Ta Apirana Ngata,
Minita mo nga MahiMaori.
Ngaruawahia.
E Pa tena koe,
I tu te Hui a nga Kaunihera o te Motu i te Haterei nei ki
te Pa (Maori i Ngaruawahia ki te titiro me te whiriwhiri i te
ahua o nga mahi i raro i te Ture Kaunihera me nga Paeroa i
raro i aua Ture.
He nui nga tirotiro me nga whakaaro i takoto i nga mema
mo nga waahi hapa me nga waahi awangawanga o te Ture
me nga Paeroa, a kitea maramatia ana te kotahi ote whakaaro
o te Hui, kei te kaha kore te Ture ki te whakatutuki i te nui-
nga hiahia o nga Kaunihera, a whakaotia ana e te Hui me
whakatu a Captain Pitt H. Love, H. Marumaru, H. Tai
Mitchell, me Dr. Ellison hei Komiti Whaiti ki te whakarapo-
poto i nga whakaaro torutoru ote Hui mo nga Ture Kau-
nihera me nga Paeroa hei whakatakoto atu ki te Minita Maori.
Na reira, i raro i te whakahau ka tuhi atu.
1. Ko tenei taonga ko te "Mana whakahaere i o tatou
Marae" he taonga e ngakau nuitia ana e te nuinga o
nga tangata o te Motu.
2. He nui nga tau i kaha tonu nga mahi a tae noa ki te wa
i kore a Timi i tanatuunga Minita. No tera wa ki
naianei ka mate haere nga mahi ate Kaunihera i runga
ite whakaaro kore mai ote Kawanatanga ki te whaka-
tikatika i nga waahi ngoikore o nga Ture. A i tenei ra
he tika tonu tenei korero ko nga Kaunihera ote motu e
noho tupapaku ana i tenei ra—moumou tenei taonga a
to tatou matua a Timi pena koe ki te ki ana i tenei
ra me horoi atu.
Kei te mohio ra koe ki nga ngoikoretanga o nga ture e
mohiotia ana hoki e matou na reira ka tono atu matou ki a
koe kia mahia e koe tetahi Kaupapa mo o tatou Marae kia
pai ai nga mahi i roto i o tatou Pa.
Ina etahi o nga mea i aata whakaarohia e te Hui e whai
ake nei: —
1. Ko te Ture Kaunihera Maori me ona Pae-roa. me
whakahou, me whakatopu, kia whai waahi ai ki nga ahuatanga
o naianei.
2. -Me whakauru tetahi rarangi hei tautoko i te whakaaro
inihua i te oranga mea ake nei timataia.
|
|
13 989 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 989
I mea te Hui me kohi a tau nga maori mo tenei take. Ko
nga moni me whakatopu. Me aata pupuri he pukapuka
kaute. Me tapiri e te Kawanatanga he £1 mo te £3 e kohia.
Nga ki te huripa i kohi: Ka riro ma nga moni inihua e
utu te takuta me te hohipera.
3. Kia aata wanangatia pewhea, ko tewhea, kei whea te
tuturutanga o te kupu nei 'kainga maori. '
Kainga i roto i te Public Works Camp.
Kainga i roto i te Para (Borough).
Kainga i roto i te rohe Poari Taone.
Kainga i roto i te Pa
4. Kia aata whakamaramatia te kaha o te toro o te mana
o te Kaunihera Maori. Ina koa, he maori e noho pakeha ana,
ka whai mana ano te Kaunihera ki a ia me tona kainga?
5. I aata whiriwhiria a kitea ana e te Hui he mea tika
kia tonoa he moni awhina i te Kaunihera, kia maina ai te
tutuki o nga mahi i raro o te Ture.
6. Kia riro ma te Tari e utu nga raruraru o nga mema e
karangatia kia tae ki nga Hui takiwa a te Kaunihera.
Kia mahara e wha huinga o nga Kaunihera takiwa i te tau
7. Ko nga whakapai marae (sanitation) me te kawe wai
(water supply) me tapiri e te Tari he pauna mo te pauna.
8. Kia whakamana kia kaua e nuku ake i te tokorua
mema o te Komiti Marae hei uiui, hei whakatau i nga raru-
raru e kawea mai ana ki te Komiti. Ki te takoto he whaka-
hipa mo tetahi, mo etahi, mo te katoa ranei o nga mema o te
Komiti, a te hunga nona te raruraru, kia taea e te Tiamana te
whakatu tetahi hunga noa hei uiui hei whakatau i te take.
9. Kia tu he Hui Topu ma nga Taraketi o nga Kaunihera
Maori i te wa o te Ra Aranga (Easter Week) i nga tau katoa.
10. Kia whakaratoa nga Kaunihera Takiwa ki nga kape
o nga Ture hou. me nga Pae-roa hou.
Wiremu Piti
Tiamana, Hui Kaunihera Maori.
Kia Ta Apirana Ngata Kt.
E Pa:
I te hui whakamutunga a nga Taraketi o te Kaunihera
Maori, i pahi tia te motini e whai ake nei:
"I te mea ko te hui tuatahi tenei a nga Taraketi o te
Kaunihera Maori mai o te whakatunga i a Ta Apirana Ngata
hei Minita mo te Taha Maori, e hiahia ana tenei Hui ki te
tuku mihi ki a ia. mo te ekenga ki tenei taumata honore. E
atanga ana te matakitaki a tenei Hui ma tou ngakau aroha, e
|
|
14 990 |
▲back to top |
990\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929
aata arataki, e tohutohu te Kaunihera Maori e whai take ai
a nga ra e heke iho. "
Whakaae katoa me te pakipaki.
Wiremu Piti.
Tiamana. Hui Kaunihera Maori.
Ngaruawahia. Maehe, 18/29.
Kia Te Puea Rereangi.
E hine tena koe: He whakaatu tenei, i te hui a te
Kaunihera Maori i tu ki tou Marae, i pahitia te motini e whai
ake nei:
"Kia puia he mihi, me te whakamoemiti a tenei hui Ka-
unihera ki a Te Puea Herangi mo taana powhiri kia hui nga
Iwi o te Motu. Na taua powhiri hoki ka waimarie nga Kauni-
hera, ka noho huihui ki te titiro, ki te korero i nga tikanga
me nga whakahaere o te Ture Kaunihera. No reira e tino
mihi ana tenei ropu ki a koe, me ou hapu katoa, mo te kaha
me te pai o te manaaki. Kei whea mai? Kua tika tenei kupu
—Tatou tatou. "
Whakaae katoa me te pakipaki.
Wiremu Piti.
Tiamana, Hui Kaunihera Maori.
Ngaruawahia Maehe 18/29.
Kia Wiremu Piti
E Ta kia ora ano: Tenei ra kua tae mai tau reta o te 18
onga ra, me nga motini o te Hui Kaunihera Maori i tu ki
Ngaruawahia. He whakaatu ienei, ka aata whakaaroa katoa-
tia ena putake.
Kia ora rawa atu nga Taraketi o te Hui mo a ratou kupu
mihi mooku kua tu nei hei "Minita mo te Taha Maori.
Heoi ano
A. T. Ngata.
Minita mo te Taha Maori
Poneke, Maehe, 27/29.
PITOPITO KORERO.
Ki nga ripoata mai ahakoa kua pai rawa te Kingi i tona
mate, ko te mate rumatiki kei te ahua whakauru ano. "E te
Atua tohungia te Kingi. "
Ki nga rongo mai o Parihi (Paris), tena e whakatungia
ko Tianara Weygard hei riiwhi mo Mahera Whoohi (Marshal
Foch), tena hoki e tu ko ia hei tiamana mo te komiti timuaki
whawhai o Ingarangi, Wiwi, Peratiamu, Itari, me Tiapani.
|
|
15 991 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_991
Ki te rongo ake kanui te taumaha o te mate o Tianara
Poutu, Upoko o te Hahi Haraweihana. Ahakoa kua kau-
parea ake ia i te kaumatua rawa, engari e okaka tonu ana.
