|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 94. 01 June 1929 |
|
|
1 997 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 94 HASTINGS Hune 1st, 1929.
TIHE! MARI ORA!
I te kaha o te tohe a te Motu: Kua whakahokia ano
te ingoa o ta tatou Pepa ki te TOA TAKITINI.
Tena kia kahakaha mai ano ki te whangai i ta tatou
pepa, ki nga rongo-korero o tatou waahi. Nga korero o
te Pihopatanga, te hinengaro Maori, te ui whakaaro, nga
mahi, nga kupu matau, nga tumanako, me era atu korero
whaihua.
Kia marama te tuhituhi mai i a koutou reta.
whakaaro hoki. Kei nga Etita ia te tataritanga o nga
mea hei rau ki roto o te pepa.
Kia mahara ano ki te kupu a Tamaterangi, "He ao
te rangi ka uhia. He huruhuru te manu ka rere. " Ki ta
Plutarch "He moni te uaua o te whawhai. "
NA TE "TOA. "
Tatau! Tatau!
Ki etahi reu o tatau. "Tatou! Tatou!" Na te kaumatua nei
na Timi Kara tenei kupu, nona nga kaumatua, i tona hokinga
mai i Ingarangi i te tau 1917. Ko taana kupu o mua atu. "Tai-
hoa. "" He kupu tera naana o tona taiohitanga i a ia ka eke ki
te taumata o nga tikanga, hei aruaru i nga whiuwhiu a te pake-
ha ki runga ki te tangata maori, hei whakatupato hoki i te nga-
kau hikaka o te iwi Maori.
|
|
2 998 |
▲back to top |
998\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
iwi e kiia nei ko te wiwi i nga tangata whai rawa tae noa atu
ki te rawakore- He wahi tana ki tena, ki tena, a ki katoa ko
te reo ngawari e tahuritia mai ai e te tangata, ko te reo aroha
e mariri ai te pouri, ko te reo katakata e parea ake ai te
whakatakariri. He ngakau tuwhera, he marae, he whakaiti, he
pukunui ki nga mahi katoa, he ringa whakarewa i nga Minita
karakia, he wahine whakapono a ngakau. Ki ana tamariki
ake he koka tuturu, he hoa takaro no ratau, he hoa i nga
haere katoa. Ki tana tane he wahine pono, he wahine ngakau
aroha ki te papare ake i nga pukupuku a te ngakau.
Ko te ahua i a Ngati-Porou ka tau atu ki nga iwi i ko atu.
i tua mai, ki nga marae katoa i tae ai raua ko tana tamaiti.
Na, waiho kia tangihia ana ki te tangi-a-iwi, ki te tangi-a-
ngakau a ia iwi, a ia iwi, he tangi e whaka-honore ana i to te
iwi ahua-
Ehara, e Ma. he kuatau noa atu:
Moumou koe ki te rere i mua. e.
Ko Ma kei Te Pahi, kei Puputa Mama:
Aue! te whakaaroha i roto. e.
Haere korua, tikarohia atu
I taku manawa i motuhia i te ao, e.
NGA RETA TUKU MAI.
Ki nga Etita: E hoa ma. e whakamihi ana toku ngakau mo
nga kupu o te Whakapono e panuitia ana ki te wharangi tua-
tahi o te Pepa. Kia ora.
T tuhi atu ai ahau, he hiahia noku kia panuitia tetahi
Motini e whakaaro ana ahau kia kokiritia ki te aroaro o te
Hinota Pakeha i tenei tau.
Ina taua motini: —
1- T te mea he tokomaha nga tangata o te Hahi Mihingare
kua kotiti ke atu ki te Hahi Ringatu, ki te Hahi Ratana, i
runga i te whakaaro pohehe kei aua Hahi anake te mohio me
te mana whakaora hei patu i nga mate e kiia nei 'he mate
maori. ' hei patu ranei i te mana tohunga maori: itemea hoki
he tokomaha nga tangata e kiia nei 'he porangi' e hemo atu
ana i te kainga, e tukua atu ana ranei ki te whare porangi ki
reira hemo atu ai. he kore rongo no te Hahi ki nga whaka-
hau a te Ariki, kua tae tenei ki te wa e tika ana kia oho ake
tatou i te moe ki te mahi ki te awhina i te iwi Maori.
2. Ko te whakaaro Ienei o te Hinota, me whakatu he ropu
(komiti ranei ) hei uiui hei rapu i te tino tikanga o nga mate
e patu nei i te iwi Maori-ara o nga tu mate e kiia nei he mate
maori. " 'he rewera. " Me whaimana hoki taua ropu i raro i te
|
|
3 999 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 999
mana o te Hahi ki te whakaora i te hunga e pangia e aua tu
mate, me whai mana hoki i runga i te Ingoa o Ihu Karaiti ki
te patu i nga mana o nga tohunga maori e mahi tonu nei i nga
mahi maori.
3. Ko Revs. P. Hakiwai. H- Huata. P. Tamahori. H. P.
Manaro. me E- M. E. Te Tikao, ko te Hemana Pokiha. Renata
Tamepo. me te kai-motini hei mema mo taua Ropu: a kei a
ratou ano te tikanga mo te karanga i etahi atu hei hoa mahi
mo ratou. '"
Ahakoa e wha nga marama e heke iho nei i mua o te
Hinota, he mea pai ki toku whakaaro te panui atu i te motini
nei i naianei kei ohorere oku hoa minita me nga mangai-rei-
mana i na tae ratou ki te Hinota, kia whai taima ai hoki
tatou ki te rapu i nga mea e tika ana hei korero ki te hui.
E hiahia ana hoki ahau kia tuhituhi etahi atu i o ratou
whakaaro ki te Toa ranei, ki ahau ranei, kia wawe ai ahau te
mohio ki nga ingoa o nga kai tautoko i te motini. He toru-
toru nga tangata e tae ki te Hinota whai korero ai. Ko te
tokomaha ka noho mai i o ratou kainga- Na reira kia tere
koutou, e oku hoa aroha, te tuhituhi i o koutou whakaaro mo
tenei take nui. Heoi ano.
Na te hoa aroha nui o te iwi Maori katoa
Na Kenana Aata Wiremu
Te Aute. Pukehou. Nepia. 14/5 29.
HE MIHI NA TE PIHOPA O AOTEAROA.
Tenei ta koutou pononga Pihopa kei te torotoro haere
i nga marae o nga morehu o te iwi Maori e noho mai nei i te
Waipounamu. Kua taea nga marae i whakaritea ai o Aotea-
roa, kua whakawhiwhia ki nga manaakitanga o tena Pihopa-
tanga. Kanui ra te whakamihi ki nga manaakitanga tinana
me nga manaakitanga wairua puta noa te Motu katoa nei.
Ma te Matua i te waahi ngaro koutou katoa e manaaki e tiaki
e atawhai.
Nga Aitua-—
Tena koutou me nga aitua o te Motu katoa. E kore e
taea te whakahuahua nga ingoa katoa o te hunga ka wehe nei i a
tatou. Kei te tangi to koutou Pihopa ki o tatou aitua katoa.
Otira kei te nui rawa te tangi o te Motu katoa nei ki to
tatou whaea rangatira kia Reiri Arihia Ngata, me tana tama
iwi Maori katoa nei i pera rawa te kaha ki te awhina ki te
matamua i haere tata atu i mua i a ia. Iti rawa nga wahine o te
manaaki i nga mahi hei painga mo te iwi Maori. Kaore ana
titiro kanohi tangata. I rite katoa tana manaaki Ahakoa
taha tinana, ahakoa taha wairua, koia tonu kei mua e whaka-
|
|
4 1000 |
▲back to top |
1000 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
tikatika haere ana. I tino tapatahi tona whakaaro ki te hapai
i nga mahi nunui a to tatou matua a Apirana.
Ko tana tamaiti ko Te Makarini he matamua no nga
tamariki o te iwi Maori i tino akona ki nga matauranga hohonu
o nga mahi ahuwhenua- He tamaiti ngakau aroha, ngakau
whakaaro nui whakaro hohonu, o nga mahi ahuwhenua.
He tamaiti hoki i aroha nuitia e ona hoa katoa o te
whanau '"wiwi. "
Haere e kui. Haere korua ko ta tatau tamaiti. Haere ki
te Ariki Haere ki tou okiokinga- E kore rawa korua e ware-
waretia. Ko te ha o a korua mahi tenei ra ka waiho hei mea
ataahua ki runga ki o korua hapu maha.
MIHI WIREMU.
No nga ra timatanga o Mei ka moe te whaea o te iwi
Maori i te moenga roa- I mate atu ki tona kainga i Huakarere.
Ko ona tau i tona matenga kua tae ki te iwa tekau.
I rokohanga ahau ki Nelson i tona matenga, engari no
te hokinga atu ki Heretaunga ka tae ahau ki te mau atu i te
aroha o te iwi nui tonu ki to tatou koka. Kei te tangi katoa
ana tamariki me ana mokopuna o Aotearoa me Te Waipounamu
ki a ia. Kaore ano ahau i kite i tetahi tangata wahine, taane
ranei, i neke atu te ngakau whakapono i tona.
Ihiihi ana te wairua o te tangata ina noho atu i tona taha.
i te kite tonu atu i te nui o tona whakapono, i te kaha o tona
aroha ki tona Ariki, me te mohio tonu atu kei runga tonu i a ia
te Wairua Tapu e tau ana. Kanui te whakamihi o te whanau
a Te Wiremu mo te taenga atu o nga wahine o Ngati Porou
ki te toro atu i a ratou i te taenga mai nei ki Heretaunga ki te
mau mai i nga mate o Reiri Ngata raua ko Te Makarini.
