TE TOA  TAKITINI
             Registered at the G. P. O, as  a Newspaper.
Nama  95             HASTINGS          Hurae 1st, 1929
TE WHARE-KARARIA CHAPEL MO TE KURA
           O HUKARERE
    Ki nga wahine i kura i Hukarere: E whae ma, e hine ma,
tena koutou. He whakamahara   atu tenei, kaore ano kia tino
eke te moni, e oti ai te Whare-Karakia o to koutou Kura. Ko
nga  moni  e hiahiatia ana, kia oti pai ai te whare e £2, 200.
Ko  te waahirua o te moni nei kua takoto. Ina: —
    Na  nga wahine tawhito, Old Girls     £968  6  2
    He whakaaro na Mrs T. H. Lowry      £100 O  O
    Nga moni hua                                   £90 15 5
    Na te Thirty Thousand Club o Nepia
        he mea  whakatu-ngahau             £111  O  O

                                                         £1, 270  1   7
    Ka  kite ai tatau kaore ano kia kauawhiwhi te mahi nei.
Ehara i te mea kua pau to koutou kaha. Kaore. Me whaka-
 mahara kau atu, akuanei ka uakina mai ano e koutou.
    NA, HE WHAKAMAHARA     ATU TENEI. Kua puta te
whakaaro  a te Thirty Thousand Club o Nepia, kia tonoa atu
 ki a koutou, kia tukua mai he mea maori—kete  nei, whariki.
 piupiu, mea pera. Me tae mai a koutou whakaaro i mua  o te
 paunga o nga ra o Noema. Me ahua Kirihimete Perehana nei
 aua mea, kia papai hoki. Ma to ratau Ropu e hokohoko aua
 mea i a Tihema. Ki te kaha mai koutou, ko te whakaaro a te
 Ropu nei, emi tata nga moni e tumanakohia nei.
     Ko ta koutou Whare-Karakia  e hiahiatia ana kia whaka-
 paua nga  tino mahi atahua a taua a te Maori ki roto. Nga

1018   TE   TOA  TAKITINI   Hurae 1st, 1929


kura nei hei mau  i te reo nei i muri i a tatau. Kaati kei te
kuare rawaatu ratau.
    Haunga  te kore e mohio ki te reo. Kua he  te korero a
nga pakeke tonu inaianei. Kei tooku takiwa kua "na" te reo
o te whakatipuranga tangata o waenganui o te 20 me te 30 tau.
Ehara  te "na" i a Ngati Porou, i a Te Aitanga-a-Hauiti, i a
Rongowhakaata, i a Te  Aitanga-a-Mahaki, i a Ngati Kahu-
ngunu. Kua  "na" te reo o te tamariki taane, wahine o Ngati
Porou  inaianei. Hei te whakarongo atu e korero mai  ana:
"Kua  tae mai na  tanata o Waikato. " ''Tikina atu na hoiho. "
"Kua  riro na tamariki kei Tikitiki. " "Ara na wahine e haere
maira" Kaati tena.
    Tenei  tetahi reo porangi ano kei konei e korerotia ana.
"Mau  tena waahi  o ta taua kai. " Ko te reo o  Ngati Porou
pakeke tonu kua penei: ''Mau tena waiho o ta taua kai. " "Ki
tenei waahi koe o te whare moe  mai ai "Kia Ngati Porou:
"Ki tenei waiho koe o te whare moe mai ai" ''Kei whea taaku
koti- "Kei taua waahi tonu i waiho ra e koe" Kia Ngati Porou:
"Kei taua waiho tonu i waiho ra e koe. " "I mahue i a koe to
potae ki hea? Ki taua waiho ano i kite ra koe" Ko te kupu
nei 'waahi' kua whakahuatia 'waiho' e nga tangata, wahine o
runga atu i te 10 tau. I whakatonga ahau ki tetahi minita e
kauwhau ana: "E rua nga waiho (waahi) o te Reinga" Ko Pa-
raraiha tetahi waiho (waahi) ko Kehena tetahi waiho (waahi)
Ko  Pararaiha i e waiho whakangatanga o nga wairua o te
hunga tika. Ko te waiho (waahi) tenei i noho ai te wairua o
Aperahama. Hei  muri atu i tena ka tae ki te rangi ki te wai-
ho  (waahi) kei reira te Atua. " Engari kaore taua minita e
korero ana: "Ko ia hei mea  kia takoto ahau  i nga waiho
 (waahi) tarutaru hou" Kauaka  ra nga minita hei tauira he
i te reo Maori.
     Ina ano tetahi reo o nga taitamariki o Ngati Porou o te 20
 tau tae atu ki te 30. "I whea koe e noho ana?" "I te taha ia
Hoani"  Ina ke te korero tika: "I te taha o Hoani' "Kei whea
to potae?" ''Ara e takoto mai ra i te taha ia Hemi. ' "Kowai to
hoa i haere mai ai i Wharekahika?" "I haere mai au i te taha
ia Hori. ' ''Kua riro a Pare ki whea?" "Kua riro kei te kohi
pupu  i te taha ia Hera. " He ngawari noa te reo tika: i te
 taha o Hera; ' "i te taha o Hemi.
    Kaore  he ture kia korero tika te Maori penei i te pakeha.
 Ki te whakahua he te pakeha i te reo i roto i tetahi -whaka-
 minenga rangatira ka ka tangia ka whakatongatia, ka tawa-
 itia. Ehara tera tangata i te rangatira (gentleman). Ka whaka-
 ma taua tangata.
     He  waia oku  taringa ki te reo tika—reo  Ingarihi, reo
 Maori. Nui atu te tiotio o oku taringa ki te rongo ki te reo he.
     Me  ako nga  matua  i nga tamariki  kia tika te korero
 Maori. Ka  rongo atu e he ana ka whakatikatika i o ratau he.