Ko Hikini i pootitia hei riiwhi mona.
No te II onga ra o Aperira nei ka puta he ripoata ma nga
Komihana i whakatungia hei ketu haere i te ora-topu o
Ingarangi. Kitea ake e 600 nga mirionea. millionares o
Ingarangi. E 330 o te hunga nei e puta ana te moni e
£50, 000 ki te £70, 000 ma te mea kotahi i te tau. E 123 e puta
ana te £70, 000 ki te £100, 000 i te tau. E 147 e puta ana nuku
atu i te £100. 000 ma te mea kotahi i te tau.
I mea a Sir William Joynson-Hicks, (Hekeretari o Inga-
rangi), i taana whai-korero ki nga mangai reimana o te
Hahi o Ingarangi; Kia tere ra te whakaumutu i o koutou
whakaaro ki whea tatou. Ki te peka ranei o runga (High
Church) e u atu ai ko te Hahi o Roma, ki te peka ranei o
raro (Evangelical) e u atu ai ki o tatou hahi maha ano. Ki
ahau nei ki o tatou hahi (Free Churches) ake ano. He paku
nei to ratou rereketanga i a tatou, kei nga whakahaere anake,
Ko nga whakaakoranga ia ko te kaupapa kotahi tonu—ko
te Paipera. Kia uaua tatou ki tenei.
Ki te rongo ake, hei te mutunga o te tau nei. puta ai a
Korana Maaka o Otago University, hei takuta, me Tiaki
Karaitiana o Victoria College, hei roia. No Heretaunga nei
enei tai-tama.
Waimarie a Smith-Ulm ma ki te kitea. Na te tupuhi me
te pau o te hinu ka whakataunga to ratou manu ki tetahi
mania repo. E 12 nga ra e ngaro ana ka kitea e te hunga
whakataki. He whetiko te kai i taki ai nga ra. Ko Ander-
sen ko tetahi o te hunga whakataki kua kitea kua mate, i
raro i tona manu-rere e takoto ana. Ko Hitchcock ko tetahi
ano o te hunga whakataki nei e ngaro tonu mai na.
REIRI NGATA.
No te ata o te paraire 18 o Aperira ka huri ka paho te
reo, E! ko Arihia Ngata tenei ka takoto i te moenga roa.
Oho ana te mauri, taukuri kau ana. Haere e whae. Haere
ra! Haere koe te wahine kaha ki te miramira i ekenga ai
e Ngata nga taumata honore o enei ra. Haere "Kia mau ki
tai ki tua, he popoa, he hanea. "
Ko (Arihia) Reeri Ngata, he tamahine na Tuta Tamati
o Whareponga. I te kohinetanga i tae ki nga kura. Na
tenei ahuatanga i totika ai taana awhina i tona hoa taane i
ana mahi nunui. He wahine ngawari, whakaiti. Kaore e
|
|
16 992 |
▲back to top |
992\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929
okaka kia kitea ki mua. Ko muri tona puiaki, ko te taha
o te "Wiwi. " T tona mohio ki nga tikanga maori, he tino
kai awhina ia i tona hoa taane, ki te haka, waiata, patere,
me era atu mea e kororia ai te hui maori. He wahine whaka-
pono. He kaha hoki ki te hapai i nga mahi e tipu ai te
whakapono. I tumanako ia kia takoto tika te whakapono o
Ngati Porou- E tae ana he ope ki tona kainga i nga wa katoa.
Kaore e auhi ki te takataka ki ana manuhiri, ahu ake ki
taana whanau 14. E II o taana whanau i ata miramiratia e
ia, tukuna ki nga kura, na kua pakeketia.
I marenatia ia kia Apirana Turapa Ngata i te wa o te
Minita mo taha Maori i te University o Akarana. I te tari
roia a Ngata ka whanau ta raua tamaiti matamua. Ka ti-
mata a Ngata i konei ki te uru haere ki nga turanga honore.
me Arihia ano ki muri awhina puku atu ai. I te ekenga o
tona hoa taane hei Minita maori i nui ke te mihi kia ia. I
mohiotia na tona au ngawari i mama ai te haere o nga mahi.
I kite ia i te tautapatanga i tona hoa taane hei Ta, hei Minita
maori, i awhina tahi nei ia kia whiwhi ki enei honore. Na
reira e tika ana te ki, ehara i a Ta Apirana me Ngatiporou
anake tenei aitua, engari no te iwi maori nui tonu.
TE WHANAU.
Ko Kina Te Kani Te Ua (Turanga), Tai Green, Pare-
arau Pouwhare. Hinehou Te Purei, (Waiapu). Hana
(Hukarere). Wiremu Tipene, Te Purewa, me Henare Ko-
here Ngata (Waiapu) Ko Wiremu Ngata he mahita no te
Aute Kareti.
TE MATE KOHI, Consumption.
TE PUTAKE O TE "KOHI. "
T. WI REPA, M. B., Ch. B.
Te putake o te "Mate Kohi, " he ngarara tino iti rawa atu.
No te momo ngarara e huaina nei he "microbe. " Tona ingoa
ko te "bacillus, tuberculosis. " Hei whakaatu i te tino iti rawa
o tenei "ngarara": mehema ka whakapututia kia kotahi miri-
ona ki runga ki te putu kotahi, kaore taua putu e kitea e te
whatu tangata. Engari me whakatakoto taua putu ki raro o
te karaihe e tika ana: ara o te "microscope, " ka kitea taua
putu etahi ranei o roto o taua putu. Me penei te mahi e kitea
ai. Kua mahia e nga takuta katoa o te ao nei taua mahi.
Me ki atu ki te turoro kohi kia mare ki roto i tetahi
paepae: ka hiko ake te takuta ki tona platinum, wire, he mea
tipona te pito. Ka tangohia mai tetahi wahi paku o te mare
kohi ra ki te pito i tiponatia o te platinum wire. Hei muri i
|
|
17 993 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA \_\_\_\_993
tena ka nanao atu te takuta ki tona pipi karaihe e kia ana he
"slide. " Ka panipania te mare i runga i te tipona o te platinum
wire ki runga i te "Bunsen flame'* kia maroke. Hei muri i
tena ka 'stain" ki te Carbol-fuchsin. Kia toru meneti ka horoi
atu i te 'stain. ' Hei muri i tena, ka riringi he dilute Nitric
acid, Hydrochloric acid ranei. Ko te acid nei hei tino horoi
atu i te 'Stain. Heoi ano kaore e taea e te 'acid* nei te 'stain, '
kei runga ite bacillus tuberculosis. Kia ahua maroke ka wha-
kamaturu he 'gum arafyic* ki runga i te 'slide* Ka whakatakoto
he 'coverglass' ki runga i te 'gum arabic, ' hei muri i tena ka
whakatakoto ki runga i te 'stage* o te microscope, ka titiro ai
e te takuta. Mehemea he bacillus tuberculosis kei roto i taua
mare e tirohia nei ka kitea iho he mea whero paku nei. Ko te
bacillus tuberculosis tena, ko te putake o te Mate Kohi. Ki te
purua tetahi wahi iti o taua mare ki roto i te rapeti ora—Ki
roto i tetahi ona ara toto—ka pangia taua rapeti e te mate
kohi. Ki te tangohia mai te wahi mate kohi o tenei rapeti, ka
puru atu ki tetahi wahi o tetahi atu rapeti, ka pangia ano e
te mate kohi. Ki te tirohia nga wahi mate o te rapeti pera i
te tirohanga i te mare o te tangata mate kohi, ka kitea iho
taua ngarara paku e whero ake ana i runga o te slide. Ahakoa i
runga ite tangata, i runga ranei i te kau, i te rapeti ranei i te
poaka ranei, i te makimaki ranei te mate kohi ka kitea i roto
te bacillus tuberculosis. No reira ka whakaaetia e nga iwi
marama puta noa te ao, ko te putake tenei o te mate kohi.