HUKARERE WHARE KARAKIA
Kua roa te wa e whakahaeretia ana tenei korero kia
hanga he Whare-karakia mo Hukarere. Hui katoa nga moni
kua takoto £1, 100. Apiti ki tenei, £100 te moni a te Thirty
Thousand Club i kohi ai hei utu mo nga whakairo Maori hei
whakauru ki roto i te whare. Ko te utu katoa mo te whare e
oti ai tera e tae ki te £2, 500. Kua puta taku inoi ki te Hahi
pakeha kia arohatia mai hoki e ratou tenei take- Kaati, tenei
hoki ahau e inoi nei ki taku iwi Maori kia whai-whakaaro mai
ki tenei taonga nui hei painga mo nga tamariki wahine o te
iwi nui tonu.; Hei te 25 o nga ra o Hepetema ka tu te Hinota
ki Nepia. Ko te tumanako kia tae mai te whakaaro a nga iwi
mo tenei take i mua atu o te Hinota, kia waiho ai mo te ra o
te Hinota ka whaka-takoto ai te kohatu o te kokonga- He aha
ra he tohu whakamahara ma tatou ma te iwi nui tonu kia Mihi
Wiremu me Reiri Ngata. Tokorua raua i tu nui tonu mai i
|
|
5 1001 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_1001
roto i te hinengaro o te iwi Maori katoa. He take tika tenei
hei tirotiro ma nga Komiti Tumuaki.
TE WAIPOUNAMU
Tenei kua tae mai to koutou Pihopa kei te Pihopa-tanga
o Christchurch e haere ana i enei ra tae noa ki te 14 o Hune.
Kua oti te haere tuatahi o Aotearoa me ona rohe Pihopatanga.
Kua taea hoki te Pihopatanga o Nelson.
Kanui te manaakititia haeretia o te Pihopatanga o te
Maori Engari ko te mate ko te torutoru rawa o nga morehu
Maori e noho atu nei i Te Waipounamu. Ko nga wahi i hui
ai nga Maori i Nelson ko Motueka, ko Takaka, ko Onekaka, ko
Okawa, ko Wairau- Ahakoa torutoru nei nga tangata, ko te
manaaki nui atu. No te tau 1896 ka whakapangia te Pihopa hei
Rikona ki Nelson.
No te 1897 ka Pirititia. No reira pea i nui rawa ai te man-
aaki a nga pakeha i to koutou Pihopa. Hui katoa nga tangata
i te hui po powhiri i te Pihopa 1, 200 i te taone o Nelson, a
pera ano hoki te tokomaha i Blenheim. He mea whakamiharo
te whakaaro nui me te aroha o te iwi pakeha ki a tatou ki te
iwi Maori-
TE TAIMA TEPARA A TE PIHOPA.
Mei. 25 Ka tae ki Christchurch. I te ahiahi ka powhiritia e nga
nga tangata o Tuahiwi.
26- Karakia ki Tuahiwi i te ata. Hui i te awatea Kauwhau
ki te Cathedral i te po.
27. Hui Maori ki te whare o te Pihopa o Christchurch i te
awatea. Hui nui ki te Choral Hall i te ahiahi.
28- Ka tae, ki Port Levy. Hui Maori.
29 Karakaia Whakau ki Little River i te ata. Hakari a nga
Maori i te tina.
30. Hui Powhiri ki Ashburton-
31. Hui ki Temuka
Hune 1. Kei Temuka
2. Temuka i te ata. Arowhenua i te awatea, Timaru i te po.
3. Timaru. Whai-korero ki nga Kaiwhakaako kura Ratapu-
4. Tereina ki Hokitika ki Arahura me nga kainga o tera
tai.
11- Ka hoki ki Christchurch.
12 Ka whaikorero ki te Radio i 3YA i te iwa o nga haora i
te po.
Ka mutu i konei te rauna' tuatahi a te Pihopa. Ko te
Pihopatanga o Dunedin me Whare Kauri kua hikitia mo te
raumati.
Ka on: te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
|
|
6 1002 |
▲back to top |
1002\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
TE HUI KI WAITARA.
(P. H. T. )
No te 12 o nga ra o Mei nei ka karangarangatia e Ta A- T.
Ngata nga waka o roto i Te Tairawhiti kia kohiritia mai he
mangai mo ratou hei haere tahi me ia ki Te Hui a nga Iwi i
raro i Ienei karangatanga i a Taranaki i pohiri ai i Te Minita
Maori, kia hui atu ki te marae i Manukorihi waahi o Waitara,
e tika nei kia kiia taua hui he karangatanga na Te Taihaua-
uru i Te Tairawhiti, otira i Te Motu katoa kia hui ki te
whakarongo i a ratou kupu mo te ripoata a Nga Komihana na
ratou nei i tirotiro te mate o Taranaki mo nga Whenua Rau-
patu, i riro he nei i Te Kawanatanga, timata mai i te awa o
Waitara tae noa ki te awa o Patea.
Na te nui o te rongo o ienei male me nga tukinotanga i a
ratou i nga ra kua huri ki muri, kua ngaro nei nga a pu-
korero, nga inana rangatira, nga kai-hautu o nga waka whaka-
teretere i roto i te wa o te pouritanga, koia i te reo whakaoho
ki Te Tairawhiti, kori ana te maatua iwi. Te Arawa! Matatua!
Horouta! Takitimu! Te Hoe-whaka-te-ngakau rite tonu te
whakamau atu to ihu waka ko Taranaki, he tangi he mihi ki
te ao tawhito. i-na-rangatia tu i te morehu tangata i te morehu
whenua me te taahu kupu i waihotia ake ki Te Ao-tu-roa. he
tumanako mo Te Ao-hou me ona Kaupeka-te-whiwhia, te-kore-
kore ranei, koianei i tika ai tenei kupu, waimarie ana te
whakarongo ki te reo karanga "Haramai! Tatau ka haere ki
Waitara kia rongo i te kupu a Te Tai-hauauru mo te rongoa
kua whakaaria nei e nga Komihana mo te patunga-he-tanga i
a Taranaki me ona whenua!
Kei te mihi kei te 'taikiu" ki Te Kai-hautu o te waka o Te
Tairawhiti na ana te maramatanga ka whiti atu i nga tai-
papaki-rua o Arai-te-uru i whakamoea mai i roto o Whanganui-
a-rua ka miria atu i nga pararinga-a-ihu-moana o Parininihi,
ko te ra ka whiti nei ki tua o Tawauwau!
Na Matene ka tutataki nga tira o Te Tairawhiti. No
Matatua ko Keepa Tawhio, Tamarau, Rangiaho. No Te
Whakatohea ko Anaru Tiweka- No Te Arawa ko Taupopoki,
Taiporutu. No Horouta ko Renata Tamepo. Rangiahua, No
Takitimu ko Rev. Hakiwai. Paora Kurupo. Nikera, Tomoana.
Na te waipuke ka pakaru nga huarahi, ka kore te nuinga o Te
Tairawhiti e puta mai. Mehemea i pai, pokia te whenua ki te
ki te kawe atu i Te Minita Maori ki Te Taihauauru.
Te taenga ki te marae. Te pohiri wahine, he taua katoa
nga kakahu, he tohu tangi ki te aitua i runga i Te Minita me
Te Tairawhiti, he tangi ki nga tupuna me te iwi ka ngaro ki te
po, me te matua whenua i paru nei i te toto o ratou matua kua
ngaro. Te tangata, te marae. te whenua, ano he roimata
whakatinana no ratou ma. Ko Taranaki maunga ia purata
ana ona mata i a tamanui-te-ra te miramira, ano te rite he
|
|
7 1003 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1003
tamahine potiki he aroaro i kumea, i wania hoki hei Raukura
hei piki kotuku ma tama i te marangai-areare-
Kaore i taea nga karakia nunui, roroa, whakawehi, tau-
hou te hopu haere, i roto i nga whaikorero a te rangai rau
rangatira, nga uri whakatupu o Te Taihauauru, whakatau mai
i te ope o Te Tairawhiti i whaka maanawa ai ki o ratou tupuna
nga reo karangaranga i era nga ra. '" E! tenei te manuhiri-tu-
a-rangi ka u ki Manukorihi, ko Waitara ki tenei kaokao ko Pa-
tea ki tera kaokao o Taranaki maunga! "'Haere mai! Haere
mai!
Koia ra enei te whakarapopototanga o nga kupu pohiri i
Te Minita Maori me tona ope o Te Tairawhiti me o ratou
rangatira o 'Te Wainui-a-rua, (Wanganui).
He nui hoki te tangi atu me te aroha i te kitenga atu i a
Ta Maui, te iti rawa i te kurunga a tona mate taumaha, ano
tona ahua he tangata iti rawa.
I roto i nga kupu whakautu a Ta A. T- Ngata mo nga
kupu pohiri, i mihi atu ki te iwi mo nga kupu mo nga waiata
me nga karakia nunui, hohonu, i takoto mai ki te marae.
Otira i whakamarama ia me korero maori noa iho ratou: hei
te reo marama, kia kitea atu ai te tino hiahia o Taranaki, he
rima mano ranei, he tekau mano ranei, he rau mano ranei, he
whenua he moni ranei, he whenua anake ranei. E mahara
ana hoki ia he mea tika kia whakaturia he komiti mo Tara-
naki hei whakahaere i aua tumanakotanga mo nga hiaha o te
iwi kia puta ai.
I whakaatu hoik ia ki te taonga a Ngati Tuwharetoa i
Tongariro, whakaurua ana he Maori tetahi o te Komiti
tuku ai hei putiputi mo te motu ki te Kawanatanga ara mo
te whakahaere i taua taonga. E mahara ana ia he mea tika kia
whakaurua kia rua nga Maori mo te Komiti whakahaere mo
Taranaki maunga, kia whai waahi atu ai ano a Taranaki ki te
maunga o ratou tupuna.
I whakamarama ano hoki ia ko tona hiahia kia whaka
watea ake nga kaumatua ki tahaki, ka tuku mai i te hunga
taitamariki kia whawha tahi ki nga tikanga o enei ra. Ki
ta ratau hoki kei a ratou te kaha tinana me te kaha whaka-
aro- Ko nga ra kei nuia he nui ke mo ratou, kua iti mai mo
nga kaumatua, kia noho mai nga kaumatua hei tohutohu atu
mo nga mea i he i o ratou nei ra a kia whakakaha atu i a ratou
(te hunga taitamariki) kia haere whakamua tonu aru. T
whakamahara atu ano ia mo nga hui nunui o Te Tairawhiti
me Whanganui me Waikato he whakahaere tikanga, he ra-
purapu huarahi e mama ai te whaka nohonoho taitamariki ki
runga i nga whenua, te tautoko i nga taitamariki maaka ki
nga mahi ahuwhenua o ia ahua o ia ahua.