Hurae  Ist 1929   TE TOA  TAKITINI          019


             TE MIHANA.
              Na Kenana Aata Wiremu,
    Ki nga Etita: Kia ora korua me ta tatau Pepa. Tenei ano
tetahi take nui hei panui atu ki nga minita me  nga  pariha
maori o te Pihopatanga o  Waiapu.
    Kua  karangatia he Mihana ki te Hauke a Hurae 14—21,
ki Whangara  a Akuhata 18—25. Ko to te Araroa kua nukuhia
mo  Pepuere a tera tau. He mea pai hoki ki toku whakaaro te
panui atu ki nga tangata o aua kainga, ki o etahi atu ano hoki,
etahi kupu hei whakamarama  i te tikanga o te mahi e kiia nei
he "Mihana"  Kua  kite hoki ahau i to pohehe o etahi i muri
iho o te 'Mihana Whakaora'  a Hikihana i te tau 1923, ara e
pohehe  ana he pera ano te mahi kua homai nei e te Pihopa o
Waiapu  ki ahau.
     Na reira e tika ana  tenei patai: HE  AHA   RANEI   TE
MIHANA: Ki toku nei whakaaro, ko tona tino tikanga tenei,
ara he karakia ki te Atua, he rapu hoki i ona tikanga tapu,
kia whiwhi  nui ai te tokomaha ki te oranga nui kua homai
nei e te Matua i roto i taana Tama, i a Ihu Karaiti mo te wai-
rua, me te hinengaro, me te tinana o te tangata e whakapono
 ana.
     He tikanga tawhito tenei no te Hahi e mahia ana i nga
 pariha Pakeha. He mea nui. he mea tapu hoki te Mihana, he
 whakahauora  i te whakapono o te tangata ki te Atua. He
 whakaeke i te ngakau tangata ki te taumata e tika ai kia puta
 ki a ia te mana, te kaha, te marama, me te tapu o te Atua Ma-
 tua, Tama. Wairua Tapu: e whakahou  ai i te ngakau mate
 hei ngakau ora, i te kanohi pouri hei kanohi kite, i te taringa
 turi hei taringa rongo.
     He mahi  nui rawa te mahi nei, e kore e taea e tetahi te
 whakatutuki ki te kahore te Atua hei awhina  hei manaaki
 tonu i a ia, ki te kore hoki te iwi e mahi tahi me  ia i te
 roanga o te mahi.
     Otiia, kua homai e te Atua enei ki taurangi hei oranga
 ngakau mo  tatau.
 1. "Ehara i te mea ma  te uaua, ma te kaha, engari ma toku
 Wairua e ai ta Ihowa" Hakaraia 4, 6. Ara, ehara itemea ma te
 kaha tangata, ma to mohio  nui ranei, e taea ai, engari ma te
 Wairua Tapu.
 2. "Kia tae mai te hoa-riri ano he awa (he waipuke) ka ara
 i te Wairua o te Ariki he kara whawhai ki a ia" Ihaia 59, 19.
 Te kara whawhai  ra ko to Ripeka o Ihu Karaiti i hinga ai i
 a ia a hatana me ona mana, rangatiratanga, wairua kino katoa.
 Ko  te kara tena i tohungia ai o tatou rae i te iriiringa.
 3. ''Ka rapua ahau e ratou, a ka kirea ina pau katoa te ngakau
 ki te rapu  i ahau. Heremaia   29, 12, 13. Na reira kia maia

1020             TE      TOA  TAKITINI     Hurae 1st, 1929


tatau, kia manawanui ki te mahi i tenei mahi nui. Kia ma-
hara hoki tatou ki nga tikanga e whai ake nei: —
    (a) Ki  te inoi tonu moku kia marama  te puaki i toku
mangai o nga kupu nui. kupu hohonu o te Atua e pa ana ki to
tatou whakapono ki te Matua Tama  Wairua Tapu.
    (b) Kia whakapaua e tetahi ona whakaaro me tona kaha
kia noho watea ia i ona raruraru i ana mahi i nga po katoa e
whakahaerea ai te Mihana.
     (c) Kia kaha ia tangata ia tangata ki te uiui ki a ia ano
kia kitea ai ona ake hara me ona  ake mate, kia marama  ai ia
ki te rapu i te rongoa e ora ai tona wairua, tona hinengaro me
tona tinana.
    (d) Kia kakama, kia hono tonu te haere ki te karakia ia
po o te 'Mihana: he korero whakatepe te ritenga o nga kau-
whau. Kia tupato hoki kei whakawarea ia e hatana kia kaua
ai ia e ora.
    (e) Kia whakapaua te ngakau me te hinengaro ki te rapu
i te Ariki kia kitea ai ia, me te whaaki hoki i nga hara kia
murua   ai.
     (f) Ki te tuku whakarere i a ia, i tona wairua me tona
tinana, ki raro i te mana o te Wairua Tapu: mo te mutu rawa
ake o te Mihana kua whiwhi ki te ora me te kaha me te mara-
matanga  o te Rangatiratanga o te Atua.
    "Ehara  hoki te rangatiratanga o te Atua i te kai, i te inu,
engari he tika, he rangimarie, he hari i roto i te Wairua Tapu"
Roma. 14, 17, Ma te penei hoki ka tau nui ai te manaaki a te
Atua  ki te Mihana, ka kitea nuitia ai nga hua.
     Ma  te mohio  o te tangata ki tona mate  ka hiahia ai ia
ki te rongoa: a. ma te mohio ki te rongoa, ma te whakaae atu
ki taua rongoa, ka ora  ai ia.
    Kia mahara hoki tatou, ehara i te mea mo te wairua anake
 o te tangata te oranga nui kua whakaaetia mai, kua homai nei
 hoki, e te Matua i roto i a Ihu Karaiti, engari mo te tinana me
 te hinengaro hoki. E pai ana, e ahei ana hoki Ia ki te whakaora
 i te tangata i nga tu mate huhua o te Pakeha, i nga mate hoki
 e kiia hei he ''mate Maori. "
    No  reira kua whakahau mai e te Pihopa o Waiapu  kia
 mahara ahau ki te karakia i nga turoro me te whakapa ringa-
 ringa kia ratou, a, kua tino kite ahau i te putanga o te mana
 whakaora o Ihu Karaiti hei pei i nga wairua kino ki waho, hei
 whakakore i nga mate o te tinana.
     I nga Mihana katoa o nga tau ka hori ake nei kua kitea
 he tangata e hiahia ana ki te tuku atu i o ratou mauiui katoa
 ki a Ihu Karaiti, kia whakawateatia ai e Ia: a itemea ka mutu
 nga karakia whakapa-ringaringa ki nga turoro.

Hurae 1st. 1929 TE TOA TAKITINI           1021


         E  toru nga karakiatanga i nga ra o te Mihana.
    1. I te ata mo nga tamariki i mua  o te kura.
    2. I te awatea he mahi Karaipiture mo  nga turoro me  o
        ratou hoa.
    3. I te po mo te katoa.

           HE INOI MO NGA MIHANA.
    E te Atua Kaha rawa, i whakakitea mai tau Tama hei patu
hei whakangaro, i nga mahi a te rewera, hei mea i a matou
hei tamariki mau, hei tangata mo  te ora tonu. He inoi atu
tenei ki a koe kia tukua mai tau manaaki nui ki runga ki nga
Mihana  e whakahaerea ana ki nga pariha Maori o tenei Pi
hopatanga  i te roanga o tenei tau. Manaakitia te kai-kauwhau.
Hoatu ki a ia he kupu, he mohio, he kaha e taea ai te mahi
maana. Kia  puta to aroha nui me tou mana whakaora  ki te
hunga  e pangia ano e nga  mate, e nga mauiui katoa. Mau
hoki ratou e whakaora, ko koe anake  hoki kei te mohio ki
nga mate  e patu nei i te wairua i te hinengaro, i te tinana o
au tamariki. Tukua nuitia iho tou Wairua Tapu hei whaka-
ohooho i to hunga e moe ana i roto i te he, hei whakatahuri
i a ratou kia koe i runga i te ngakau ripeneta, i te ngakau
whakapono, kia whiwhi  ai ia tangata ia tangata ki te ora, ki
tona nui noa atu. Ko Ihu Karaiti hoki to matou Ariki. Amine.
                                   Pukehou. Nepia.