Ko te mea tenei e kiia nei e te Maori he "kehua. "
Ka mate te bacillus tuberculosis i te wai paera. Kia tekau
marima meneti nuku atu ranei e paera ana te wai, ka mate te
bacillus nei. Ka mate hoki i te wera o te ra. Mehemea e
waiho ana i roto i tetahi oko karaihe paku, ka whakatakoto i
taua oko ki runga i te tepu i te wahi e whitikia ana e te ra, ka
mate aua bacillus i te haora, ka nuku atu. Ka mate ano hoki
i te wai Carbolic acid, i te corrosive sublimate, i etahi atu wai
rongoa ano hoki. Ka mate ano hoki atua 'bacillus' i te hau pai.
Te Kinaki o te bacillus nei. he wahi pouri, he kokonga whare
puni he hau kino, he pa no te whare, he puehu hoki. '
Engari tenei kakano, 'atua' ranei o te mate nei e kitea ana
e te whatu tangata. Tena ko te 'atua' a o tatau tipuna, te 'atua'
e whakaponohia nei e te nuinga o te iwi i tenei ra kaore e
kitea ka kitea te hoa riri, ka taea te patu, te karo ranei tana
patu. Tena ka ngaro te hoariri, kaore e taea te waihanga he
patu mona, te karo ranei i ana patu. Na te mea kua kitea te
hoariri nei i taea ai e nga takuta pakeha te hanga he patu, he
karo. Ko te kaupapa tena o nga whakahaere o te ao marama
e whawhai mai nei ki te mate kohi no te kitenga o taua
bacillus e Robert Koch i te tau, 1882. ka tipu te tumanako ka
tahi ano te 'Mate Kohi' ka taea te arai atu.
He maha nga huarahi e tae mai ai te ngarara o te mate
|
|
18 994 |
▲back to top |
994 TE REO O AOTEAROA Mei 1st 1929
kohi ki te tangata Maori: Tuatahi: He noho huihui i roto i
nga whare-puni, whare runanga ranei: nga tangata ora, me
nga tangata mate kohi. Kua kore he whare puni o enei ra.
Engari ki te papunitia nga wini o nga whare papa ka rite
aua whare papa ki te whare puni. I a tatau huihui, ka noho
tahi nga mea mate kohi i te taha o nga mea ora i roto i nga
whare runanga. E noho ana te rau tangata ki roto i te whare e
tika ana mo nga tangata e rua tekau. Ka mare nga mea kohi
ka tapukea ki te puehu ka maroke, ka rewa ki runga. Ka
ngongoa e nga tamariki, e nga pakeke. Tena pea etahi kaore
i tino pai nga tinana ko ena nga mea e pangia e te mate kohi.
He mea ano ka moe tonu nga mea ora i te taka o nga mea mate
kohi. Tuarua: Kei roto te bacillus o te kohi i te miraka a te
kau pangia e te mate kohi. Ko tetahi tenei o nga take tino
kaha e pangia ai te tangata e te kohi. Koianei te huarahi o
nga pepi, o nga tamariki pakeke ake ranei e pangia nei e te
kohi. Ko nga tamariki pakupaku o te ao nei te hunga e pangia
nuitia ana e te mate kohi: ara nga tamariki o raro iho i te
rima tau. Ia tau, ia tau o waenganui i te tau 1901 ki te tau 1910
e 3000 tamariki i raro iho i te rima e matemate ana i te kohi
o roto i te kotahi miriona tangata o Ingarangi me Weira. T
roto i te tekau tau e 30, 000 nga tamariki o era tau pakeke i
kapohia e te kohi. Ko taua kohi i ahu mai i te miraka i wha-
ngaia ki nga tamariki. I taua wa hoki kaore ano kia hangaia
he ture tirotiro i nga mate o nga kau miraka me nga kau e
patua ana hei miti. Ko nga kau a te maori kaore e tirotirohia
ana mo te mate kohi. He tawhiti rawa i nga taone nunui kei
reira nga kai-tirotiro a te kawanatanga. E tino mohio ana an
kaore ano tetehi kau kotahi o Waiapu, o Matakaoa. a Te Kaha.
o Raukokore, o Maraenui. o Omaio. o Ruatahuna. o Maunga
Pohatu, o Ruatoki, o Tirau, o Waikaremoana, kia tirotirohia
mo te mate kohi e nga kai-tirotiro a te kawanatanga. No
wira heoi ano te mahi tika. he paera i te miraka kia mate-
mate atu ai nga ngarara kohi kei roto. Te mea tino pai mo
te miraka me kohua kia tata te paera, ara kia pupu ake, ka
nuku ki tahaki tata atu o te mura o te ahi mo te rima meneti.
Kua mate katoa nga ngarara i tena tunu, a. kaore hoki nga
painga o te miraka e kino. Otira ko te mea pai tonu ko te
paera. Tuatoru: Ko nga miti. Ko nga miti e kaha ana te
pangia e te kohi: tuatahi, ko te kau: tuarua, ko te poaka. Te
Kararehe Kaore e tino pangia ana e te kohi ko te hipi. Te
mea tika ko te tunu i nga miti kia maoa rawa kia mate ai nga
ngarara kohi i te ahi. Tuawha he kai no te tangata ara i te
paipa a te tangata mate kohi. Kua kite tonu au i te tamaiti a
to tangata kohi e mare toto ana e inu ana i te wai o roto o te
patara i unu ai te matua i mua tata atu. I purua tonutia te
ngutu o te patara e te matua ki roto i tona waha: i pera ano
te tamaiti. Kua kite au i te tangata e hoatu ana i tona patara
(Taria te Roanga. )
|
|
19 195 |
▲back to top |
|
|
20 s196 |
▲back to top |
177. —HE WAIATA AROHA,
Na Ngati-Porou.
Ko tenei waiata na Te Irimana Houturangi o Whare-
kahika i korero ki a Te Wiremu, Pihopa o Waiapu; a i tuhia
e tera ki tana pukapuka (W. L. W. 40). No te takiwa o Ngati-
Porou tenei waiata.
(Ref.: W. L. W. 40).
Tariri rua ana
Mai te haeata
Ra runga ana mai
O Kokakore ra, e,
Kei raro ia ra
Ko Rerewaipuke,
He mea manako
Na te ngakau.
Ko te wa tonu ia
I mua ra,
Koi tara ana
E te hue nei.
Ka haramai tenei
Ka turutu,
Ka pae tau noa
Au kai te whare, e.
178. —HE TANGI,
Na Ngati-Porou.
Ko te kaupapa o te whiti tuatahi i raro nei he mea tango
mai i te J. 30/44, a kei reira ano hoki tetahi wahi o te whiti
tuarua. Ko te kaupapa i tuhia ki te J. 30/44 no te pukapuka a
S. Locke, nana nei i whakawhaiti etahi korero maha, nga wai-
ata, nga tewha kumara, nga tau hinu, nga karakia o te Tai-
rawhiti. He penei te whakamarama a S. Locke mo tenei
waiata: "Ka haramai a Pou i runga i tana manu i a Ruaka-
panga. Ka timataia mai e Tane te awa mo tana manu, kia
whiti mai ai ki konei, ara te karakia"
Ko te kaupapa o te whiti tuarua i taia nei ki konei he mea
tango mai i te W. L. W. 97, na Te Wiremu Pihopa i tuhi ki
reira. He waiata tahito tenei no te Tai-rawhiti, i takea mai i
te karakia hei awa mo te Manu-nui-a-Ruakapanga, hei awa mo
te kumara, a waiho tonu iho hei tangi. He maha nga whaka-
whitiwhitinga o tenei waiata i muri nei.