No te aonga ake o te ra, Hatarei Mei 18 o nga ra 10 a-m.
|
|
8 1004 |
▲back to top |
1004\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
ka puta nga poi karakia a Te Whiti raua ko Tohu ki te marae,
na Te Kapinga nga kupu whakamarama, te mau roa o Tara-
naki ki aua taonga he whakamahara tonu ki aua kaumatua me
nga ra i heke ai te toto ki Waitara me nga tukinotanga i roto
i nga ra ka hori ki muri a Te Kawanatanga. Mai i reira e
iri nei ano te Raukura tae mai ki enei ra. Nga kupu whakaari
a Te Whiti ka hui te motu katoa ki Waitara ki te whakarite
whakawa mo Waitara te take mo nga! mate e iri nei i runga i
Taranaki a he tekau-ma-waru taua ra. Mehemea koia tenei
ko taua ra kei te pai! Haere mai e Te Tairawhiti! Haere mai
e te motu!
No muri i nga poi ka tu a Ta Maui ki te mihi ki Te Minita
Maori me tona ope katoa me te ahuatanga o nga aitua i pa
ki runga ki te Minita me te pouri i horapa ki runga i te motu
katoa mo te mate o Ta Timi Kara o Taranaki Te Uamairangi
o Reiri Arihia Ngata me tona tamaiti Te Makarini.
I whakamarama a Ta Maui kua oti te kupu a Taranaki ka
tango ia i te Rima Mano i tenei wa, engari me nuku atu. Kua
rite te whakaae ho komiti koia tenei: —
Ngati Tama Ta Maui
Ngati Mutunga Ta Maui
Ngati Maru Ta Maui
Te Atiawa Ta Maui
Taranaki Raungaiti
Ngarauru Whakarua
Ngarauru Tupito
Ngati Huanui Rangihuna
Ka tu atu a Ta A. T- Ngata ki te mihi atu ki te mama o te
kohiritanga i te komiti. I konei ia ka tono ki te iwi ina kara-
ngatia te komiti kia haere atu ki Poneke, kia maru tonu a
muri i a Taranaki ki te whakarongo, ki te whakatakoto ranei
i nga mea e hiahiatia ana e te iwi e pa ana ki te ripoata a nga
Komihana. I whakaatu hoki ia heoi tana he haere mai kia
rongo i te kupu a Taranaki. Kaati ma ana e mau ki te aroaro
o Te Kawanatanga aua putake Ina oti taua putake he mea
tika tonu kia karangatia e Taranaki te motu katoa me kore
e taea te whakatutuki i tenei nana: —Tatau! Tatau!
I muri o tenei ka tono ia ki te hunga taitamariki kia hui-
hui mai i te ahiahi kia korerorero mo nga mahi ahuwhenua
me nga awhina moni mo aua tu mahi, me nga whakaaro kei
a ratou e mahara ana-
I whakamarama hoki ia tenei kua tae mai te ripoata kia in
kanui te kaha o te haere whakamua o nga mahi miraka kau
o Taranaki a e mihi ana ia ki tenei ahua o te hunga taita-
mariki, me te hunga ahuwhenua i roto o Taranaki.
No te po ko nga kupu whakakaha a Te Minita i nga tai-
tama ki te Ahuwhenua, he tono hoki i te iwi kia maumahara
|
|
9 1005 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1005
ki te whakakotahi i nga mahara me nga mahi mo ia tangata
mo te iwi. me te motu katoa.
•
Te whare moenga o Te Tairawhiti ko Waitara-nui-a-
Ngarue. Ko Tamawahine te whare kai, tetahi whare atahua,
whakamiharo hoki, tae atu ki nga mahi o roto, Te "Dining
Room, " Store Room, Kitchen, Pantry. Butcher, me nga Boil-
ers e whitu, tae ki te Engine Room. Tino pai, kaore hoki i
ko atu!
Ka mutu nga korero. Haunga ia nga manaaki, Kanui te
whakamoemiti mo nga manaaki- Te teepu nga kai te marae,
te whare kai, nga kupu poroporoaki kei te mihi! Mihi ake nei.
No te 19 o nga ra ka haere atu te ope ma Mokau ki Ngarua-
wahia.
AUE
Haramai e Te Minita Ko Mei rawa te marama
Mo nga Mahi Maori I haramai ai a Ngata
Ki roto o Taranaki Ki roto i Taranaki.
Kia kite i taua inawa. Ki Te Raukura ehinawa!
No wai te tapuwae Haere mai e Te Motu,
Ka haruru kei Taranaki? Takahia mai Taranaki
No Te Tairawhiti To 'kupu' e Te Raukura.
Tika mai nei taua inawa! E hui ai maua inawa!
NGA HUI MAORI.
Ka tae te Minita mo te Ora (Hon- Mr Stallworthy) ki te
takiwa o Ngati-Porou ka korero nga pakeha o reira ki a ia
i ta ratau whakahe ki te putuputu o te haere a Ngati-Porou
ki nga hui Maori, ka pau nui a ratau moni, ka mahue nga
mahi, ka moumou nga ra tika mo nga mahi. Na, ka tukua mai
e taua Minita aua whakahe ki te Minita Maori, ki a Ta
Apirana Ngata.
Ko nga hui i whakahengia nei e nga pakeha o te Tai-
rawhiti ko te hui ki te Wairoa i te 17 o nga ra o Hanuere, ko
te hui ki Ngaruawahia i te 15 o nga ra o Maehe. I roto i aua
wiki e hia ranei nga hui reihi-hoiho a te pakeha i tu ki nga
wahi katoa o nga motu e rua; nga hui a ona ropu mo ia take
mo ia take i tu ki nga wahi katoa. Kaore rawa i rangona he
whakahe ma nga Maori mo te nui rawa o nga moni i pau ki
aua hui, i rukerukea ranei ki tera takaro ki te reihi-hoiho.
Kaore hoki he whakahe mo te whakahuihui a te pakeha ki
etahi wahi korerorero ai i nga tikanga hei painga mo ratau-
Heoi nana i wehewehe nga momo hui nei na nga pakeha etahi,
na nga Maori noa etahi.
He aha nga hui Maori i whakahengia nei? Ko te hui ki te
Wairoa i karangatia e Ngati-Kahungunu o te Wairoa kia tae
atu a Ngati-Porou ki te awhina i a ratau ki nga mahi i kiia
ai e te pakeha hei mahi tika ma te Maori, ara te mahi paamu.
|
|
10 1006 |
▲back to top |
1006 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
Ko te hui i Ngaruawahia i karangatia hei whakatutataki i nga
whakaaro o nga iwi o te motu, hei whakangawari i nga huarahi
e kotahi ai. hei whakanui i te tomokanga o te whare i ata
hangaia ki nga whakairo, ki nga tukutuku, ki nga kowhaiwhai,
e tohutohu mai nei nga tino tangata o te iwi pakeha kia puritia
e te iwi Maori kei ngaro.
Akuanei ko te mahara i nga pakeha i whakahe ra. he
pai te hui mehemea na te pakeha i karanga, ahakoa i pau nga
moni i te haerenga ki taua hui; engari ma te Maori e karanga
kaore e kore he hui take kore, moumou kai. moumou moni.
Pakeha! Pakeha!
TE PIHOPA O AOTEAROA KIA NGATI
RAUKAWA.
No te 20 onga ra o Aperira ka huri, i u mai ai te Pihopa
o Aotearoa kia Ngati Raukawa, ki Otaki. I tamene mai te
tangata. Ko nga taka-hoa o te Pihopa, ko te Pihopa o Poneke.
ko Kenana Wiremu, Rev Renata. Mr Wills mahita Timuaki
Otaki Kareti, me nga hoa Pakeha rangatira.
I takoto he matua powhiri ma Ngati Raukawa i te manu.
hiri tuarangi: "Haere mai te Pihopa o Aotearoa, na taku
mana koe i tiki atu ki te tahatu-o-te-rangi. etc. " Ka tuaruatia:
''Toia mai te waka, etc. " Ka tau hoki te ope ki te marae ki
Raukawa-
Na Rev Te Muera Tokoaitua i wawae te whai-korero ma
te tangata whenua. I muri iho ko Rawiri Te Tahiwi, ko Rere
Neketini, ko Kipa Roa.
I whakauru ki nga kupu powhiri, manaaki a nga rangatira
o te tangata whenua enei kupu e whai ake nei: "Haere mai to
matou matua te Pihopa o Poneke. Haere mai, mauria mai to
tamaiti te Pihopa Maori- Ho nui whakaharahara to matou
koa, i to taenga a-tinana mai. koutou ko ou hoa me te Pihopa
o Aotearoa. Mauria mai te Pihopa Maori ki tona temepara
ki Rangiatea. Na ona koroua me ona kuia i hanga tenei teme.
para mona. Ahakoa kua hamate ratou, ko nga wairua kei te
ora. No tenei ra ka kitea kaore i maumau to ratou
muiuitanga i roto i te Ariki. Haere mai e tama, te
Pihopa o Aotearoa, haere mai ra! Haere mai ki runga i ou
iwi. Haere mai kia Ngati Raukawa haere ake. Ka pai, ka
tinana i a koe te koingo a te matua-a-iwi ka ngaro ki te po.
Whakaterea to waka- Akiakina kia rite te rau o te hoe. Ma
te Atua koe, tatou tahi e awhina. "
NGA TAKE KI TE PIHOPA O PONEKE
Na Kipa Roera i whakapuaki nga take a Ngati Raukawa:
|
|
11 1007 |
▲back to top |
Hune 1st. 1929 TE TOA TAKITINI 1007
1. He inoi atu kia koe e te Pihopa, kia whakahohoratia te
wa, e whakahoroa katoatia mai ai e koutou e nga Pihopa
Pakeha te Mana Motuhake o te Hahi Maori ki te Pihopa o
Aotearoa.
2. He taonga whenua, moni ta o matou matua i tapae ai ki
te Hahi. hei whakatu kura mo a ratou uri i muri i a ratou-
Ko, te wariu topu e £22. 000. Ko tetahi wahi o te itareti o te
moni nei e £2000 e puta ana hei whangai i te Kareti o Otaki.