      ROTO! WAHO!  HAINA MAI!
                         (P. H. T. )
    Ina etahi mea  hei whakaaroaro ma  te iwi e rurea nei e
nga matauranga maha  o te ao. tupono iho ko te ngakau maori,
te ata whiriwhiri iho i nga kupu me nga whakahauhau, tuku
iho  ki nga inoitanga kia peratia, kia peneitia ranei e te iwi
 roto, waho ranei, ka whai te ngakau maori pohehe e kei ko
ke he ora mona, ina ranei kei konei.
    Ko  taua moa  e korero nei ahau mo runga i etahi puka-
 puka tiiti, kirimina ranei, kawenata ranei, nona anake ena tu
 ingoa, i mauria mai ki au kia hainatia taku ingoa ki roto. Ko
 te whakamarama mai a te kai kawe mai i taua pukapuka e
 penei ana: —
     He mea  tono mai ahau kia mauria mai te pukapuka nei
 kia kite koe. a. mehemea ki te marama  i a koe kia whakaa-
 turia mai e koe ou whakaaro a. ki te pai koe, me haina e koe
 to ingoa ki roto, ahakoa kei te rawaho tonu koe, notemea
 ahakoa rawaho  roto ranei ko to matou hiahia kia riro ma te
 mangai, piriwiritua. e pikau atu nga taumahatanga   o te iwi
 maori ki roto i te paremata e heke iho nei. "
     Kaore i marama ki au tana pukapuka, me  nga kai o roto,
 tupono iho ai 'pea" he ngakau whakatoonga tonu, katahi ka

1022              TE   TOA TAKITINI   Hurae 14, 1929


tino kore rawa e marama  iho. Otira kaore ahau i te kaiponu i
te mahara ki tooku nei, na reira ka mea atu ki nga 'Toa Taki-
tini' tena ra e hoa ma i tena pa tuwatawata i tena pa tuwata-
wata, tae atu hoki ki nga kai whakairo, whakakaupapa o aua
pukapuka, ata tirohia iho, weeti rawa, iia kupu, na 'kama' iia
rarangi o aua  whakakaupapatanga, notemea  he hiiritanga
tukunga  whakareretanga atu tau hainatanga i tou ingoa  ki
taua pukapuka.
    Ehara  he korero noatu  ki te hunga kei  roto i te tika-
nga, he whakatupato, he whakaoho kia mataara. Haaunga hoki
te WAHO    kua  haina ki taua pukapuka, he  purehurehu
whakaaro  kore. Engaringari ano. te ROTO  kaore  i aroatu,
kia ora koutou. Otira ko te rongo o tenei mahi kei te penei: —
Nui ke nga Roto kaore i haina i nga Waho i haina.
    He  maha  nga  tikanga e pa ai tatou ki roto i te pouri-
tanga mo  tenei putake. Mo runga  i te mahi paremata  kua
pootitia e tena takiwa e tena takiwa tona mema tona mema
hei pikau i ana tikanga i ana take. I tu taua tangata i runga
i te pooti o te iwi o tera rohe pooti, na reira e tika ana kia
riro ko ia te mangai mo te iwi o tena rohe pooti.
     Mo  te taha ki Te Tairawhiti nei. ko te mema   mo  tenei
rohe  ko Ta  A. T. Ngata. I te mea  kua  tu nei ia ki te
turanga  minita  mo  te  taha maori  kaua   hei kohia  nga
 mahi o tenei rohe ka hoatu ki tetahi atu tangata. Engari me
 mau tonu atu ano kia ia a ma ana te kupu tuatahi. Ka pera
 ano hoki nga take o Te Taitokerau Taihauauru Te Waipou-
 namu  ranei.
    Enei  ahuatanga me enei mahinga tahi o roto i te takiwa
 he mea e tupu haere tonu ai te pai me te mama o nga mahi o
 tena takiwa o tena takiwa pooti.
    Nga  ture me nga mahi o tena rohe o tena rohe porowini,
 rohe kaunihera ranei mo te ora ture ranei kei roto ano i tena
 rohe i tena rohe. Ina kitea te he te taumaha te aha ranei o aua
 takiwa, ko te kawanatanga takiwa ma ana e titiro e whaka-
 tikatika aua peratanga. Heoi te wa e puta atu ai ki te pare-
 mata kei nga heenga o nga ahua o  aua whakatautanga aha
 atu ranei. Hei reira ko te huarahi ki te paremata ko nga piti-
 hana, engari ko te tangata ma ana e tiaki taua pitihanatanga
 ko te mema  o te takiwa no reira mai taua putake.

    Ko  te mea kei te wehi tooku ngakau ko te ngakau wawata
 o taua o te Maori e kei te nui to taua kaha to taua matau, to
 taua marama, ka riro ma te whakapono kua awhitia nei e tera
 o tatou tuwatawata, a koia rawa ma piriwiritua tenei, tera mea
 ranei ka tutuki ai. a tupono ai te pera, kua hihika te ngakau
 maori ki te rere ki ko rawa atu i te tikanga ake. ana kua ko te
 e rongo ki nga tono ki nga tohutohu, ki nga kupu arahi a nga
 kawanatanga  takiwa me nga kaunihera  takiwa. e ata kitea

Hurae  1st, 1929  TE  TOA  TAKITINI                    1023


ake nei i etahi wa  te titiro whakapi o te tangata ki aua tu
whakahautanga.
    Ehara i te mea kei te ki ake a koiara rawa nga tohutohu
mai, engari na te ngakau maori  pea ka whakapiria  atu etahi
tikanga whakakeke, whakawiri ki tua atu i ona tikanga ake.
    Heoi  ra kei te whakamoana tonu nga mea  katoa, na reira
i tika ai tenei korero: Me  rapu! Me  patuki! Me  inoi! Me
kore e kitea, e uakina, e homai te mehua  e rite ana.
          PITOPITO KORERO
    Kua  tino pai rawa te Kingi i te paanga tuatoru mai o te
mate  ki a ia. Kei te rahurahu ki nga whakahaere o te kiingi-
tanga. 'E te Atua tohungia te Kingi. "
     E rihaina ana te Pihopa o Waiapu i te mutunga  o tenei
 tau. Na te kaumatua, me te whakaaro  me tamariki ake he ta-
ngata  kia taea ai nga mahi.
     Hei te raumati ra  ano tae ai te Pihopa  o Aotearoa ki
 Otakou me Wharekauri  matoro haere ai i te Iwi Maori.
    Kua  uru  ko te Ropu  Kai-Mahi o Ingarangi hei Kawa-
 natanga  inaianei. Tamatuatahi    te  wahine  kia   tu  hei
 Minita, na tenei Kawanatanga rawa. Ko Margaret Bondfield te
 katuarehe nei, ko ia te Minita mo nga Mahi.
     Nga Motoka  kei te ao: I taua e te Ropu Tiaki o nga Mahi
 o Amerika   (U. S. Department   of Commerce), kitea ake  e
 32, 000, 000 te maha o nga motoka kei te ao inaianei. Nuku atu
 i te 24, 000, 000 kei Amerika ake. E 2, 000. 000 kei te Porowini
 ake o New York. Ka mahue iho ai e 8, 000. 000 ano nga motoka
 kei era waahi atu o te ao.
     Ko te Jamboree ka tu ki Hyde Park (London). E 30, 000
 nga tai-tama o nga Iwi e 42 ka hui ki reira. Kotahi  te Maori.
 He nanakia, ka ka te ahi. Ko nga kai kua pae ma te hanga nei:
 80, 000 nga heeki, 10 tana pekena. 3 tana huka. 10 tana tuhi, 3
 tana ti, 5 tana hinu. 8 tana raihi. 200 tana rohi. 15, 000 kopaki
 wheko, karani, karepe, me era atu.
     E  11, 500, 000 nga  Paipera  i tohaina  e te  British and
 Foreign Bible Society ki te ao i tenei tau. E 500, 000 te nuku-
 nga ake i o te tan ka hori. I kaha te hokona o te Paipera i
 nga waahi katoa o te ao. ana ko Ruhia rawa kaore. E ki ana
 a Rev. E. Smith, hekeretari o te Ropu ta Paipera ka 146 nga
 reo kua  oti te ta te Paipera.
   Te  rongoa tuatahi mo  te mare  mo  te matao mo  te puru
 WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.