He wahi iti o tenei waiata kei te J. 8/50. 53.
(Refs: J. 8/50, 53, J. 30/44, W. L. W. 97).
1.
He manu, he manu whakarere hua
Ko te Manu-nui-a-Tane, 1
Ko Tiunga-a-rangi, 2 ko Haronga-a-rangi3
Te tuawhiawhi te tawhiri.
Kia papa te rangi,
Te tatau mai ai Tane4
I tona tere
|
|
21 s197 |
▲back to top |
2.
Haere6 ra, e hika, e!
Kia noaia koe te awa6 o te kumara,
Kia whakarongo,
Whakarongo marie iho ana te tini o nga roi,
Taunanawe te mata ki tua te wairangi,
Te tapuae o Rongokahiwahine,
Marere i Anaura7
He ngangana te tu8 ahua
Te mata o Tawhiri, e;
Te tuawhiawhi ki tua o Papahua
Homai taku toki, e!
Te whenua i tawhiti ra
Awhitia mai kia piri, kia tata.
Te moana i kauia e wai?
I kauia e Manu, ko Manu-te-tiutiu.
Ko Manu-te-hokahoka;
Hokahoka9 ki, e, Takurangi-mamao.
Tarawa uta, tarawa tai,
Whiti-a-naunau, 10 pehia" taku, u.
Huka nui nowai, e?
Huka nui no Papa,
Tane i runga, Tane i raro,
Tane i tawhiti motokia,
Pera hoki ra nga urupu
A Te Rangi-pupu-Karikawa.
Rori nuku, rori rangi,
Hiki nuku, hiki papa, hiki taua.
Whakamoea te ruahine arai awa,
He awa—
He awa i tutohia, te awa i tuki ai,
Pera hoki ra titi rakerake,
Tapatu whakarere
Ki tua Whiti-a-naunau
Te rokohina koe, e hika e!
'Manu-nui-a-Tane: Tetahi o ona ingoa ko. te Manu-nui-a-Ruakapanga.
Tirohia te waiata 145. Ko Tane te rangatira o te kainga i
Hawaiki i u atu ai a Pourangahua i tona haerenga ki te tiki i
te kumara. Na Tane i homai ki a ia nga manu e toru, hei whaka-
hoki mai i a ia, ko te Manu-nui tetahi. (Tuhoe 919).
2Tiunga-a-rangi ) KO etahi o nga manu i homai e Tane ki a Pou
3Haronga-a-rangi ) i Hawaiki (Tuhoe. 924).
4Tane: Nana nga manu i homai ki a Pou. I whakatupato ia ki a Pou
mo te Manu-nui-a-Ruakapanga, kaore e Pou i tupato. No te
hokinga o te manu ra ka mau i a Tamaiwaho ki runga o Hiku-
rangi, ka kainga e tera. Ka whanga noa a Tane ki tona manu,
kaore i hoki atu. Ka tonoa mai e ia a Taukata ki te kimi, a ki
te ngaki i te mate. Na Taukata i hopu a Tamaiwaho, ka mauria
ki Hawaiki, ka patua, ka ea i kona te mate o te Manu-nui-a-
Ruakapanga. (Tuhoe. 919, 921).
5Haere ra, e hika: Kaore tenei me nga rarangi e rua i raro iho nei i
te J. 30/44. Ko te ahua he wahi hou tenei no nga whakawhiti-
whitinga o muri nei. hei tangi tupapaku.
6Awa: He karakia hei whakaaio i te moana.
7Anaura: He kainga tahito kei te takutai i waenganui o Tokomaru, o
Uawa.:
|
|
22 s198 |
▲back to top |
tu ahua: Ko enei kupu me nga rarangi e rima i muri tata iho nei
kaore i te J. 30/44. Engari kei te J. 9/50, kei te korero o Hape-
tumakiterangi i korerotia e Tamarau raua ko Tutakangahau, hei
whakamarama i tera mea i te "manea, " ara: -—
"Ka naomia ko te manea. Ko te kupu mo tera—
Te manea o raro hikitia ki runga
Te whenua i whiti ra
Awhitia mai kia piri, kia tata.
Te moana i kauria e wai?
E manu te tiutiu, e manu te hokahoka. "
9Hokahoka: Ki te J 30/44 "Hokahoka e Tane tuhaka ki e he taku-
rangi mamao. "
10 Whitianaunau: Kei Hawaiki.
"Pehia taku, &c: Kaore enei kupu me nga rarangi tekau-ma-toru i
raro tata iho nei i te J. 30/44.
179. —HE WAIATA TANGI.
Na Ngati-Porou.
Na Waiheke Puha nga kupu, nga whakamarama.
Ko tenei waiata mo etahi tangata i riro atu i te hau i waho
o Te Kawakawa (Te Araroa), he hau karakia. E kiia ana ko
taua hau na Ngarangikatuku, he tohunga whaiwhaia no Wai-
apu, na Te Hamana Mahuika i tahu ki te ahi ki Tutu. Ka
kahakina te waka o nga tangata ra ki Tuhua, e tora o raua
ra ka u ki Tuhua. Ka patua aua tangata ki reira, ka taona.
Na tetahi wahine, he tuahine ki aua tangata, i tito te
waiata nei.
Titiro, ki uta ra,
Ka kohikohi1 te ao;
Hei Waiomeka, 2
Hei te Ngaere3 ra.
I waiho e koe
Ka tuturu Tawhiri; 4
Kopikopiko9 ai,
Kei te ihu kei te ta,
Ka huti mai te punga, 6
"Hei konei e te iwi !"
Ka manawareka
Whatuwhero7 i uta ra,
Ka mate o kai, 8
Ka mana ra koe.
Kawea9 ki te wai
Moimoi hau ai,
Ma te hautonga ra
E whiu ki tawhiti.
1Kohikohi: Ka motumotu te ao. Ki Te Araroa, ina puta te ao i
runga o Maungaroa, ka motumotu te ao, he hautonga kino kei
muri; kia tere tonu te hoki ki uta.
( Ko nga taunga ika ena e tata ana ki uta mo nga
2Waiomeka: 1 rangi hau. Kaore nga tangata nei i noho mai i
3Ngaere: ) ena, ka hoe ki te taunga i waho rawa atu, ki te
Onepu. I riro raua i te hau ki reira.
4Tawhiri: Ko Tawhirimatea, ko te atua o nga hau.
5Kopikopiko ai: E whakaahua ana i te ahua o nga tangata ra i
runga i to raua waka.
|
|
23 s199 |
▲back to top |
6Punga: Ka hutia te punga- ko te wa tera i kahakina ai.
7Whatuwhero: Mo Ngarangikatuku. whero tonu hoki nga whatu o
taua koroua.
8Kai: Mo nga tangata i kahakina ra.
9Kawea ki te wai: Mo te makutu, i kawea ki te wai karakia ai.
I80. —HE TANGI,
Na Turoa.
(Whanganui).
Ko Pehi Turoa he rangatira nui no Whanganui, no Ngati-
Tuwharetoa, no Ngati-Tama; he tohunga tautitotito waiata.
E kiia ana he waiata nana tenei mo te ngaunga a te ngarara i
tona kaki.
(Refs., M. 7, S. L. 192, S. 40,, W. 4/46).
Tera Kopu1 hikitia i te ripa,
Hohoro te haramai,
Kei te riua au ki Matangihaurua, 2
Ko to wairua i haramai;
I haramai ra koe te tai ki a Te3 Rau, •
Taku hoa pakitara, te kata4 a Raukawa.