Kei te Poari o te Hahi enei moni e pupuri ana. Ko te hiahia
o Ngati Raukawa, ina whakahoroa te mana motuhake ki to
Pihopa o Aotearoa, kia tukua katoatia enei moni hei kaupapa
mo te Pihopatanga Maori.
3- He whenua ano i tukua ki te Hahi hei tiaki i to matou
temepara i Rangiatea. He moni ano hoki i kohia i te Hui
Tiupiri, whakamaharatanga i te tangonga o Ngati Raukawa i
te whakapono i te tau 1880. Mai i taua wa ki naianei ka
£16, 500 taua moni. E £550 e tangohia ana hei oranga mo nga
minita Maori o te Pihopatanga. Me pera ano tenei tahua me
tera i te No- 2.
4. Whakakorokoroa nga tikanga o te Kura minita o St.
John kia rite ki nga ahuatanga o te Raukahikatea i nga ra ka
huri. Tokorua a matou nei taitama i akiritia mai e te Poari
o taua kura, he kore whai tiwhikete o nga kura o runga-
Kaua tenei.
TE PIHOPA O PONEKE.
E rua nga take naana ahau i kawe a-tinana mai ki wae-
nganui i a koutou, ki to koutou marae atahua. Tuatahi: He
whaka honore naku i to koutou Pihopa. Tuarua: He whaka-
horo atu naku i to koutou mana ki to koutou Pihopa. He
hanga atahua a koutou mihi he nunui hoki a koutou putake, no
reira e kore e taea te whakahoki poto atu i konei. Otira ka aata
whakaarohia ena putake. Ma to tatou Hinota e aata wananga-
Tena ano e pena te tukunga iho. me ta koutou e tumanako na
kia motuhake te Pihopatanga o te iwi Maori- Kaua e ponana.
Aata ngoi marike. A enei tau e heke iho ka riro katoa atu i
a koe to taonga. Kia ora mo a koutou mihi, me nga manaaki.
TE PIHOPA O AOTEAROA.
Tena koutou e Ngati Raukawa, nga uri o re hunga ka
rupeke ki te po. Ahakoa kua hamate ratou, ko a ratou mahi
e ora tonu ana. Tena koutou, me a koutou manaaki mai i a
maua ko to tatou matua ko te Pihopa o Poneke. E hari ana
ahau moku i rongo i ana whakautu i a koutou putake i whaka-
takoto mai ki mua i a maua- Manaaki mai hoki i au i to kou-
tou Pihopa. Ma koutou ahau e tautoko, ma nga iwi o te Motu,
ka mama te haere o nga mahi o to tatou Pihopatanga. Katahi
ano ahau ka rongo i nga take penei te nunui i a koutou e
|
|
12 1008 |
▲back to top |
1008 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
kokiri mai nei- Ka tae mai ano ahau kia koutou mo enei
take. Mo a koutou tamariki hei minita, tukua mai ki au. E
hiahia ana ahau ki te whaihanga hou ano i te Raukahikatea. Ki
te taea me mea ki te Aute Kareti- E koa ana ahau mo te
maunga o te rongo i waenganui i a Kipa Roera raua ko to
koutou matua ko Kenana Wiremu. Kua hongi raua, kua
mau te rongo ki te rangi ki te whenua. Kia tau nga manaaki-
tanga kia koe e Ngati Raukawa.
NGA MAHI.
Aperira 21 Ratapu: 8 a. m. He karakia Kaingatahitanga Tapu
ki Rangiaotea- He tokomaha te hunga i tango i te
Hapa.
10 a. m. He tango Hapa ano me te whakau. E 20 i whakau-
ngia.
7 p. m- He karakia nui mo nga Maori me nga Pakeha. Ki
puhake ana a Rangiatea. I te 30 me te 40 maero te
tere mai o te tangata ki tenei karakia- No nga ra ano
i nga koroua i penei ai te ki o Rangiatea, ka tahi
ano hoki. Ko te rarangi a te Pihopa "Kia koa kia
hari i roto i te Ariki" I te ora o te kauwhau a te
Pihopa pupu ana te roimata i te kanohi o te tangata.
E kore e warewaretia taua kauwhau e Ngati Raukawa
e nga Pakeha hoki.
Aperira 22: I haere te Pihopa me ona hoa minita ki Papawai.
He mea powhiri mai. He nui nga manaaki me nga
take i oti i reira.
Aperira 23: Ka mahue a Papawai ka ahu ki Pokitana ki te
marae o Aputa ki Wairau. He nui nga manaaki me
nga mihi ki te Pihopa.
Aperira 24: He karakia tango Hapa ma nga Maori o Wairau. I
te 11 a. m. he karakia poto ma nga pakeha o Pokitana.
I muri iho ka whakamanuhiritia te Pihopa e te Mea
o Pokitana- I te 3 p. m. ko te karakia nui ma nga
maori kia te Aputa ki Wairau.
Aperira 25: Ka mahue a Pokitana ka ahu te tira o te Pihopa ki
Wanganui.
ERA ATU TAKE-
Ka hipa te Pihopa o Aotearoa ki Whanganui, ka tae mai
hoki ko te Taraketi a te Popa o Roma i tuku mai ai ki te
matoro i nga Iwi Maori i raro i te Hahi Katorika- I manaaki
nuitia tenei tangata me ana Pirihi tokoono e Ngati Rauka
wa Ko Pokaitara, o taana kahui, ko te Tahiwi me Kipa Koera o
te Mihinngare i whakatau i te ope. I mea a Kipa Roera, Mahi
tahi ai o matou Hahi e rua. He tikanga tenei na o matou
matua o mua iho. E pai ana tetahi ki tetahi. Na enei
whakapono i wawae ake te kai tangata i te Iwi Maori i nga ra
ka huri. Ta te Tarakete: E koa ana ahau mo a koutou mihi e
|
|
13 1009 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1009
nga rangatira o Ngati Raukawa. E hari ana hoki mo to koutou
manaaki i o koutou Hahi e rua- Maku e korero tenei ahua-
tanga ki te Popa. Tena ia e koa. E mihi ana ahau mo nga
kupu whakamanuhiri a te Pihopa o Aotearoa moku- Kia ora.
Kipa Roera
Ohau, 29/4/29
PITOPITO KORERO.
Kua tino ora a Kingi Hori i tona mate. Ko te mahi tuatahi
i maharatia e ia. ko te mataki i nga turoro i te Hohipera.
Kingi Eruera VII. I whakahauora ia i nga! turoro, i mihi kia
ratou. "E te Atua tohungia te Kingi-
I te nui o te hari o tenei Iwi o te Ingarihi i te oranga ake
o to ratou kingi, ka rapu he tohu whakawhetai pai mo te
oranga ake Kitea ake me moni, hei awhina i te Hohipera,
Kingi Eruera; ko te Kingi nei te Perehitini mo te iwa tau. Ka
kohi nei te Ingarihi, i te herengi, i te pauna, i te rau pauna, i
te mano pauna. Na George Roberts o Wimbledon e £103. 000.
na Lord Revelstoke e £100, 000 "E Te Pakeha. "
Katahi ano ka hinga te Kawanatanga Kai Mahi o Queens-
land. E tau e kawana ana- I mea a McCormack, i hinga ai
tona Kawanatanga, na te hiahia tonu o te iwi ki tetahi Kawa-
natanga ke. Tetahi na te kaha o te Apitihana ki te ki ma
ratou e kitea ai he mahi ma te" hunga kore mahi e 10. 000. Na
te kaha tetahi o tona Kawanatanga ki te wawao haere i nga
mahi taraika. Ki nga Tiati ia he he tonu no nga whakahaere.
he tu no te aronga o nga mahi katoa. Ki te Country Party, he
takararo tonu te Kawana Huihui-
Kua whakaae a Taranaki ki te £5000 i whakataua e te
Komihana hei whakautu i nga Raupatu. Ka puta a-tau tenei
moni. Ko Ta Maui Pomare, ko Rangihuna. ko Tupito. ko
Whakarua, ko Raungaiti te Poari whakahaere o tenei tahua.
Ko te hunga rere-takiwa. i rere mai nei i Ingarangi ki
Poihakena, ko Moir rana ko Owen, ka tata tonu hoki te u mai.
ka aitua. T te ngaro engari kua kitea i tau ki taha tai. i whati-
tetahi o nga parirau.
Ko tetahi hua nui o te tomotomo haere o te Pihopa o
Aotearoa ki nga marae Pakeha, i a ia e matoro haere nei i
nga iwi Maori o te Motu nei ko te tautapa a te Hahi Pakeha
maana te £1000 i ia tan hei awhina i te Hahi Maori.
Ki te hakiri ake ko Revs. Harawira (Waitara). Panapa
(Hokianga). Tikao (Rotorua) Tamahori (Waiapu). Haki-
wai (Heretaunga), kua whakaturia hei kai-tirotiro tuarua Sub.
Superintendents mo te Pihopatanga o Aotearoa. Ahakoa
atarangi noa nga turanga nei. tena pea he arawhata atu enei
ki nga turanga nunui kei te heke iho.
|
|
14 1010 |
▲back to top |
IOIO TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
MIHI WIREMU.
I MATE 1 TE RATAPU I TE 5 O MEI.
I whanau a Mihi Wiremu ki te Waimate, Pewhairangi, i te tau
1839. Ite tau 1840 ka haere a te Wiremu Parata me taana
whanau ki Turanga noho ai- I te taenga ki Waerengaahika i te
tau 1859 ka uru taana tamahine ki te mahi whakaako i nga
kotiro Maori. I mutu ra taua mahi i te raruraru i a Kereopa
ma i te tau 1865, a i rere te Pihopa ki Nepia noho ai-
A. no te tau 1875 i hanga ai te Kura Kotiro Maori ki
Hukarere: a ko Mihi Wiremu te tino kaiwhakahaere o taua
kura. Ko taana mahi he aata whakaako i te Paipera, i nga
mea pera, kia tau ai nga kotiro kia kawea ki te Pihopa whaka-
ungia ai: tetahi mea ko te whakaako i a ratou ki te tui kakahu.
ki te whatu wuuru.