1024             TE  TOA  TAKITINI    Hurae 1st 1929
         NIREAHA   Niki PAEWAI

  He nui te hari me te koa mo te taenga mai o te rongo kua
whiwhi  tenei o a tatou tamariki ki tetahi honore nui i roto i
nga turanga o te hunga matauranga o te ao. Ko Niki he moko-
puna na Nireaha tetahi o nga tino kaumatua rangatira o Ngati
  NIREAHA    (Niki) PAEWAI, B. Sc. 
 Mutuahi me  Ngatipakapaka, me Manahi  Paewai hoki o Tahi-          
 raiti, No Noema 30 onga ra tau 1896 ka whanau a Niki, a, ko
 ona tau ka 33.
     I timata mai te kura o Niki i Te Aute  Kareti a mutu  mai
 ki te kura Momona  (M. A. C. ) i runga i tona mahara kia ako

 Hurae  1st. 1929   TE TOA   TAKITINI                102. 3


 ako ia i te mahi-a-ringa ara mahi ahuwhenua. E mohiotia ana
 hoki i aua ra he pera te akoranga nui a te M. A. C.
     Otira i te mea ka paahi ia i nga karaihe o tera mahi ka
 mahara  ia kia haere atu ia ki Amerika me kore te matauranga
. Merikana e nui ake i o etahi atu iwi koia ka koingo nei tona
 ngakau kia whitikia e ia te moana ki te kimi atu i taua matau-
 ranga.
     T tono  nui tonu ia kia Ta A. T. Ngata me  kore tetahi
 awhina herengi;; Te Kawanatanga hei mahara mo tona kura-
 nga. He  roa te wa i hurihuri ai a ka whakaaetia taua awhina.
 otira kaore i tino rahi. Hei ahakoa he nui ana kupu mihi mo
 taua maharatanga o tana tono.
      Ko  te wahi taumaha rawa o tona haeretanga kei runga i
 tana wahine  me  a raua  tamariki. Kaati nui atu te mihi kia
 raua mo  to raua waimarietanga ki te haere tahi me a raua ta-
 mariki, me te hunga hoki i whai koha ki tenei haere.
     Otira te mamatanga o  taua haere na te mea he Momona
  raua, a, te kura i haere atu nei raua he kura momona Utah.
  The Utah Agricultural  College.
     No  Mei nei 25 o nga ra ka paahi ia i taua whakamatautau-
 ranga. Kua  riro mai i a ia te tohu B. S. Degree.
      E toru ona tau ki taua Kareti o Utah. Kaati kua Tae mai
 te rongo  kei te hoki mai ia.
     Mehemea   he turanga nui tenei a e marama  ana ki nga
  kai arahi o te iwi he mea tika kia whawhatia tenei o a tatou
  tamariki ka whakatu hei tumuaki arahi i runga i era tu aronga
  o te matauranga.
      Otira kaore  enei ahuatanga e taea mehemea ki te kore
  te iwi nga mea ranei e matau ana ki a ia e awhina i runga i
  te whakaohooho  atu i nga tari nunui i nga tari tiketike kia
  taunahatia taua tamaiti e ratou  ma.
      Koia nei ra te tikanga o te ingoa o ta tatou pepa "Te Toa
  Takitini. " Ana atu etahi kei nga  kura tonu atu  e taraia mai
  ana. kei te ao ano etahi e haere ana. Kei ko atu kei ko mai
  etahi. E te iwi kia kaha ki te whakahauhau i a koutou ta-
  mariki, ki te awhina  i a ratou kia akona, kia pai te tieki, te
  tohutohu kia tupu hei tangata hei 'Toa. ' penei me tenei ara
  me Niki  e hoki mai nei.
      Kua  ekengia e nga tamariki maori nga turanga maha o
  te matauranga roia o te hupirimi  kooti, takuta hohipera.
  takuta o nga mahi  whakapapa, takuta whenua takuta rakau.
  me era tu turanga o tenei iwi matauranga e tupu haere nei i
  roto i te ao Maori.
      Whakatangata  e te iwi! Kia kaha!


    Ka  ora te mare i te  WOODS'   GREAT    PEPPERMINT
  CURE.