Paki atu, e whae, aku rongo hakiki;
Kai ana ki te rae, te one Hakere, 5
Kia whakarongo ake ko Ngati-Koata6 i te Totara. 7
Kai auru ai te atua i ahau;
Me tarona au ki' wawe au te mate,
Ki' pono mai koutou, tenei te takoto nei.
Na te aha i patu? Na Rongotakawiu, 8
Nga toki9 kai auru, nga rakau10 a Maru
Nana i pokapoka, ka pihangarua, 11
Mau ana i au.
1Kopu: He whetu.
2Matangihaurua: Kei waenganui o Marokopa o Honipaka i runga mai
o Kawhia.
3Te Rau: Ko Te Rauparaha.
4Te kata a Raukawa: Mo te rironga i a Ngati-Raukawa o te whenua
o Muaupoko, o Rangitane, o Ngati-Apa.
5 Hakere: Ko Hakerekere, mo reira nei te whakatauki "He iti na
Motai e haerea ana te one i Hakerekere" Tirohia te waiata 67.
6Ngati-Koata: Ko te hapu o Te Rauparaha, he hapu no Ngati-Toa.
7Te Totara: He pa kei Kawhia, kei te taha tonga.
8 Rongotakawiu: He atua.
9Toki kai auru: Ko nga toki nana i tarei a Tokomaru, ko Tamakai-
whiria, ko te Awhiorangi.
10Rakau a Maru: Ko Maru he atua. Ko nga rakau ra e tu whakahinga
ana ki te awa. Ka tuaina ki nga toki ra ka hinga whakauta. No
reira te whakatauki, "Taku toki te tangatanga i te ra. "
11Pihangarua: Pokapokaina.
181. —HE TANGI,
Na Te Ikaherengutu.
(Ngati-Ruanui).
I taia tenei waiata ki te pukapuka a Hori Kerei "Nga
Moteatea" P. 9. Kei reira e kiia ana "Ko te tangi a Te Ika-
|
|
24 s200 |
▲back to top |
rengutu mo ana tamariki; i mate taua e
e etahi. "
Ko Te Ikaherengutu he rangatira no
I tangihia te tangi nei e Te Wherowh
ia taina o Te Kati (Ko Hori Kerei tetahi
igi hoki na nga kaumatua ina mate etahi
whakapakehatia te waiata nei e Te Koro
i taia ki te Tr, 13/65. Ko tetahi wahi o
ia ki te W. 2/48, a ko te roanga atu kei
(Ref.: M. 9, Ta: 12/88, Tr: 13/65, W.
Nei ka noho, kapakapa tu ana
Te tau o taku manawa
Ki1 aku tamariki.
Etia nei au, e tama ma,
Ko te Aitanga-a-Tane2
E tuohu i uta ra,
E piko nei me te mamaku
Ki aku tamariki.
Kei -whea ra, e, te tamaiti
I karangatia ai,
"Nau mai! E tama!"
Ka riro ra ia i te taiheke nui.
Ka noho tenei au, e tama ma,
I runga i te kahui papa,
Papa niania, papa tahia,
Tahia rawatia;
Kei ai he titiro i te ra
E tu iho nei,
Te maunga e tu mai ra,
Ki te hau kainga,
I whakaarohatia mai,
E te konohi tonga.
Tenei me ruru ki te whare
Na Whiro-te-tupua; 3
Kei wareware taku ngakau
Nga hanga a te rau.
Mei kaia ranei te marama
I mate ai?
. Mei kaia ranei te pari
I horo ai?
Nga huri nei i pirau ai?
Mei taua mea, ka ruru8 nga atua
Ki a tatou,
Ka ngaro i te ngaro a te moa.
|
|
25 s201 |
▲back to top |
Ko te rau kau "no6 te whakawaia ai
Ki te whanau a Pani, 7 a Rongotau, 8
Nana te kahui kura,
Nana te kahui kura,
Nga taonga whakamanamana,
E tama ma, a o kuia
Aua atu ko tawhiti.
Naku pea koutou koi tiki atu
Ki Hawaiki ahu mai ai,
Ka tupu koutou hei tangata.
Ka ranga e o tupuna
Nga hau o te po.
O te pukupuku,
O te tau mate;
Hoki mai 'no ana
Ki te pukai wheo9 ai.
I tohia ai koe ki te tohi
O Tutorohakina, 10 o Tutenganahau,
Kia karo riri tama,
Kia karo nguha, kia karo patu.
Kei te whakahira koe
I te riri kaiapa11 na o matua
Ki roto o Kairau: 12
Kia ruku atu koe
Te ruku a te kawau
Ka ea to ika he haku
No te moana uri,
Ka ko13 o rongo i runga Haumatao
E uia mai koe e nga whenua,
'"Ko te tama a wai?"
Ka toa, ka rangona;
Ka tu i te ihu o te waka,
Ka rangona;
Ka amohia te iwi,
Ka tiketike ki runga;
Koia patu apiti, te kiri kai-mata.
Kihai taku tamaiti i waiho e au
I roto o Ngaengae, 15
Ki' whakaata koe e Totara-i-ahua16
Ki te pu whakakeko; 17
Ki tere matoru koutou ko o matua
Ki roto o Manukau; 18
E kore au e mihi atu
Ki a koutou.
aku tamariki: Kaore tenei rarangi i te W. 2/
Aitanga-a Tane: Ko nga rakau o te ngahere
luro-te-tupua: He atua.
ia: Whanako.
iru: Huihui.
o: Ko te reo o Taranaki, o Whanganui; ki
ni: Tirohia te whakamarama (II) i te waia
|
|
26 s202 |
▲back to top |
8Rongotau: Ki etahi iwi ko Rongomau!, ko Maui-whareka
Tirohia te whakamarama (II) i te waiata nama 1 45
9Wheo: Ngunguru.
11 (Kaiapa: Apo.
12Kairau: Kei te ngaro tenei..
13Ko: Tirohia te whakamarama (11) i te waiata nama
14Haumatao: Kei te ngaro tenei.
15Ngaengae: Kei te ngaro tenei.
16Totara-i-ahua: E kiia nei ko te One Tree Hill i
Onehunga.
17Pu whakakeko: Ko te pu a te pakeha.
18Manukau: I Onehunga ra.
182. —HE TANGI MO HIHITAUA,
Na tona wahine.
(Ngati-Raukawa, Ngati-Tamatera)
No Te Taite Te Tomo nga whakamarama
Ko Hihitaua he rangatira, he toa no Ngati-
Ngati-Tamatera. Ko te Hihitaua anu tenei e korero
waiata nama 74. No te hinganga tenei o Ngati-R
Ngati-Koroki (hapu o Ngati-Haua) ki raro ki Ma
(Ref.: M. 112, S. 103).
Tera nga tai
E aki te rae
O Mangauika1 ra:
He tohu aitua
No te tau kua riro.
Me kowai te atua
Nana i kawhaki
Hihi'2 ki te mate,
E iri noa mai ra
I runga te whatarangi?
E tama, whakaaro kore
Kei o teina,
'Hai tawhitawhi,
Ka hoki whakamuri.
Taria e tuku atu
Te whana kai-tangata,
Ma te rahi 4Ati-Apa, 3
Ma Hou-a-Uru, 4
Mana e whakaruku,
Ko te riri a te po.
Tena ka paea
Ki Wairoto" ra ia.
Ma Ngati-Koroki6
Mana e homai
Kia kite iho au
O hua whakairo,
O whanakenake.
I patupatua iho.
|
|
27 s203 |
▲back to top |
I werohia pea
Ki te ake rautangi?
Ehara i te tane,
He huia tu rae,
He toroa whakakopa
No runga o nga hiwi;
Ka paku ki tawhiti
Te pu ki Tararua. 7
Ka hoki mai, e te tau.
Te moenga i a au:
Taku manu korero
Tiu ana ki te muri.