Ahakoa ngoikore tonu tona tinana, kaha tonu te wairua ki
taua tu mahi, ki te tautoko tonu hoki i te mahita wahine o te
kura. I waiho tonu ia hei koka ki nga kotiro katoa kua tae ki
te kura, a i te mea kua puta atu i te kura, kua hoki ki te kai-
nga, mahara tonu, tuhituhi tonu ia kia ratou kei wareware
ratou ki nga tikanga pai i riro i a ratou i te kura. Pera tonu
ia taea noatia te ra i wera ai te kura i te tau 1910.
A i te hanganga o te kura hou. kihai ia i kaha ki te hoki-
hoki tonu ki taua kura, i te tawhiti: he ahakoa ra mahara tonu
ia ki a ana tamariki, karanga tonu i a ratou kia haere ake ki
tona whare whakaakona ai e ia.
I enei tau ka hori nei kua heke haere te kaha o tona
tinana, kua ahua matapo hoki, ko ona whakaaro ia man tonu
ki te iwi Maori, ki te kura hoki. Ina hoki te tuunga o nga
kotiro Maori e ono tekau ma rima ki te taha o te urupa i te
7 onga ra o Mei. me ta ratou waiata i te himene. "'Pumau ki
te Atua. " Haere e kui! Haere ki tou okiokinga!
REV. PENE TOPI.
No te 8 onga ra o Aperira i hemo ai a Rev. Pene Topi ki
te Hohipera Nui i Te Kuhi. Ona tau e 56. No te tau 1907
i motuhia ai ia hei Rikona, 1911 hei Piriti. No te tau 1916 i
noho ai kia Ngati Maniapoto ko tona male i hinga ai ia he
pleurisy me te pneumonia- Kotahi ano te wiki i takoto ai i
te hohipera ka hemo.
He tangata tenei i arohaina nuitia e tona iwi e Ngati
Maniapoto tae atu hoki ki ona hoa Pakeha. Nui atu te tangi
me te pouri o tona iwi mo tona wehenga atu i a ratou-
He kupu whakarapopototanga i nga mihi a Ngati Mani-
apoto ki to ratou minita, matua hoki: "Haere e te hoa-
|
|
15 1011 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI.. 1011
Haere e te kai whangai i o matou wairua, e to matou kai-
tirotiro, e te hoa o te katoa. Haere ki tou rangatira ki te
Matua Nui i te rangi. Haere tenei kua mahue pani iho
matou i a koe. "
T te wa e ora ana tenei tangata, o nga mahi katoa, kotahi
ano te mahi nui ki a ia ko taana mahi minita. Kahore ona
hoki whakamuri.
No te 10 onga ra i te 2p. m. ka nehua. Na Rev- K- Karaka o
Morrinsville i nehu. Ko te kauwhau i te Atirikona o Wai-
kato, na Rev. H. P. Raiti i whakamaori. Ko te minita pakeha
o te Kuiti te riiwhi o te Pihopa o Waikato- I reira ano hoki
a Rev- H. K. Pou (Taumarunui) me Rev. T. Poihipi (Mercer).
E 9 katoa nga minita pakeha.
WHAKAMARAMA KI NGA WHANAUNGA.
E hoa ma: I whakapau matou i to matou kaha ki te
whakamahara atu kia koutou i te aitua nei. No te ngaronga
ra ano ka tae mai a koutou whakautu ki nga waea. He aha
koa taria mai he reta- Tenei kei te whakaarohia tetahi take
hei whakahuihui mai i a tatou. Kua whakaarohia e nga
minita maori o Waikato kia whakaarahia tetahi tohu whaka
mahara ki a Pene Topi ki te Kuiti. Kia riro ma te Pihopa o
te Aotearoa e hura. A taua wa ka powhiritia atu koutou
nga whanaunga, me nga hoa minita katoa o te Motu-
H. K. Pou.
Taumarunui 8/5/29
"TE KORE MAHI. "
Dr. Wi Repa
Ko te mate nui tenei kei te ao "marama" i tenei wa. Kei
Ingarangi etahi miriona tangata kaore i te whiwhi mahi. Kei
te noho noaiho. Kei te rapa mahi tonu, engari kaore e
whiwhi mahi. Ka hemo kai nga taane, nga wahine, nga
tamariki. Ki te pakeha he mate nui whakaharahara te kore
e whiwhi ki te mahi. Kei te huihui nga Ropu o te hunga
mahi i ia wahi, i ia wahi o Ingarangi, o Kotarana, o Aerana.
Kei te whakapae etahi no te Kawanatanga te he. Ki tena
ropu, koianei tetahi o nga hara o te Kawanatanga: no reira
mo pooti te Kawanatanga kia hinga. Ki etahi ma te Kawa-
natanga e rongoa taua mate te kore e whiwhi mahi- Ae, e
te Iwi, ko te mate tenei o te ao "marama" o luropi. o Amerika.
Kei to tatou Motu ano taua mate e tope ana. Kei te ki
nga pepa i nga korero o te kore mahi o Poneke, o Akarana.
o Christchurch, o Dunedin, tae noa mai ki Turanga. Kei te
aue te pakeha i te kore e whiwhi mahi. Kei te haere he
|
|
16 1012 |
▲back to top |
1012\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
teputeihana ki te Pirimia kia whakapuaretia e te Kawana-
tanga tetahi huarahi e whai mahi ai nga Ropu mahi.
E ki ana nga Ropu mahi o Niu Tireni nei, na te tukunga
mai a te Kawanatanga ka hinga ake nei, i nga puhake o
Ingarangi I pau ai nga mahi, ka kore he mahi ma te toenga
o nga tangata o konei. E ki ana ratou koira tetahi o nga hara
o tera Kawanatanga.
Kei te kaha a te Waari ki te rongoa i te mate nei. Kei
te tau te hara o te Kawanatanga ka hinga ra ki a ia me tona
Kawanatanga- Kua whawhaitia kia whakaotiotia nga rerewe
tahu. Kua timataia te mahi o te rerewe ki Waikokopu. Kei
te aia mai he tangata ki kona; ki etahi wahi atu hoki.
Kua hokona mai etahi whenua e pa tata ana ki Timaru
hei whaka nohonoho ki te tangata.
Na. ki te pakeha, he mate, te KORE MAHI. Kia taua ki
te Maori he mea kai-ngakaunuitia te kore mahi. E te Iwi, ko
te ahuwhenua te ora. Kei a tatou etahi whenua papai tonu
kei te minangia mai e o tatou hoa e te pakeha. Ko aua
whenua kaore e mahia e tatou kia puta mai he hua i roto-
He maha nga taumaha o te whenua kaore e taea te karo; nga
reiti, me nga taake. Te take i kore ai e kitea he moni hei
utu i nga reiti he kore e whakamahi i te whenua hei utu i
ona raruraru.
He maha rawa nga Maori kaore e mahi i te takurua. He
maha rawa nga mea e purei piriote ana i nga ra o te wiki, e
haurangi ana i nga ra o te wiki. Ko nga pakeha hei nga
hatarei rawa ka kitea ki roto i nga whare piriote, ki te hotera
ranei.
E te Iwi kei kaha te pa o te mate nei o te kore mahi ki te
pakeha Korikori tatau, whakaaroaro, whakatupato. Tetahi
rongoa o tena mate o te kore mahi he—whenua. Kia tupato.
kia mataara. Kei pau nga whenua kei te Kawanatanga ka
totoro mai te ringa ki o tatau- Na te whenua te Maori i
rangatira ai. Mahia taua whenua kia puta mai he hua. kia
kiia ai he whenua rangatira.
E te Iwi kei te ki te waha o te pakeha ki te aue i te kore
mahi. He iwi toa te pakeha. Akuanei ka kawea e te he o te
manawa, ka auta noa, ka auta noa. Kaore hoki a te mate
ana tirohanga. Kei te pakeha te ringa kaha, ara te mana
i muri i te Kawanatanga.
Kaua e moe! E oho! Mahi tahi tatau ko a tatau mema
o te Paremete. Kaua e tukua atu ko ratau anake e mataara:
ko tatau tahi- Kaore he kaha o te ''Ngira Tutahanga" ka
waikura, ka whati. Me tui nga ngira katoa, ka oti te kakahu.
Ehara ma wai tatau e tiaki: ma tatau tonu. Ehara ma
te Atua. Kaore te Atua e tiaki i te mangere. Kaore te
pakeha i te rika mai ki te tango i te rangi i to te Atua kainga.
|
|
17 1013 |
▲back to top |
Hune 1st. 1929 TE TOA TAKITINI 1013
Kei te rika ke mai ki te whenua ki to te Maori kainga. A,
kia noho raha noaiho koe? "He huanga te Atua kia ware
noaiho" He huanga te Atua no te hunga mataara. He tangata
ke ki te hunga momoe.
Me timata tonu tatau te whakaaroaro i naianei, kei ahua
tawhiti atu ana te rara o te mate nei-
He "NANAKIA" TE MAORI.
E 30 nga tai-tama hoia (Boy Scouts) e haere ana ki te
Jamboree i Ingarangi a Hune te 8 onga ra- Kotahi he Maori.
ko Bob Haraki, no Heretaunga nei. He waimarie taua te iwi
Maori ki te whiwhi kia kotahi he mangai mo taua mo tenei
iwi iti rawa i raro o te ra. ki roto i nga mahi nunui a nga iwi
rarahi o te ao.
Ko te Jamboree nei he huinga no nga tai-tama kowhiri o
nga iwi katoa i raro o te ra. Ko te kaupapa he whakau i te
Houhanga-a-Rongo, ara Peace Pact.
I mama ai te Maori ki te haere na te aroha o Miss
Hutchenson- Na te wahine nei i tapae he £100 hei tikiti mona.
He wahine aroha tonu tenei ki te iwi Maori. He tamahine ia
na Hatihana (Hutchenson). tetahi o nga kaumatua i whaka-
noho tuatahi ki Heretaunga nei. Kia nui nga ora ki tenei
wahine!
TE MATE KOHI, Consumption.