1026               TE  TOA  TAKITINI      Hurae 1st. 1929


     TE INGOA NEI A "AOTEAROA. "
              Dr Wi Repa.
    He whakahoki  poto mo te reta a Tuhitaare Heemi i roto
o te Pepa o Aperira ka huri nei. I kore ai au e whakahoki
wawe, i te whanga au ki etahi tohunga kia whai-kupu mo taua
take. Te korenga nei o tetahi reo i hamumu ake, ka whaka-
hoki au i te reta a Tuhitaare.
    Mo  te Ingoa  nei mo  "Aotearoa: " hei ingoa  mo  "Nui
Tireni. " Kaore a Tuhitaare i te whakahe, i te tautotohe ranei.
Ko  Ihaia Hutana kei te whakaae. Ki taana korero, anei te
whakahua  a o tatau tipuna i mua o to ratau hekenga mai i
Hawaiki: ''Tatau ka haere ki Aotearoa. " Mo te "Ika a Maui'
anake ranei ta ratau whakahua, mo raua tahi ranei ko te '"Wai-
pounamu. "  Mo  raua tahi pea. ina hoki i tae rawa a Ngahue
ki tera motu. Ka kitea e ia te pounamu. I tae rawa i a ia tetahi
maramara  nui ki Hawaiki. Te  ingoa o taua maramara  ko te
"Ika-a-Ngahue" Ano nei te a hua inaianei kua whakaae tatau he
ingoa tika tenei mo "Niu Tireni' ahakoa na wai i tapa.
    Kei roto kei te pukapuka e kiia nei ko te "Kauae-runga
Kauae raro" e ki ana na te wahine a Kupe taua ingoa i hoatu.
No  te hangaitanga ki Aotea Motu  (Great Barrier) ka hoatu
taua ingoa: Ko iara ano i huaia ai tera Motu ko "Aotea" Kei
te pukapuka a Percy Smith: 'Hawaiki' wharangi 10. e takoto
ana: ko New  Zealand "Aotearoa. "
    Mo  te ki a Tuhitaare na Maui tonu i tapa tenei ingoa a
"Aotearoa" mo  tona ika i hi ake nei. Kei roto taua ingoa i te
karakia a Maui. Anei taua karakia:
    "He aha tau e Tonganui.
    E ngau  whakatuturi ake i raro?
    Ka puta te hau o Rangawhenua,
    Ka ruku ruku,
    Ka hei hei
    Ka ruku ruku
    Ka  ea ea
    Kooi,
    Kopu Tangaroa
    Ka ea, ka eke,
    Ka  eke ki te Aotearoa
    Te aro a Tangaroa
    Tangaroa mehaa!"
Kei  roto te karakia nei i te pukapuka a  Hori Kerei: ''Nga
Mahi  a nga Tipuna "Ka ea ki te Aotea-roa" Me te mea nei he
mea  hoatu noa taana hei tautoko mo  tona mahara na Maui
taua ingoa i tapa. Tetahi he  whakamutunga  karakia tena:
"Ki  te ao turoa" Kaore e awangawangatia mo te karakia nei
ka whakahinga  tonu au ki te mea kei roto i te pukapuka a

Hurae 1st. 1929  TE TOA  TAKITINI     1027


Hori  Kerei. Akuanei  pea no  reira tahi to maua  mohio  ko
Tuhitaare; a, naana i tuhono atu hei whakarereke i taana i
hopu  ai. Kia marama mai  ra te kai tuku korero a Tuhitaare
Heemi  kaore enei kupu: "Kia ea ki te Aotearoa" i roto i te
karakia a Maui  ki te ritenga a Kawana Kerei. Ko  te puka-
puka a Kawana  Kerei: "Nga Mahi a nga Tipuna" kei te uru-
ngatia e te ao hou hei paipera mo te reo Maori, tae noa atu ki
nga korero a Maui ma. Ara. kei taua pukapuka te whakapono
a nga  tangata marama   o tenei wa. Kei  te tangata e mene-
mana  ana i nga korero o taua pukapuka te taumaha nui hei
whakaatu i nga take kaha e whakarerea ai ta taua pukapuka,
e manakohia  ai taana.

          TE  INGOA NEI "AOTEAROA. "
    Ki  te Toa Takitini: Tukua atu enei kupu ruarua nei kia
kite iho taku hoa a Dr. Wi Repa. I runga i nga reo korero o
to tatou tupuna matua, he reo ano. ne reo ano. No reira ka
haere  atu i runga i te korero mo te ingoa nei mo  Aotearoa.
He  kaha ui te kaha. Ko wai te tipuna naana i tohi i whakahua
 ranei, i aranga ai tenei ingoa i mua atu o te wa i tae mai ai
nga waka ki tenei motu? Ko taku ki kaore kau.
     Ko Kupe  anake  re tuatahi mai ki tenei motu. Kaore tahi
 ona hoa. No muri o to Waipuke  tona taenga mai tona hoki-
 nga atu. Naana i tohu te ara mai mo Turi ki konei. "Me wha-
 kamau  tonu ki te ekenga  mai o  te ra. " Kaore  a Kupe  i
 korero i te ingoa nei Aotearoa. Kaore. Kaua  tatou e hanga
 korero noa ake i muri o nga korero a nga matua.
     Kotahi ano te ingoa Aotea he waka no Turi. I whakatoto-
 hutia ki Kawhia. I haere a Turi  na tahaki te whakataki  i te
 awa i Patea, ko tera te waahi i tohuria mai e Kupe hei noa-
 nga mona. Ko  te kupu tenei kia Turi ''Haere e kite koe i te
 awa e tika ana te puaha ki te uru koia tena hei kainga mou. "
 Kaati ko te waahi i waiho tonu iho te whenua ko Aotea. Ko
 te Aotearoatanga kei te he. He  mahi na  te tangata, kia kotiti
 ai i te ingoa o te waka.
     Pai tonu te tapanga i to tatou motu ki te ingoa nei Aotea.
 Na  to whakahuatanga ke hoki  kia tutuki koia Aotearoa. Pai
 tonu te tapanga ki te Pihopa. No taua hoki no te maori tena
 ingoa i tohia mai ki Hawaiki: no "Taane  tuturi, no Taane
 pepeke. "
     E toku hoa e Wi Repa kia ora ano koe. Ka pai koe hei wero
 korero ma taua ki nga iwi tohunga o te motu. Kia ora i raro
 i te maru o to tatou ariki o Peneti me tona Atua.
                           Kapua  Rangataua Keepa
                                      Purangi


   Mo  te mare o te Tamariki whangaia  ki WOODS'   GREAT
 PEPPERMINT CURE.

1028                TE TOA   TAKITINI      Hurae  1st 1929
             NA TE TOA.
              Me haere ranei? Pewhea  ranei?
    I te Pihopa o Aotearoa  e whakamanuhiritia  ana i Little
River. Christchurch ka  patai tetahi o te hunga tokowha  e
whakamanuhiri ra i a ia: "E haere ana koe ki te Lamberth
Conference a te tau e heke iho nei?'" Ka whakahokia e te Pi-
hopa, kei te hiahia ano. e ngari kei nga raruraru te waahi hei
tirotiro. Ina hoki ma te Pihopa ano e utu tona huarahi haere.
tae atu ki te nohoanga i reira. Tena pea nga moni e pau i taua
haere o tae ki te £300 nuku ai u ranei. "Kaati me tae koe" e
ki ana taua hunga. Ka rere mai te £5 a te tuatahi, tuarua, tua-
toru. tuawha. Ka  £20 te whakaaro tuatahi mo tenei take. Kia
 mai nga ora ki te tokowha nei.
    E te Iwi he mea tika ra tenei kia awhinatia e tatau. He
hanga atahua  te tae o to tatou Pihopa ki te huihuinga o nga
Pihopa  o te ao. Tena, awhinatia mai te 20 a te tokowha nei.
Kotahi te tai-tama Maori kei te Jamboree. He  honore  tena.
Kia tae hoki te Pihopa ki taua hui, kei runga noa atu te honore