1Mangauika: Kei te takiwa o Te Aroha, kei roto atu o Matan
2Hihi': Ko Hihitaua
3'Ati-Apa: Ko Ngati-Apakura, he hapu no Waikato.
4Hou-a-Uru: Ko Hauauru o Ngati-Maniapoto. Ki te S. 103
Hui. "
5Wairoto: Kei Ongaroto i raro o Ohaupo. Ko te wahi tera
haeretia ai a Ngati-Raukawa, a Ngati-Apakura.
6Ngati-Koroki: He hapu no Ngati-Haua.
7Tararua: I toha haere hoki nga uri a Hihitaua, a tae rawa ki
183. —HE TANGI,
(Ngati-Tuwharetoa)
Na Mariu.
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Mariu he tupuna no Taupo, he tangata mot
teka. I tekaia e ia, mate ana tetahi tangata i runga o
tara, kei Waihi, Tokaanu. E kiia ana taua wahi ko
nono.
He tangi tenei mo tana tamahine, mo Ngarongoi
(Ref.: M. 114).
Nei ka noho
Tirohanga maru kore
I a au, e i.
Me aha, e Iti,
Te mea korenga,
Ka tu kotahi au, ei?
E mihi, e hine!
Kei whea ra, e,
Te uri o te tangata?
'Ra pea ia ka riua atu
Ki te tai whatitata
Ki Otamango1 ra, e i.
Haere o rongo
Te tihi ki Tautari,
Kei o tuakana, i;
Mana e whakatangi
Ki te mata2 o te kuku, i.
|
|
28 s204 |
▲back to top |
Ma te hau murimuri
E tuatakahi mai
Kia tangi an, e i.
Whakamakurutia
Taku wai roimata
Ki oku hoa, e i;
Na roto ka mahara,
Te hoki mai ki a taua.
1Otamango: He parae; he kainga i mua kei te taha hauraro o Hurakia.
2 Ma ta o te kuku: He tao rakau. Ko te mata he ponga, he mea whaka-
tara, kuhuna ai ki waenganui i nga manuka e rua. Ma te mata
e whakamate te kiko i tu ai, a, hei te unuhanga o te mata ka
ngaehe katoa te kiko. He mea ano mate tonu atu te tangata i
werohia ra.
184. —HE WAIATA AROHA,
Na Marata Paehua.
(Ngati-Matakore, Ngati-Maniapoto).
No Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko tenei waiata kua taia ki te pukapuka a Hori Kerei,
"Nga Moteatea' p. 119, a ko te kaupapa tera i taia ki raro
nei. E ki ana a Te Taite na Marata Paehua tenei waiata, he
hae no Te Rerehau, wahine a Te Tomo, ki a Marata mo Te. '
Tomo. Ko Marata no Ngati-Matakore, he hapu no Ngati-
Maniapoto.
(Ref.: M. 119).
E titi koia e te atarau,
Tiaho i runga ra.
Hinapouri ka ahu mai ai au,
Ka ruru ki te whare;
Te roimata ka hua maringi
Nei kei aku kamo.
Mokai pae nana i arai,
Te kite atu au
Puia tu mai ki Tauwhare'
He wawata na roto
Kei raro iti iho ko Te Tomo,
E aroha nei au.
E hoki koe ki to wahine
Kei ako mai ki te hae,
Kei tu noa mai nga tai
O Omoho2 kei roto. •
1Tauwhare: He puke kei Rangitoto (King Country)- ehara i te
puia, engari ko te rehu o te whenua tirohia mai ai i tawhiti.
Kei reira tahi a Te Tomo raua ko Te Rerehau e tanu ana. Ko
Hingaia te ingoa o te kainga.
2Omoho: He awa kei Rangitoto, kei Mangaohoi.
|
|
29 s205 |
▲back to top |
185. —HE WAIATA POPO MO TE RARA-O-TE-RANGI,
Na Te Hakeke.
(Ngati-Apa).
Ko Te Hakeke te rangatira o Ngati-Apa i te takiwa i a Te
Rauparaha ma ra; ka moe i a Kaewa, o Muapoko, ko te tama-
iti ko Te Rara-o-te-rangi, ko tetahi o nga ingoa ko Kawana
Te Hakeke, ara, Kawana Hunia; mona te whakaoriori nei.
I tuhia tenei waiata me nga whakamarama e R. C. Bruce
(he mema Paremata) i te tau 1892, a i taia ki te Transactions
a te New Zealand Institute 25/426. I tuhia ano hoki e S.
Locke ki tana pukapuka (S. L. 176), a kei reira te whaka-
marama, "he whakaorirori mo Kawana Te Hakeke, rangatira
o Ngati-Apa" E tauriterite ana nga kaupapa o ena; engari ko
te kaupapa i taia ki ta Hori Kerei "Nga Moteatea" p, 205 e
taupatupatu ana. He rite tonu te kaupapa i te W-. 3/82 ki ta
Hori Kerei.
(Ref.: M. 205, Tr: 25/426, S. L. 176, W. 3/82)
Kati, e Tama, te noho i to whare!
E puta ki waho ra, ka haere taua
Ra1 nga parae i waho o Whakaari. 2
Kia3 uiui mai, "Ko wai to ingoa?"
Mau e ki atu, "Ko Te Rarao-ote-rangi. "
Kei ki mai, "Te wareware. "
Ka pau te whakanoa e te tini, e te mano.
Moku4 ia nei mo te kahui pepeke,
Te roa Wairarawa. 5
Kei whea to tipuna kia6 whakaputa mai
I muri ano Whakatau-potiki, 7
Nana i tautoko8 te rangi i runga,
Ka puta koe ki9 te whaiao,
Ki te ao marama.
Hikaka te haere ki runga Taikoria, 10
Pukana o karu ki roto Manawatu,
Kei o11 matua e tu mai ra
I te one o te riri;
Ka ngaro12 te tangata.
Aronui te haere ki roto Horowhenua,
Kia powhiri13 mai ko ia14 i to whaea,
E Rau a15 Te Waka, ki' paoa to rangi
Te rau o te huia. He noa te tinana;
Tenei to piki, 15 he hokioi17 i runga,
Nga manu hunahuna, kaore i kitea
E te tini, e te mano.
Kia takaro koe nga takutai
I waho18 o Waiwiri, 19 i roto o Waikawa; 20
Ka eke koe ki runga o Pukehou, 21
Ka whakamau, e tama, 22 ki waho o Raukawa; 23
Ko nga moana24 ra, e whakawhana25 noa ra
O tupuna i te kakau o te hoe,
Ngaro rawa atu ki Hawaiki.
|
|
30 s206 |
▲back to top |
1Ra nga parae: He pena ki te Tr. 25/426, ki te S. L. 176; ki te
M. 205 "Nga matarae. "
2Whakaari: Kei te taha tonga mai o Sandon, o Whaka. I whanau *
Kawana Hunia ki tetahi wahi e tata ana ki Te Reureu.
3Kia uiui mai: He pena ki te S. L. 176, ki te M. 205; ki te Tr 25/426
'E uia mai koe"
4Moku ia nei: Kaore tenei rarangi tae atu ki te mutunga o tenei
whiti i roto i te S. L. 176. Ki te Tr 25/426 e penei ana: —"Naku
ia nei na te kahui pepeke Te roa wai rewa. "
5Wairarawa: He awa kei te taha raki o Horowherua. He Kaingi i reira
6Kia whakaputa mai: Ki te Tr 25/426 "Hei whakawehi mai. "
7 Whakatau-potiki: Ko te tupuna pea o Hawaiki ra? Tirohia "Nga
Mahi a Nga Tupuna" 3/32.
8Tautoko: He pena ki te Tr 25/426. Ki te M. 205 "Nana i toko te
rangi i runga nei. "
9Ki te whaiao: Kaore tenei i te M. 205.