TE PUTAKE O TE KOHI"
T. WI REPA, M. B., Ch. B.
waipiro kia inu tona hoa kohi e mare toto ana. Ka mutu tona
hoa. ka inu hoki a ia. Kia tupato mo tenei ahua. Kua kite
ano au i te tangata ora e inu ana i te kapu wai i muri tata iho
i te mea mate kohi. Tuarima: He ngongo i te hau ki i te puehu
mate kohi, ka mare te mea kohi ki waho. Ka maroke, ka uru
ki roto i te puehu. Ka pa te hau ka puhia haeretia. Ka ngo
ngoa e te tangata ka pangia ko ia. Ko ianei te take whaka-
houtia nei nga tangata kohi kia tuwha ki ro patara ki runga
pukapuka ranei ka tahu ki te ahi; ki runga pakaru kaka
ranei ka tahu atu.
Tuaona: He Kore no te tangata e tiaki pai i a ia: ka kai
waipiro, ka haurangi, ka moe noa i waho ranei i runga i te
wahi maku, ka noho i ro kakahu maku mo te nuinga o te ra.
ka pangia e te rewharewha. Ka waiho tonu tena hei mahi, ka
pangia e te mate kohi.
Tera etahi "titiro, " ara' ki te reo pakeha he "test" mo te
mate kohi. Ma taua raweke e wai-tohu kua uru to mate kohi
ki roto i te tangata. Ahakoa ora te ahua o te tangata, mehemea
|
|
18 1014 |
▲back to top |
1014\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929
kei roto ia ia te purapura o te kohi e takoko ana, ka waitohu
taua "titiro. " Eotoru aua "titro" Anei ratau: (1) "Von
Pirfquet, " (2) "Calmette, " (3) "Moro. " Kua whakamatauria
te "Von Pirquet, " me te "Moro" ki Niu Tireni nei. I te tau
1913-1914 ka "tirohia" nga tamariki pakeha e 383 o Niu Tireni
e nga tohunga o te Tari o te Ora ki te "Von Piquet. " E 93 o
aua tamariki he kakano mate kohi i roto. Ko te ahua ia o aua
tamariki i mua atu o te "tirohanga" he ora katoa. I mua tata
atu i te tau 1927 ka "tirohia" e tahi o nga tamariki kura o
Poneke, me Canterbury e Dr Mary Champtaloup o te Tari o
te Ora ki te "Moro. " O nga tamariki kura o Canterbury i
tirohia, " 17 i roto i te rau tamariki he kakano kohi i roto. O
nga tamariki kura o Poneke i "tirohia, " 10 i roto i te rau he
kakano kohi i roto. I te Porowini o Poneke ka "tirohia" etahi
tamariki Maori. E 25 i roto i te 100 tamariki Maori he kakano
kohi i roto. I te "tirohanga" i nga tamariki Maori o nga tau
pakeke katoa, ka kitea, e 50 i roto i te 100 tamariki he kakano
kohi i roto. Eki ana a Dr. Elaine Gurr, takuta o nga kura Poari
o Haki Pei, kanui nga tamariki Maori kei roto i ana kura e
tirotiro nei he kakano kohi kei roto. I patai au kia Lambert,
kai tirotiro a te Tari o te ora kei te Tai Rawhiti mehemea
pewhea te ahua o te kohi ki tona takiwa. Ko tona whakahoki
kia au. ka nui. I tata ki te 50 nga whanau kua ata tangohia e
au o ratau whakapapa kohi, mai i nga tipuna, ki nga matua, ki
nga tamariki, mo nga mokopuna kanui nga mea kohi e whaka-
puta ana i tena whakatupuranga, i tena whakatupuranga.
Mehe mea e "tirohia" ana ki te "Moro" tera e kitea he
kakau kohi kei roto i a katoa.
O nga tangata i Nui Tireni e tapatapahia ana (Post
Mortem) kia kitea te putake o nga mate, e 28 i roto i te 100 i
kitea he nawe mate kohi i tetahi wahi o te tinana ahakoa he
mate ke noa atu nana i patu.
Ka kite tatau i konei: Tuatahi: he mate whanui te kohi i
whanui noa atu i ta tatau e mohio nei.
Tuarua: Ora tonu ai te kohi: Ina hoki i kitea ai nga nawe
i runga i nan tupapaku a etahi atu mate: Tuatoru: Kei te rere
te kakano kohi i nga wahi katoa.
Na R. Korteweg o Amsterdam enei korero i kapea mai i
roto i te "Tubercle" Nupepa o Mei, 1928.
1. Hunga rawakore: Ka pohara ano te ahua o nga marae me
nga whare. He nui te mate kohi.
2. Ka pai nga whare, me nga marae, ka paeratia te mira-
ka, ka iti ano te mate kohi.
( Taria te Roanga. )
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
19 212 |
▲back to top |
|
|
20 s213 |
▲back to top |
191. —HE TANGI MO TE OHONGA,
Na Rore.
(Ngati-Tuwharetoa).
Na Paora Rokino. na Ngamotu Wiremu nga kupu, nga
whakamarama.
No te 21 o Tihema, 1928, i Waipahihi, Taupo, ka korerotia
mai e nga kaumatua nei etahi o nga waiata a to raua tipuna a
Rore. Ko Rore no te wa kai tangata, engari i rokohanga mai
e te wa o te whakapono nei. Nana tera waiata, "Kaore te
aroha ki te kororia tapu, " no tona wa i uru ai ki te whakapono.
Otira he uru awangawanga; he wa ka koingo ki te wa maori
tuturu kua rohea ra ki muri, a ka puta i roto i ana waiata.
Rore
Tokoahu Te Rahui
Wiremu te Ohonga Te Kiriwera
I I
I Paora Rokino.
\_\_ i i
Wi Maihi Maniapoto Ngamotu Wiremu
Pareawa
He waiata tenei na Rore mo Te Ohonga, he mokopuna
nana, ko Te Aro-karaka tetahi o ona ingoa. Ko te tama a
Rore, ko Tokoahu, i haere ki te whakahoki i tetahi wahine,
he korako, no Ngati-Awa ki Taranaki. He wahine tera i riro
taurekareka mai i a Rore, ka whakatipuria ei ia. Ka pakeke,
ka whakamoea e Rore ki ana mokopuna; kaore era i pai. Na
ka whakahokia e Tokoahu, na Ngati-Awa te tono mai. Ka
pupuri a Rore i a Tokoahu mo tana mokopuna te take, kei
whai i te tira. Kaore a Tokoahu i rongo, haere tonu. Na mate
koeo atu ana a Te Aro-karaka ki Taranaki; koia te tangi nei.
Kaore te mamae kai kinikini ana
Te tau o taku ate,
Me he poko Te Ohonga1
E karangatia nei.
Nau mai, e Aro, 2 ki konei taua,
Kia hoaia atu ko Te Rangimaio. 3
To kauati na ko Ngarueiterangi4
Hei pana makutu, hei pana korero.
E waiho ana koe mo nga nohanga matoru,
Ka whakahemo koa kei o tuakana.
Ki atu ana au "Nau mai e noho, "
Tu ana Tokoahu5 nga matarae
I waho o Taku, 6 i waiho te Waitapu, 7
Te ata kitea atu i tua o Tongairo.
Tu ana te puehu nga wai e rere
I raro o Rangitikei, 8 e whai ana koe
|
|
21 s214 |
▲back to top |
Te uira9 waewae kei o matua
Kei a Waikirinui, kei a Tohe-matanui, 10
Kia homai ana nga rakau" o tawhiti;
Ohorere pu te mauri, tangi ana te paoro,
Whakahoro atu ana ki roto o Waimea. '2
Kaore he pouri, mei hinga ana koe
Ki te aroaro ra o te manu'3 toheroa,
E tohu ana, e tauia, he papanga kei raro;
Ko Te Tua-o-te-rangi'4 naku i tu awatea
Nga tai e whati i waho i Otaki.
Tena e 'Raha15 ta taua pokai kura,
Whitikitia mai kia mau te pupuri.
Ehara ko te mea i kawea ai koe,
Ko te poroauahi16 nei, mehe aha te huanga?
Mitimiti kau ana te arero, kapekape kau ana
Ka hoki mai ki ahau ra.
Tenei o nui naku i moumou,
Ka whiua te uira, ka maka nga kape,
Ka whiua Te Wewehi. 17 ka mahue iho nei
Ko Mounganui18 ra; o nui, e tama,
I haere ai koe na.
'Te Ohonga: He mokopuna na Rore, mona ta tangi nei; ko T
karaka tetahi o ona ingoa.
2Aro: Ko Te Aro-karaka ara, ko Te Ohonga.
3 Te Rangimaio: Ko Io.
4Ngarueiterangi: He atua.
5 Tokoahu: Ko te tama a Rore.
6Taku: Ko Te Kohai-a-Taku, he kurae kei te taha tonga o Waiti
Ko te moenga o Te Roro-o-te-rangi.
7Te Waitapu: Kei Motutere, he wai tapu, he tuahu no mua.
8Rangitikei: Ko te awa, ko te takiwa o Rangitikei.
9Te uira waewae: Mo te ahua o te tapuae o nga ope whawhai.
10Tohe-matanui: Ko Te Whatanui pea?
11Nga rakau o tawhiti: He pu.
12Waimea: Kei te taha tonga o Manawatu.
13Manu toheroa: Mo te pakanga.
14Te Tuaoterangi: He toa no Ngati-Awa i mate ki Te Pakakutu
taha ki waho o Otaki.
15'Raha: Te Rauparaha.
16Poroauahi: I whakaritea te wahine korako ra ki te torori.
17Te Wewehi: He tiki, a he patu.
18Mounganui: He tiki.
192. —HE TANGI MO TE KOHIKA,
Na Tikina
(Ngati-Tuwharetoa).
Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whakamarama
I tangihia e Tikina ki Raropo, i Hauhungaroa, i 1
hauauru o Taupo. Ko Te Kohika tenei nana te waiata
112. Ko Te Kohika tenei e, korerotia ra i te waiata nama
173; i moe i a Te Rerehau, nana te waiata nama 42.
|
|
22 s215 |
▲back to top |
(Ref: Taite 25).
E to. e te ra! Hohoro te ngaro atu,
Kei whai atu hoki taku hoa i a koe.
Engari ano koe he ngaro ka hoki mai;
Tena ko taku ipo he ngaro ka oti atu.