                    M. I. A.
             (Mutual  Improvement   Association.
                         (P. H. T. )
    He  whanui rawa  te tikanga o enei reta e toru, a he pai
hoki ona kaupeka. I timatatatia mai te wairua ora ki enei reta
i runga i te mahara makoha me  te mahara awhina a tetahi i
tetahi ahakoa he aha  te mea e mahara ana  ia kia puta he
whakaaro  maana   mo  tetahi atu ara awhina kia pai ake  ai
tera i tona ahua i to mua atu ahuatanga, i te taha tinana me
te taha wairua, me nga  mahi.
    Ma  te whakaaro kotahi o te hapu, o te iwi ranei ka puta
era ahuatanga, i roto i nga mahi i nga korero i nga ngahau
tae atu ki nga karakia, ahakoa he aha te haahi.
    Ahakoa   kei tetahi o tatou haahi enei reta e whakaaria
ana  he mea  tika kia horapa, kia  titiro whanui atu te iwi mo
runga i tera putake i te whakatuputupu haere  i nga ropu
penei te ahua  me tenei e tukua ake nei ara o te Mutual Im-
provement  Association! M. I. A.
    Kei  raro i tenei whakaupoko e tika ana kia whakatuturia
he ropu penei te ahua ki nga marae kaainga hei whakahuihui
 i tenei i te Ngakau-nui nei te whaka  pikipiki haere i nga
ahuatanga nunui ki roto i nga rohe kaainga.
    Ka  whanau  mai i roto i tenei ropu nga ropu ririki iho
hei pekanga atu ki tena ahua ki tena ahua o nga mahi me te
noho a te iwi i te maru o tona whakapono o tona whakapono,
e whanga  ai ki te ra e kiia ra "Kei te haere mai te wa e kotahi
ai te ao i raro i te whakapono. "

       1st, 1929 TE  TOA  TAKITINI              1929
    Kua tata rapea! Titiro ake ki nga tohu o te wa. whakarongo
ako ki nga rongo pakanga me era atu mea e korerotia ana i te
karaipiture ka pera. Kei te pera haere tonu. Na  reira i tika ai
kia whakatuputupuria  haeretia nga tikanga whakakotahi i a
tatou i runga i te pai me te whakaaro whanui.
    Te  take o enei korero na te kite atu i te pai o nga mahi
i mahia e tenei ropu me nga peka maha  i raro iho i whaka-
haeretia i te hui pariha  i Korongata ina tata ake nei.; Te
kaainga  pai" tetahi o nga mea i mahia. Tino  pai atu hoki.
Te  tamaiti i homai, me tona wairua. Na  reira kia pai te tiaki.
te whakatupu, te ako me nga; manaakitanga. I te matenga kia
pai te hoki o te wairua ki te kaihanga, ko te tinana ia ki te one
one. Otira ina tupu hei tangata ko ana mahi kia noho hei pura
pura atahua ki te ao. Na nga wahine tera.
     Tetahi mea  pai ko  te "Whakapaanga    ringaringa. " Ko
tenei i timatatia mai i runga i te whakapono o te tangata a tae
 noa ki te hiahitanga kia haere ia ki te kauhou i te rongopai.
 Ko tenei na nga tamariki o te M. A. C.
     Otira ko te hua o enei mea ko te ngoto ki roto i te ngakau
 o te hunga i reira, i rongo i nga kupu i kite hoki nga mahinga.
 I etahi wa e taea ana e enei tu mahi te whakawareware ake i
 nga ngakau hikaka, ka kite atu ka rongo atu i nga kupu me
 nga mahi kua  tae ki roto i te hinengaro whakawairakau ai i
 nga wahanga maha o te ngakau kua whakaruumatia mai e te
 kaihanga mo nga tikanga atahua.
     Me  pehea koa e whiwhi  ai aku Toa   Takitini ki enei
 taonga?
     Haeretia nga  matae ki whakarangona nga korero! tirohia
 nga mahi! Manaakitia nga taonga e pai ana mo te iwi.
     Ma  Te  Wairua  kua whaka-ha-tia mai na  ki roto i a koe
 e pore ako i roto i tou hinengaro nga whaiki atahua  aroha
 hoki!
             TE MAHI  TUPEKA.
     He  patai ta nga tangata o Pipiriki Whanganui, na Henare
 Keremeneta  i tuku mai ki te TOA, mo  te Mahi tupeka. Ko
 te hiahia, kia uia e te TOA ki nga mea kua rahurahu i tenei
 mahi  ona ahuatanga katoa. The ahua  o te oneone, te tiri, te
 mahi, nga purapura, nga tipu ranei me ahu mai i a wai, te
 ngaki.
     Ki te rongo ake ko te Arawa te iwi kua eke nui kei runga
 i tenei mahi. Kanui hoki te pai ki te hakiri ake. Tena  Te
 Arawa, e hoa ma, tohaina to maramatanga ki era atu.

                  TE RU.
     Ki te Ru  te whenua, ka tuwhera nga poka hohonu, ka
 whakahoroa  nga  maunga, ka hurorirori nga whare, ka kore

I030            TE TOA  TAKITINI     Hurae 1st, 1929


take noaiho te tangata ki nga kaha o te ao. Ko  te whaka-
akoranga  ienei kia tatau o te wiki ka hori. Kei  whea  mai
nei te tukitukitanga, te whakamataku, me  nga  mea  i aitua.
He  mea whakawehi  tonu te Ru, ahakoa  pewhea. He puta
ohorere mai  kaore e whai  tohu. Kaore  hoki  e mohiotia  te
roa te poto ranei e ru ana. Ki te mutu tetahi ru, ka ru atu ano.
Akuanei pea kino atu pewhea  ranei. Kaore he mehua o nga
wa  e puta  mai ai, o te iti, o te rahi ranei. Ka  kore take
noaiho te tangata. Ki te puta he tupuhi, tera ano tetahi waahi
i purero hei whakarurunga. Ki te toroa e te ahi, tena ano e
taea te tinei, te oma ranei. Tena  ko  te ru kaore  e taea te
raweke  atu. Ko nga waahi  hei whakarurunga  he mate  kei
reira. Me  oma  ki nga waahi watea, engari ki te ngawha  te
oneone ka raru ano.
    I te wa i nga tipuna matua kaore e whakaarohia ake te
ru. Kaore  i roto i a  ratau waiata, patere, oha-ki. He  kore
taputapu nunui ranei na ratau hei tukitukinga. I enei wa nei
kua  nuku noa  atu nga korero mo  te ru. Te take: na  te
raranga o te matauranga, na te tini o nga taonga me nga rawa
i memeha, ano he atarangi.