10Taikoria: He hiwi, he onepu kei te takiwa o Carnavon. Ko te hiwi
tera i noho ai te ngangara, Whangai-mokopuna.
Kei o matua: Kaore tenei me nga rarangi e toru i raro iho nei i te
M. 205.
12 Ka ngaro te tangata: Ki te Tr 25/426 "Ka kore he tangata. "
13Kia powhiri mai: Kaore enei kupu i te S. L. 176.
14 Ko ia i to whaea: Ki te r 25/426 "Koe ia o whaia"
15Rau a Te Waka: Ki te S. L. 176 "Rau o te waka" Kei te ngaro tenei.
16Piki: Kei te S. L. 176 te whakamarama, "He huruhuru manu e mahia
ana e te tangata Maori hei whakapaipai mona, titia ai ki te ma-
hunga. Kei te mau ano i naianei. "
17Hokioi: E ki ana a R. C. Bruce (Tr. 25/426). "Ko te hokioi e wai-
atatia nei e te Maori e kiia ana e a ratau korero nehera he
manu nui whakaharahara, noho ai i runga i nga maunga, kaore
i nga parae. He manu ma, whero, pango; ko nga huruhuru he
pango tona tikitiki. "
18I waho: Ki te M. 205 "E takoto i waho o Waiwiri. "
19Waiwiri: He awa kei te taha tuaraki o Ohau.
20 Waikawa: He awa kei te taha tuaraki o Manakau.
21Pukehou: He hiwi tiketike kei te aha rawhiti o te rerewe i wae-
nganui o Otaki, o Manakau.
22E tama: Ki te S. L. 176 "taua. "
23Raukawa: Ko te moana e kiia nei ko Cook Strait.
24Moana: Ki te S. L. 176 "whenua. "
25 Whaka whana: He pena ki te S. L. 176 me te M. 205. Ki te Tr.
25/426 "whakamahana. " He. he tera.
186. —HE WAIATA MO TE TAHURI,
Na Peon.
(No Whanganui, no Patea).
Ko Peou no Ngati-Raukawa, he taina no Te Ahukaramu.
Te Ahu-Karamu
I
Hukiki Peou
He tohunga nui a Hukiki, a Te Whioi ki nga whakapapa katoa
o te Taihauauru. I te wa o te mahi whakatu Kingi ko ta raua
mahi tera he whakapapa, a puta tonu ki a Potatau.
Ko Te Tahuri he tamaiti na Te Whatanui nui, e haere
nei tona ingoa i roto i nga waiata (Tirohia te waiata 41, te 67,
te 117, te 131), ko Tohe, ko Tohe-a-Pare, ko Whata. I haere
|
|
31 s207 |
▲back to top |
a Te Tahuri ki Taranaki, he mate wahine. Koia I
waiata nei.
Ko te kaupapa i taia ki te pukapuka a Hori 1
Moteatea" p. 231.
(Ref.: M. 231, S. 18, J. 3/59, W. 2/2, W. 2/162, V
Kaore te aroha ki taku potiki!
E tama tu kino, te whai muna iho ki au,
Ka tu taua, ka whai i te tira
O to tupuna, o Whatihua. 1
Ki mai Rameka, 2 "E hoki i kona,
Ka mate korua i te whainga mai
Ki taku hika tauke.
Ka tu nga tai o Rakei-matataniwha. 3
Hoki mai, e tama e i.
Korerotia mai nga hane
A te waewae i kimi atu. "
Ka uia mai koe e nga whenua
Ki te kauwhau whakapapa,
Mau e ki atu, "Wareware ko au, he tamar
Wareware tonu au. "
Tenei ano ra te rangona ake nei
Tainui, Te Arawa, Matatua.
Kurahaupo, Tokomaru,
Nga waka tena o o tupuna
I hoea ai te moana nui e takoto nei;
Hoturoa, 4 Ngatoro, 5 Tamatekapua, 6
Rongokako, 7 Tamatea, 8
Nga tangata9 o te Arawa, e i.
I whakapiraratia10 ki nga whenua nei.
Me whakatika atu nga whakahe mai
A to matua teina, a Te Tauri, "
Mo te pepa12 i tuhia e koe i nga rangi ra.
E tika ana ra, na Wairangi13 korua,
Na Poutu14 koe, i.
Me rapu noa ake nga puna e rau15 o Tuam
Kei reira, e tama, nga puna
I moe ai korua ko Te Tauri,
He manawa whenua e kore nei e taea
E te ra o te waru,
Taoi-kai-awe-whare, 16 na Kiritai koe, i;
Na Waitapu, Hinerehu, ko Te Kahurerem
Ka noho i ta Upokoiti18 tama
Ka puta ki waho ra, Waitapu. 19
I haere ra ia i te maunga rongo
O te ture a20 Whiro,
Kia puta ki waho ra Parekawa, Tamamut
Ko Te Whakatotopipi,
Ka tu kei te riu o Whanganui. Turoa,
Ko Te Rangihopuata, ko tana tama;
Ka huihuia koutou ko o teina
Ma matua ki reira.
|
|
32 s208 |
▲back to top |
E tama rongo nui a to matua ki nga whenua,
I te rangi ra ia kei ora ana
Te Whetu21 marama o te ata,
Te puhi o Motai-tangata-rau, 22 e!
1Whatihua: He tupuna no Taranaki.
2Rameka: No te takiwa ki kawhia.
3Rakei-matetaniwha: Kei Marokopa, he huapapa.
4Hoturoa: Ko te tangata o runga i a Tainui.
5 Ngatoro: Ko Ngatoroirangi, ko te tohunga i eke mai i runga i a Te
Arawa.
6Tamatekapua: Ko te tangata nui o runga i a Te Arawa.
7Rongokako: I eke mai i runga i a Takitimu.
8 Tamatea: Ko te tangata nui o runga i a Tamatea.
9Nga tangata o runga i a Te Arawa: He tikanga korero, ahakoa kei
te marama te waka i eke mai ai ia tupuna, ia tupuna.
10 Whakapiraratia: Ki tetahi reo "whakamararatia"
"Te Tauri: No Ngati-Tuwharetoa, no Ngati-te-Kohera.
12Te pepa: He kupu pakeha. Ki te W. 2/2 "Mo te kupu hoa mai i
nga rangi ra. "
13Wairangi: No Ngati-Raukawa.
14Poutu: No Ngati-Raukawa, he tuakana he teina raua ko Wairangi.
Tirohia te M. 121. me te J. 19/197-205, kei reira nga korero mo
enei tupuna, mo Upokoiti hoki.
15E rau o Tuamatua: Ki te M. 231, ki etahi atu pukapuka, "Nga puna
he rau o Tuamatua. " Ki te whakaaro ko te mea tika ko "Nga
puna e rau,. &c. Tena kei te reo o Taranaki i tuhia ai 'he. ' Ko
Tuamatua te tipuna o Tamatekapua.
16Taoi-kai-awe-whare: Ko te wahine a Uenuku-Kopako o Te Arawa.
17Te Kahureremoa: He wahine rongonui, he tamahine na Paka, ko
Wharekawa te kainga, kei te takiwa o Hauraki. I moe i a
Takakopiri o Waitaha (Te Puke) ka puta ta raua tamahine ko
Tuparahaki. (Tirohio. T. 120)
Upokoiti: No Ngati-Raukawa. he whanau tahi ki a Wairangi, ki a
Poutu e korerotia i runga ake nei.
19Waitapu: I haere tenei hei maungarongo ki a Ngati-Tuwharetoa.
20Ture a Whiro: He kupu pakeha te 'ture. ' Kaore i te marama te
tikanga o enei kupu.
21Te Whetu marama o te ata: Ko Te Whatanui.
22Te puhi o Motai, &c.: Ko Te Whatanui ano. Tirohia te whaka-
marama (8) i te waiata nama 67.