Ka waiho au i konei karangi noa ai.
Kati nei koange he ngonginga huri atu.
Me ngongi aronui, kia kite te marea
I oku mapara e mau ana i aronui,
E mau ana i rua ngutu.
E pai ana ano mei tere wawe ko au
Te takapau a te tua ki te papa tiraha.
Kia kite ai koe i aku kapara puni
I pepehatia ai e aku kaumatua,
I tohea ai au kia oti hei koha
Kia koe, e te tau, ina mahue iho
I taku tinana nei, mei pono ki tera.
No to wawenga nei, haha kau atu ana.
Mei uru no runga e taea te motumotu,
Hei whakawhiwhinga atu ki to ringa, e
He aha te huanga i waiho iho ai,
Hei pakinga hau, hei whitinga ma te ra,
Hei tirohanga mata ma te hanga ware i
Ka pa ia nei ko te toka i Ahuru,
Mana e parahu o miringa rau nei,
Ka ponita noa ahau, ka korokeke te mo
193. —HE TANGI MO TE AOTUROA
Na Te Rangihinganui.
Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whaka
tamahine a Te Aoturoa na Te Rangihinganu
Atanatiu.
(Ref.: Taite 27).
E whiti, e te ra!'
Ka pai hoki koe,
Ki te whakaoho mai;
Na te mea ia ra
Ka nenewha ki te moe,
Te hirenga a te ra
Korowhiti tonu ake
Taku manawa i roto,
Oho marire ana,
Ata tau marire.
He hanga pai noa iho,
Mei rite tahi mai
Te hanga nei a taringa
Te kokopa ake
Kia rongo a tinana.
Ina hoki te he
He tuhanga riri kore.
|
|
23 s216 |
▲back to top |
Mei kite tahi ake
I te rehunga mata,
Tena ko tenei
Ko Puanga tonu atu.
Ai te marama
E hora ki to taha
Hei taunga mai
Ma o tupuna.
Nau mai, e hine,
Taua ki konei,
Kia waituhitia
O mata rauwhero,
Te urunga o te rau,
Te moenga o te tini.
Te noho atu koe
1 te aoturoa,
I te ao pakakina, '
I te ao pakarea. 2
Ko te ao tena
Hei wehinga mou;
Ka moumou nei koe
Ki te rua hounuku,
Ki te rua whakapakaki:
Te rokohanga ki au,
E te tamaiti!
pakakina: Ao marama, ao kanapanapa,
pakarea: Ao pouri.
194. —HE TAN
Na Pare-Haura
(Waikato).
'a Te Taite Te Tomo nga kupu, ru
whakatikatika
E ki ana a Te Tahuna na Pare-Ha
iro. Ko Pare-Hauraki tetahi o ng
(Taite: 35).
Takiri ko te ata,
Ka rere ko te ra, e.
E hine moeroa,
Maranga mai ki runga, e;
Toia atu ra
Te tatau o te po, e;
E ahu to tira
Koe whare tu mai, e i,
I raro o nga muri
Kei o tupuna, e i.
E mihi ana au
Ki te kino kainga, e i,
E hoa ma, e,
I raro o Waikato.
|
|
24 s217 |
▲back to top |
E hoa ma, e,
Hurihuri iho ra
Te kiri o te makau,
Ka moe i te hau, na i.
'A whakarewaia
Te kauri i te wai, e i,
'A tu mai koe
I te ihu o te waka, e i.
I te nui 'Ati-Mani'
I te rahi Waikato, e i,
Hei kawe i a koe
Te whatu o Uenuku, e i.
Kohari kau ana
Nga whetu o te rangi, e i,
Tuhera kau ana
Te riu o Tainui.
Ka whati ra, e,
Nga puhi o te waka, e;
Taku manu kohe ata
Ka tiu ki te muri, na i.
i'Ati-Mani': Ngati-Maniapoto.
195. —HE WAIATA,
Na Potatau Te Wherowhero
(Waikato).
Na Te Tahuna Herangi nga kupu, nga whakamarama.
Ko te whakamarama tenei a Te Tahuna: —"He waiata na
Potatau i a ia e noho na i Mangere. Ka tae nga rangatira o
te pito ki te tonga o Waikato, a Te Aho, a Te Wetini Taiporu-
tu, a Pakaroa. Ko te timata tonu tena o te whakaara i te
Kingi Maori. Ka tu a Potatau, ka waiata i te waiata nei. "
I taia te waiata nei ki te pukapuka a McGregor, 'Maori
Songs' (S. 55); kei reira e kiia ana, "Mo nga kai, i kainga e
te kiore. " 1 taia ano hoki ki te Waka Maori (W. M. 8/156) a
ki te pukapuka a John White (W. 4/8, W. 5/6).
Ko Potatau te rangatira maori i whakaturia hei Kingi,
nana a Tawhiao; na Tawhiao ko Mahuta; na Mahuta ko Te
Rata. Na Tiahuia, he tuahine no Mahuta, no runga ake i a
Mahuta, a Te Puea; ko Te Tahuna, nana te whakamarama i
runga nei, te papa o Te Puea.
(Ref.: S. 55, W. M. 8/156, W. 4/8, W. 5/6).
Tenei ka noho, ka hihiri ngakau o tangata
Ki te mahi e takoto mai nei.
Ki kona e te rau taupu noa mai ai,
'A piki ake au ki runga te kiritai,
Nga manu e wheko i raro o Rangiahua.
Homai ano koe kia ringia iho,
E tapu ana, e ihi ana
I a Rongo-whaka-hirahira.
|
|
25 s218 |
▲back to top |
Ki kona e Tane-pani-karariri-whanaunga,
He ngahere pea e whakanuia e te ngutu poto,
E pokaia mai ana e te tamaiti niho koi,
Nana i noho i a te ihu o Tainui, te waka o Hotu
Nana i homai te kai ki te ao Maori.
He aha te atua korero i maua mai ai?
Me huri kau ake ki muri ki to tua mata.
Tua noa ana ko era mahihi anake,
Takoto ana mai te rangi ta whakarere i te rohia
Heoi te hirihiri e ngau ki Hauturu
E ngau ki Te Whara ki nga puke i ahua,
Pohewa i takoto ki tawhiti.
E ngoto ranei o niho ki reira?
Tena te kai ka ngaro te pae ki Hawaiki.
Ki te tupuranga mai o te kai, he kiore.
196. —HE WAIATA,
Na Potatau Te Wherowhero.
(Waikato).
No Te Tahuna Herangi nga kupu, nga whakamarama
No muri noa mai i te wa i waiatatia ai e ia te
nama 195, ka tae atu a Wiremu Tamehana Te Waha
Rewi Maniapoto, a Wahanui, a Tapihana, a Taonui, a
Papita ki a Potatau mo taua take ano, kia whakaae a
kia tu ia hei Kingi. Ka waiata a Potatau i te waiata
E noho ana i te ranga' maheuheu
O te ngutu o te tangata,
E wani atu ra he taranga hau;
Ka hapainga ki te poti ngutu,
Hei hikihiki atu
Ki te pahi taua ki te tonga.
Kei Repanga nga manu mohio
Ko Mumuhau, ko Takereto,
I tiraua ka waiho te ngaki.
Titiro mai ka eke i Ruahine,
Ka tokotoko ko te ripa tauarai
Ki nga mahi i kauhoe i taku ohinga,
Tenei tonu ka te heheu mai.
Ka hoki au ki te Hine,
Ko aku rongo kia puaina te ripa ki Mauina.
E hara taua i te taringa ki te whakarongo,
Whakamohoutia ka waiho hei raru
Ki ahau, e.....
1Ranga maheuheu: Ko te ranga he tupuke; ko te maheuheu,
tupuria e te taru. Mo nga kupu hahani a te tangata.
2Repanga: Ko tetahi o nga motu i te taha tonga o Aotea
Barrier). He whakatauki tenei.
3Whakamohoutia: Ki etahi reo "whakahoutia. "
|
|
26 s219 |
▲back to top |
197. —HE WAIATA MO TONA WHARE,
Na Turongo.
(Waikato).
Na Te Nguha Huirama nga kupu, nga whakamarama.
Ko Turongo he tupuna rongonui, ha tupuna rangatira no
Waikato, no runga i a Tainui. No tona taenga ki te rawhiti,
ki te takiwa o Ahuriri, ki te kainga o Te Angiangi ka mahia e
ia te whare. I a ia e mahi ana ka whaiaipo ki a Mahinarangi.
Oti rawa ake te whare ka mohiotia e Te Angiangi, papa a Mahi-
narangi, kei te moe tana kotiro i a Turongo; ka riri a Te
Angiangi. Ka whakaaro a Turongo me hoki ia ki tana pa, ki
Rangiatea. Katahi ka waiata i tana waiata. I taua wa kua
hapu a Mahinarangi.
Na, ko tetahi tenei o nga hono nunui, o nga hono ranga-
tira o nga tatai tangata o teiwi Maori. I te taha ki a Turongo
he huinga no nga toto rangatira, no nga uri toa, no nga mana,
no nga wehi o runga i a Tainui. I te taha ki a Mahinarangi
ko nga toto tuku iho i a Paikea, i a Tamatea, i a Kahungunu, i
a Rongomaiwahine. Ka puta nga uri e noho ra i Waikato, i
Hauraki, i Taupo, i a Ngati-Maniapoto, i te upoko o-te ika ki
Otaki. Ko te whakaputanga o te kawai ariki ko Potatau Te
Wherowhero tae iho ki ana uri.
Hei kona ra, e whare kikino,
Tu mai ai,
Hei whakaahua ma te tangata
I te hikitanga o te poupou,
Ka kopa i tehi' tara,
Ka hira kei runga.
No namata mai ano i ako mai
1 te waihanga, ko Ruatahuna, 2
Ko ta rekoreko, rere mai te pua
Ko te ua-awha,
Ko Moana-nui, ko Moana-tea,
Ko Manini-kura, ko Manini-aro,
Tenei ka tu kei te takutai,
Ko te koha a Turongo.
Opane koanga au,
Ko te wahine nana i hari mai
Te toki pounamu,
Hei taratarai atu i te poupou,
Kia ngangao3 ai.