              Reta Tuku Mai
    Ki te Toa: Tena koe. te manu mohio ki nga rerenga mai o
nga kawai  o te ata, e ara ai te tangata ki te tahere manu, ki te
ngaki  i taana maara  taewa. kumara, otira nga kai katoa hei
 oranga mo te tinana o te tangata. No reira kua ara ake ahau
kua kite i nga pito e wha o te motu. Takawaenga atu ana ki
 te ao katoa te haere a taku kite, i te ata tonu nei. Ko  nga
whare  wananga o  runga i a Takitimu ko Maraetakaroro ka-
 tahi, ko Ngaherumai-i-tawhiti ka rua.
    Ko  nga waka hou o muri nei ko nga Kura Maori, e kanga
 nei e matau e nga kuare. Ko io kanga ra ko te kore i tae ki
 nga kura timatanga  ako ai ki te reo o  nga Kareti. Heoi  i
 tutaki noa ki taana pakeha i te huarahi ko taana kupu kotahi
 nei. Ka mea  ia kua mohio ia ki te reo pakeha.
     Ina te tauwira o tenei mohio ki te reo pakeha: Ka riihitia
 te whenua o te Maori e te pakeha mo te 21 tau. Ka ki te kai-
 rango riihi me tuku atu ano te Raiti Pahihi (right of purchase)
 ki a ia. Ka ui te kai-tuku riihi he aha tera. Ka whakahokia
 e te kai-whakamaori: ko te tikanga o tera kupu, kia mutu te
 riihi ka whakatungia he Pahihi hei tuunga mo nga moni kia
 whaiti ai ki to aroaro.. Hei ora tena mou, me au whakatupu-
 ranga mo  ake tonu atu. No te mutunga  o te riihi ka tae mai
 te pakeha ki te kawe mai i nga moni. E £2 mo te eka. No te
 kawenga  ki te Kooti ka kitea kua tika te pakeha. Riro atu
 ana te 600 eka o  te hainatanga o te kai-tuku riihi ka whiria
 nga ture, tae rawa mai ki te mutunga o nga tau haere atu ana
 te whenua.

Hurae 1st  1929   TE TOA  TAKITINI            1031


    Ko  te tangata noona ra te whenua  i riihitia ra, ko toku
tipuna ko Henere. Ko te kai-whakamaori ko Hihira Morowati.
No  te 83 te riihitanga. no te 96 ka hokona. Ara rawa ake
matou ki te whawhai mo  taua whenua kia mau  kua pahitia te
riihi i te tau, 1894. Na te rarangi o te Ture o te 93 i huri
taua riihi pohehe ki runga ki te ture tika kia ma ai te kuare o
te kai-whakamaori ra. Ahu  noa atu kia Kaihau ma  he aha te
aha. Ko ianei te mohio kura o enei tu momo tangata. Penei no
enei kuranga i a Ta Apirana ma nei kei te mau tonu to matou
600 eka.
    Na  toku kore e ahua hohonu ki nga mohiotanga kura i
kore ai ahau i whakaae ki te tono a Kingi Rata me nga Ariki
i te tau 1921 kia whakaari ahau  ko Maui, a u noa. Na, ma
Apirana  e here  nga ahuatanga  i naianei kei riro i te tai-ki.
Kei te pari tonu te tai a te pakeha, muru i nga whenua maori,
 me te hoatu ano a nga maori katahi ka riro rawa atu.
     Ehoa ma  ko te ahua tenei o matou, o te hunga e mea nei
 e rite tonu ana to matou mohio ki o nga tangata i tae ki nga
 kura  nunui, pera   me   te  Aute    Kareti. Ina   hoki
 whanau    ake  ta   te  Aute   Kareti. ko    Ta   Apirana.
 ko  Ta  Maui. Whanau   ake  ta  raua  ko   Muru, ko
 Raupatu. No  runga i a Tainui ko Tau Henare. Kanui tona
 kaha ki te toko ake i tona waka ka u ki te tauranga. Ko te
 Tuiti kei te whakatere i te waka o Ngaitahu. Kua  mate  atu
 he tetekura kua ora mai he tetekura. E tu ana ratou, ano kei
 te hiku tuna, tu tonu. Heoi ano te mahi he whakarongo ki te
 reo o te kai-titiro whetu o Ta Apirana. E hoa  ma. i kore ai e
 hoha, i waiho tonu ai to tatou hoa i te ngutu na te waimarie-
 tanga o tatou ki te ingoa nei. Minita Maori.
     Tenei ake pea nga  ra e hohatia ai te ingoa nei. Otira ma
 nga hua e mohiotia te karepe i runga i te tumatakuru. Ahakoa
 kino ka matomato tonu, heoi ano pai rawa te urunga ko te
 kauae anake  te whakawiri ana. No  reira, mai ra ano o te iri-
 nga o te Ingoa nei ki a ia. huri noa te ra o Ngaruawahia, ara
 noa mai  te ra o Waitara, i hui mai ai te whanau a te Tatana,
 tetahi mea atahua. Ahakoa he nui te mauiui o Ta Maui i taua
 wa, engari i te tutakitanga ki ona tuakana o te Aute Kareti
 kia Tomoana. Whenuakura. Tiweka Anaru. Raumoa, Tai-
 porutu, Hakiwai. Ta  Apirana  oraionu ake te  mate. E  tika
 ana ano kia ora. no te mea ko te waha Rawhiti  tera ka u atu
 ra ki tona aroaro. I te hauora o Ta Maui ka puta i a ia enei
 kupu ki ona hoa tau-whainga: Ko koutou enei e tuku nei i au
 kia mate. E kore au e mate! I whakamarama   te Minita no Ta
 Maui  te rohe pooti tino uaua rawaatu. He ratana kei tona rohe,
 poka ke nga  tikanga, He Tohu rereke ano. He Whiti, he reo
 ke. Ko  Waikato kei kora ake me  aana tikanga. No reira ko
 Ta  Maui  te tangata kei a ia te pikaunga taumaha. I hiehie
 katoa nga tangata ki enei kupu a te Minita.

                 TE  TOA TAKITINI     Hurae 1st 1929
    O tenei wa poto e nga Iwi kanui toku miharo ki nga kupu.
ki nga whakaaro, ki nga tohutohu, ki nga whakaaro mohio e
puta mai  ana i te Minita Maori. E  kore e tere te ngaro o te
ha o te pai o enei whakaaturanga. No  tenei wa poto tonu
ahau  i kite ai i enei ahuatanga. No reira Etita ma tukua ta
tatou manu ki nga topito e wha o te motu, ki te kawe i nga
kupu atahua hei whakaahuru ake i te Iwi.
    E hoa ma  kei te tumanako tonu te ngakau kia tutahi ano
tatou ki Taranaki a tenei hui e heke iho nei. Kua tuhi reta
ahau ki nga tamariki whakaaro  o Tuwharetoa  kia tae ki taua
hui. kia ahuru tatou katoa ki te hapai ake i nga ringa me nga
waewae  o te Minita kia tutuki atu ki nga ao-kapua o te rangi.
Ina tae ki taua hui me korero katoa ngaitaua, ko te Minita e
noho puku.
    Tena koutou  nga kanohi ora i a Taranaki. Titiro noa atu.
ka tangi noa atu. Te  iwi, te waka, te rauru, te ihi. te tapu o
tuawhakarere tena koutou. E te Atua tohungia a Kingi Hori,
me  Kingi Rata, me te Kahui Ariki katoa. Etita ma, kia ora roa
mai ano.
                                        Taite Te Tomo
    Tukua  atu enei kupu mihi tangi mo nga aitua. E hoa ma
tena koutou  i nga toimahatanga o  tenei tau i o tatou aitua
inaha o te motu,
     He  nui te aitua i Waikato  nei 5 muri tata mai  o te hui
whakamiharo   i tu nei ki Ngaruawahia. E rua ngiaku moko-
 puna i mate, na taku kotiro matamua  tonu. Otira i te hinga-
 nga mai  nei o Arihia me  tona tama  nui atu te tangi me  te
 pouritanga i hipoki iho ki runga i a matou katoa. Kore rawa
 a Waikato i mamae  ki ona ake. Kanui  ra te tangi atu o Wai-
 kato. Kanui hoki te pouri oku ake me Te Puea. E tika ana
 tenei reta kia tae atu i mua ra ano. I mahara ahau kua tae atu
 kaati no te putanga mai nei o nga pepa ki konei katahi ka
 kite iho kaore  ia. Heoi koinei ka  uia e  ai:, ka kitea e kei
 konei tonu ia. Heoi  ra. mau e Te Toa Takitini e mau atu ki
 nga marae maha o te motu tenei tangi  aru a  Waikato  mo
 tenei aitua.
     E  Ngata koutou  ko  o tamariki me te iwi  i roto i tenei
 pouri tanga. E kore e mutu te tangi me te pouri kia koutou
 mo tenei aitua i tupono ki roto i nga ra tumanako ki te rauhi
 i te morehu tangata. Ko  nga kupu ra kua  ohakitia nei hei
 whakamahurutanga   mo tatou ara i roto i nga pouritanga me
 nga mahi tae noa ki nga haere inaha.
                  Tatau! Tatau!
                   Na Tahuna Herenga
                                Pirongia
                                    Te Awamutu.
                                                6/7/29.