187. —HE WAIATA AROHA.
Na Te Whatanui.
(Ngati-Raukawa)
Na Rere Nikitini i whakamarama
Na Te Whatanui tenei waiata mo tana tamahine mo
Rangingangana. I whakamoea a Rangi ki a Pomare nui o
Ngapuhi ra.
(Ref.: M. 236, S. l/28).
E Rangi1 aku
I nunumi ake nei.
Ka hoki mai hoki koe
Ki konei taua
Moe iho ai i te whare,
Whakaaro iho ai,
|
|
33 s209 |
▲back to top |
He kauwae2 ano
Me whai ki te ara.
He manu hoki koa,
E taea te hokahoka,
E taea te whanawhana
Te whare i moe ai?
Tukua atu pea,
He mea ka kairau;
Ka whiti he tau ke.
Auraki rawa atu,
Ka whiti he tau ke.
1Rangi: Mo Rangingangana.
2He kauwae ano: Ki te S. 1/28 e penei
matua ki te noho. He kauae ano. "
188. —HE TANGI
Na Puhi-rawaho
(Waikato).
Na S. Percy-Smith nga wha
I tuhia tenei waiata e S. Percy-Sm
te Wars. 236; e kiia ana he tangi na Pu
kura ki Matakitaki i mate ai a Waikato
tuatahi tera no te pu te tae mai ki Wail
te korero a Percy-Smith, ko te marama
(Ref.: M. 290, J. 9/97, W
Takiri ko te ata
Ka ngau Tawera, 1
Te tohu o te mate,
I huna ai nga iwi.
Ka ngaro ra, e,
Taku tuatara, 2 o matua ra
Ka tuku koutou.
Tuia' e Kohi3"
Ki te kaha o te waka
Hei ranga i to mate,
Kei a Te Whare* a Te Hinu
Ka ea nga mate
O te uri ra o Kokako. 5
E pai taku mate,
He mate taua
Kei tua o Manuka,
Kei roto o Kaipara,
Kei nga iwi e maha.
Kihai Koperu7
I kitea iho e au;
Tautika te haere
Ki roto o Tawatawhiti8
Mo Tuhoehoe, 8
Mo Kaipiha10 ra, e pa,
Mo Taiheke"
I kainga hoetia e koe.
|
|
34 s210 |
▲back to top |
E kai ware ana
Ko Te Hikutu, '2
Ko Te Mahurehure, 2'
Haere ke ana, e Hika, 13
E Hope'3 i a Te Rarawa.
Tena Hongi Hika,
Nana te Houtaewa; 14
Huna kautia
Waikato ki te mate.
1Tawera: Ki te pakeha ko Venus (ina rere i te ata). Ki te piri tenei,
tetahi atu whetu ranei ki te marama ka kiia kei te ngau; na, * he
tohu aitua.
4Tuatara: Mo te rangatira.
5Kohi: Ko Kohi-rangatira, he rangatira no Ngati-Paoa, i Waikato e
noho ana i taua wa.
4 Te Whare a Te Hinu: Kei te ngaro tenei.
5Kokako: Ko nga uri o Kokako kei roto i a Ngapuhi, i a Waikato.
"Manuka: Ko Manukau i Onehunga. He whakatauki tenei, "He mate
taua ki tua o Manuka. "
7Koperu: No Ngapuhi, he whanaunga ki a Hongi Hika, i patua e Te
Paraoarahi o Ngati-Paoa ki Mokoia, ki te takiwa o Mauinaina,
i Tamaki. No tetahi tera o nga take a Hongi ki a Ngati-Paoa, ki
a Waikato.
8Tawatawhiti: E kiia nei e te pakeha ko Poor Knight's Island. I hinga
a Ngapuhi ki reira i etahi o Waikato, o Ngati-Paoa.
9Tuhoehoe: Kei te ngaro tenei.
10Kaipiha: No Ngati Paoa i mate i a Ngapuhi i nga whawhai ki
Tamaki.
"Taiheke: Kei te ngaro tenei.
12Te Hikutu
Te Mahurehure} He hapu no Hokianga
13Hika me Hope: He rangatira i mate ki Matakitaki.
14Te Houtaewa: E ki ana a Percy-Smith he kupu mo te pu.
189. —HE TANGI MO MOKOWERA,
Na Te Atiawa.
Ko Mokowera he rangatira no Te Atiawa; e kiia ana he
tamaiti na Tupoki o Ngati-Tama, no Te Atiawa te whaea. I
mate ia i te taua a Ngapuhi, a Taukawau, ki Puhara-te-rangi
pa, e tata ana ki Punehu, kei Taranaki. Kaore ano i nui te
pu i taua wa, a e kiia ana e toru tonu nga pu a te taua a Nga-
puhi. E mea ana te waiata nei na Rewa a Mokowera i patu.
He toa a Rewa no Ngapuhi, he iramutu ki a Hongi Hika, a i
aranga nui tona ingoa i nga whawhai a Hongi ki nga iwi o te
motu.
(Ref.: M. 383, J. 8/205, Wars 70).
Taku hou kotuku
Ka whati i te ra,
Moenga rangatira
Ki runga o Puhara!'
'A kai atu au
I te tangata toro. 2
|
|
35 s211 |
▲back to top |
Ara taku kai, ko Rewa, 3
Nana koe, e hoa,
I mate ai.
Ka kai Tu,
Ka kai Rangi,
Ka kai Uenuku, 5 e i.
1Puhara: Ko Puhara-te-rangi pa.
2Toro: Mo te ope a Ngapuhi.
3 Rewa: Kua whakamaramatia i runga ra.
4Tu: Tumatauenga te atua o te riri.
5Uenuku: He atua kai tangata no nga iwi o Taranaki.
190. —HE WHAKAORIORI,
Na Ngati-Porou.
Na Rahera Rairi nga kupu, nga whakamara
E ki ana a Rahera, ko te korero a Te Hati Rairi,
oriori tenei mo Poututerangi, he tuakana ki a ratal
E toru nga whiti o te waiata nei; kaore i ai
Rahera. E taia ana me kore e oti i etahi atu.
E ki ana a Waiheke Puha i rongo ia ki a Heni Te1
Ka piki i Totara, ka eke i Pukekura.
Ka tapatu ki tua ra, ki Rapanga-a-te-hoe.
E uia mai koe. "Na wai te tamaiti, e?"
Ki atu e koe, na Mahaki1 a Iranui,
Na Kahupakari, 2 na Te Aomatangi,
Na Hinerupe ra taua, e tama!
E whawhai atu ana ki te hungahunga,
Ki te mikomiko3 o te kainga
O to tipuna o Te Hukarere. 4
Hei kahu mo taua, e tama!
E hika, e, i whangaia taua
Ki te kai o tawhiti,
Ki te puarakau, ki te tuku toperu,
Na Rawaki ra.
Mokai tuatini, mokai tuamano.
He po i haere ai. he mataku kei taona
Mo te kuri a Tuwhakairiora, 5
Mo Tumoana-whakaheke:
Tau rawa ki Whangaparaoa:
Ko moko tona momo. e.
1Mahaki: I moe a Iranui, tuahine o Kahungunu, i a Hinga
whanau nga tamariki ko Taua, ko Mahaki, ko Hauiti,
2Kahupakari }
Te Aomatangi } He tipuna no Ngati-Porou.
Hinerupe
3Mikomiko: He rito no te nikau.
4Hukarere: Tokorua nga tipuna o tena ingoa. Ko te tua
Hukarere, he taina no Tuwhakairiora. I moe tera i a
korerotia i runga nei. Ko te tuarua he mokopuna
kairiora, na te tama a tera, na Tuterangiwhiu.
5Tuwhakairiora. Kua korerotia ake nei.
6 Whangaparaoa: Te wahi i u mai ai nga waka i Hawaiki
Runaway.