Na to matua koe i whangai
Ki te umu o te hotu
Mo te moe-tu, mo te moe-ara.
O kupu kei roto, o mahara i roto
To ngakau ki te mau toki, '
He matawaia ki te hanga
E tu mai nei.
He aha koa he kopae tu
Ki waenga te marae,
He kahu makere, he ngongoro i roto
He moe ki raro, e.
|
|
27 s220 |
▲back to top |
'Tehi: He whakapotonga no 'tetehi'. Ki te Tai-rawhiti 'tahi, ' he wha-
kapotonga no 'tetahi. '
2Ruatahuna: No te whanau a Rua, nana te waihanga, ara te. mahi
hanga whare, whakairo, aha. Ki nga waiata a etahi atu iwi ko
Rua-te-pupuke, ko Rua-te-ata-mai. (Tirohia waiata nama 141).
3Ngangao: Ko te ahua o te rakau ina taraia e te toki kapu.
198. —HE WAIATA WHAKATANGITANGI.
Na Rore
(Ngati-Tuwharetoa).
Na Paora Rokino nga kupu, nga whakamarama.
Ko Rore ano tenei nana ra te waiata nama 191. He waiata
whakatangitangi tenei nana. Kua mokemoke noa iho tona
whakaaro ki nga tikanga o mua, kua ahu ke mai ki nga ahua
o muri nei. He wa ka kume i roto i tona ngakau nga
mahi, nga tikanga o te wa kai-tangata; a, he wa ka pouri ia ki
era ahua, ka tahuri ki nga tikanga hou o te wa i te whakapono.
E kore ano e ahiahi
Ka mau ahau ki taku muka' ka rahurahu.
He aha kei aku ringa, e whakapikaua nei?
He uira ki te rangi, he kanapu waihoe
Na Ngati-Ruru2 ki Taupo.
Homai koia to kariri3
Kia puhipuhia ki te whenua;
Heoi te kawe ki Otaki, 4 hoki ana mai
He huatahi, kotahi tonu.
Whakahoki mai ki Rotorua5
Ka rua ki te iringa.
Hau ana mai Waitahanui, 6
Hau ana mai Tongariro,
Tau ana te tiaho7 ki te tungaroa
O te whare8 nei.
Mauria atu, e Nini, 9 aku rongo
Ki Maketu, ki a Te Korekore, 10
Kia whakahoroa mai he paraikete, " he aikiha
Moku ra ka papangarua te tuitui, i.
'Muka: He kupenga matatu.
2Ngati-Ruru: He hapu no te taha ki runga o Whanganui, no tera ki
a Pehi Turoa, ki a Te Pikikotuku. Ko te rongo mai o taua ope
ka haramai ka whakataumaha i ona whakaaro.
3Kariri: Ko te kupu pakeha "cartridge. "
4Otaki: Mo tona haerenga tera ki Otaki, hoki ana mai ko tona pu,
kotahi tonu.
5Rotorua: No tona haerenga ki Rotorua ko te rua o ana pu, na
nga rangatira o reira, na Te Pukuatua ma.
6 Waitahanui: Kei Tongariro awa, he pa nui no Ngati-Tuwharetoa, kei
tetahi o nga ngutuawa o Tangariro.
7Tiaho: Ka iri ona pu ka rere te tiaho, te piata.
8 Whare: Ko "Te Miria" te ingoa, he whare karakia i Rotongaio. Ko
te kainga noho tera, ko Whakangarue te pa. No muri nei ka
nohia a Waitahanui (ehara i tera i Tongariro ra, engari ko tenei i
te awa o Waitahanui nei) no te wa ka tu nei te kura.
9 Nini: Ko Nini Parakaia, no Te Arawa.
10Te Korekore: No Te Arawa, no Ngati-Pikiao.
"Paraikete, Aikiha: Ara ki te pakeha 'blankets, handkerchiefs. '
|
|
28 s221 |
▲back to top |
199. —HE TANGI MO TAIAWHIO.
(Te Arawa).
Na S. Percy-Smith nga whakamarama.
He maha nga tangi mo te parekura i Mokoia, i whakaekea
ra e Hongi Hika. Mo Taiawhio tenei, he rangatira no Te
Arawa i mate ki Mokoia. Kaore i te marama na wai tenei
waiata i tito. Ko tetahi o nga waiata nunui mo te parekura
i Mokoia kei te waiata. 5, kei te tangi mo Te Kuru-o-te-marama.
Ko te nama 200 tetahi.
(Ref.: M. 232, J. 9/105, Wars. 256).
Takoto iho ki taku moenga,
Me he ika ora au ki te iwi,
Ki a koutou, e Here1 ma,
E pukai mai ra i Mokoia.
Na Te Whatanui3 i hi te pakake,
Pae ana ko te waha kei uta,
He mango ihu nui.
Homai nga roro no Tahakura, 3
Hei kai ake ma Rewharewha. 4
Haere wareware ko te hoa,
Kihai i kai i a Te Waero. 5
Engari ano te marama
Eke penu tonu ki runga.
Na Te Waru6 nga mahara,
Puhaina mai ki a Te 'Paraha; 7
Arahina8 mai i Tauranga
Te huna i Rotorua.
Tena ano te homai na
Ki te Potiki9 na Papawharanui,
Ki a Te Mutukuri, 10
Hei tua i a Te" Pae,
Hinga rawa ki raro ra.
1Here: Kei te ngaro tenei.
2Te Whatanui: E kiia ana na Te Whatanui raua ko Te Rauparaha i
whakakiki ki a Te Arawa kia patua te ope o Ngapuhi, a Te
Paeoterangi. I te takiwa raua o Rotorua i te wa i tae mai ai
taua ope ki reira.
3 Tahakura: Kei te ngaro tenei.
4Rewharewha: Kei te ngaro tenei.
5Te Waero: Ko tetahi o te ope a Te Paeoterangi. i patua e Tuho-
urangi ki Motutawa, Rotokakahi, i te tau 1822.
6Te Waru: He rangatira no Tauranga. I tae a Te Rauparaha ki
Tauranga, ki a Te Waru, hei awhina i tana haere ki te upoko
o te ika. Ko te ahua na Te Waru te whakaaro kohuru i a Nga-
Puhi.
7Te Paraha: Ko Te Rauparaha, nana i tino whakakiki a Tuhourangi,
ka whakaae a Te Mutukuri kia patua a Te Paeoterangi. (Wars.
205). '
8 Arahina mai: Na tetahi hapu o Tauranga, na Ngati-Pukenga, i arahi
mai a Hongi Hika ratau ko tana ope i tae mai ai ki Mokoia.
9Te Potiki na Papawharanui: Mo Tuhourangi tipuna, tau iho ki a
Tuhourangi hapu, na reira nei i patu a Nga-Puhi ki te Motu-
tawa. Ki te M. 232 me te Warr. 256 "te putiki; na Papawhara-
nui.
10Te Mutukuri: Ko te rangatira u Tuhourangi nana i patu te ope a
Te Paeoterangi.
11Te Pae': Te Paeoterangi.
|
|
29 s222 |
▲back to top |
200. —HE TANGI MO TE AOKAPURANGI,
Na Rangiwawahia.
(Te Arawa).
Na S. Percy-Smith i whakamarama.
He mea tango mai enei korero i te pukapuka a S. Percy-
Smith (Wars pp. 253, 282). Ko Te Aokapurangi he wahine
rangatira no tera hapu o Te Arawa, no Ngati-Rangiwewehi. I
riro herehere taua wahine i a Te Wera Hauraki o Nga-Puhi i
te tau 1818, a moea ana e Te Wera. No te wa i whakaturia
mai ai te ope a Hongi Hika ki Rotorua ka tohe ia kia haeremai
i te taha o Te Wera, he whakaaro ki tona iwi. Kei te whaka-
ekenga i Mokoia ka rere ia ki te whare i a Ngati-Rangiwewehi.
ka piki ki runga o te kuaha, ka karanga ki tona iwi kia tomo
ki te whare. Koia te whakatauki a Ngati-Rangiwewehi, "Ano
ko te whare whawhao a Te Aokapurangi. " Ko te take tena
o te maungarongo. I haere a Te Aokapurangi ki a Hikairo-i
Mangorewa, ka haria mai ki a Hongi Hika, ka houhia te rongo.
Kei te J. 8/242 etahi korero na Takanini Tarakawa mo Te
Aokapurangi, e ki ana no Tapuika ia, a ko tana tane tuatahi
ko Rauru o Tapuika.
No te matenga o Te Aokapurangi ka tangihia te tangi nei
e tana mokopuna e Rangiwawahia.
(Refs.: Wars. 282, J. 8/242, J. 9/149).
Whakarongo! whakarongo ana
Maua ko taringa.
Ki nga rongorongo taua
E piki mai i Kautere, e i,
Ko Nga-Puhi pea?
Ka tanuku kei raro,
Te tihi ki Mokoia, a i.
Takoto mai ra, e,
E te kiri-kahurangi i au, e i.
E tu, E Whae! he maihi whare-nui
No Tama-te-kapua,
No to whanau, e;
Kia whakaputa koe
Te mana o Hoturoa;
E tu ana koe,
Nga waka taurua.
I a Tainui, i a Te Arawa.
Na Rangitihi koe,
He hekenga iho ra
No Tama-te-kapua.
Kia pohiri koe te tini, o Te Arawa,
Koia i to "whare whawhao" e i,
Ka puta te tangata,
Ka ora ki te ao, e i.
|
|
30 s223 |
▲back to top |
Houhia e koe ki te rongo,
Uhia e koe te kahu waeronui
Ki runga o Rotorua,
Kiahi i takahia, a,
I hoko mai, e Ao!
Ki runga ki a Tainui, e,
Te Waka o Turongo, o,
Na Rau-kawa koe ra, e.
1Tametakapua }
2Hoturoa}He uri hoki a Te Aokapurangi no era tipuna.
3Waka taurua: Ko te ahua era o nga waka i heke mai ai nga tipuna i
Hawaiki.
4Rangitihi: Ko te tipuna rangatira o Te Arawa. Tona whakatauki ko
"Rangitihi whakahirahira; ko te upoko i takaia ki te akatea. "
5Whare whawhao: Kua korerotia i runga ra.