Hurae 1st, 1929  TE  TOA  TAKITINI               1033
     "NGA KORERO AHUWHENUA"

    E hoa ma  kua tae tenei ki te wa e tika ana kia whawha
tatou ki nga maramatanga kei te taha pakeha mo runga i nga
mahi ahuwhenua, me  era atu tu mahi e puta ake ai he hua ara
he oranga mo  tatou i roto i te whenua. Ko tenei wahi o ta
tatou pepa ka tukua atu hei putanga mo nga maramatanga mo
te ahuwhenua. Na  reira i tika ia kia whakautua enei patai
e toru: —(a) He  hua ranei e puta mai i te whenua?
         (b)  Ka mutu  tonu ranei te kaha o te homai a te
               whenua ?
          (e) Ka taea ranei te whakanui ake i te hua mai?
Ko  enei patai me waiho  ake hei putake korero arahi atu i
nga 'Toa' ki tena ruuma ki tena ruuma o te mahi ahuwhenua.
Tera pea  kua matau noatu koutou ki enei tikanga. Otira i te
mea  kua tono mai nei etahi o te iwi kia tukua atu etahi korero
whakamarama    kia koutou, mo  nga mea  kei te timata atu, a
mo  runga i enei mahi ahuwhenua koia ka tukua atu enei kupu.
Ko  nga mea kei mua atu i enei ahua me whanga mai  ki nga
marama   kei muri e haere atu ana.
     Kaati mo  te patai timatanga ko te whakautu  AE. " I te
wa  e toitu ana te whenua katahi ano ka mahia  atu kei roto
tonu etahi mea e takoto ana hei whakamomona   i te kai i te
tarutaru ranei. Ina ka timata te mahia ka tangohia taua mea
e nga taru e whakatupuria ana e nga kararehe ranei e taka ana
i runga, a ka pau  haere te kaha. I te mea ka kitea iho te
ngoikore  haere o te tupu o te karaihe o te taru ranei e tiria
ana ka mahara  ki tenei na ka taea ano te whakarahi ake te
puta mai o te hua i te whenua mehemea ka hoatu he whaka-
wairakau hou  atu.
    Mehemea   he mahi miraka kau ta tetahi ka kite tonu i te
heke haere o te weeti o nga 'patawhete' ahakoa ko aua karaihe
ra  ano  e  kainga  ra  e  nga  kau. Kaati  he  whakaatu
 tera kua  ngehe   te kaha  o   te whenua   ki  te  tuku
 ake, kua  kore   ranei aua  mea   i  roto  i  te whenua
 hei  tukunga   ake  ki  roto   i  te  tarutaru  e   kainga
 ana e nga kararehe hei whaka nui ake i te weeti o te 'pata-
whete'  e  hiahiatia nei e te 'Teerimene*  kia nui  ake  tana
weeti tana weeti. Mo  te hunga whakatupu  hipi, kau, kei te
 mahara ano hoki ia kia nui ake te weeti o tana wuuru. o te
 momona  ranei o tana kau, puruki aha atu ranei e whakatu-
 puria ana i runga i tana paamu. He mea enei e tika ana kia
 ata tirohia e te ahuwhenua, a tera hoki e waihotia tetahi wahi
 o ta tatou pepa hei tukunga atu i nga matauranga o te ao mo
 enei putake katoa e tupu pai ai nga  momo  kararerehe. ara
 nga kau mihi, nga kau miraka, me te ahua hoki mo te mahi
 whakapai whenua  i runga i ta nga tangata marama e whaka-
 kaupapa ai.

1034                  TE     TOA  TAKITINI     Hurae 1st, 1929


    E ki ana nga matauranga  'Kua tae mai te wa e tika ana
kia whawha  tahi a Nui Tireni nei i te matauranga kua horapa
ki te ao mo runga i te mahi whakamomona ake i te whenua.
Kei te marama ka taea te whaka nui ake i te hua o te whenua
kia toru te nuinga ake i tona ahua inaianei tae atu ki te wha
mo  te kaha  ki te whangai i te hipi i tetahi atu kararerehe
ranei. Kei roto i te marama o te wawahi i te whenua ki roto
i etahi patiki ririki, ka rite te whitiwhiti haere o te mahi me te
whangai haere i nga tarutaru me te mahi i te whenua.
           Te whakapai  ake i te momo kararehe.
    Ahakoa  kua kitea te painga ake me te kahanga ake o te
whenua  ki te whangai i te kararehe, kua kitea hoki e te matau.
ranga ka piki ano te weeti o nga '"patawhetei" te 200 pauna
weeti i te 12 marama o enei tau ka toru kua mahue ake nei ki
te 400 pauna weeti te nui.
    E maharatia ana hoki ka pera ano te kaha haere o te piki
o te whakamomona  kuao  hipi, e rua te nuinga ake. Tetahi tino
whakamomona   pai i te whenua  ko te rui maniua ki runga
karaihe. Ka piki nga weeti o nga wuuru, o nga kiko i runga i
enei tu mahi whakapai. He mama  noa te he o te whakahaere.
Ko  nga whenua kua  mahia kua kitea ka puta mai he painga
a ka mama  te pera. Kei etahi whenua ano ka kitea tonutia atu
te hauwaitu te titohea o te nganga o te whenua Kaore e tika
enei tu whenua  kia kiia kaore e  puta mai he  hua. I roto
i enei ra o te matauranga kaore he whenua e kore te kitea he
mea  e taea ai te whakawhaihua.
    Te mahi  tahutahu nei he mea e whakahetia ana tena note-
mea  ko  tetahi mea e kiia ana he  'humus*  me tetahi mea  e
kiia ana he nitrogen i werangia e te ahi e tika ana hei whaka-
kaha  i te tipu o nga otaota o te whenua kua wera. Heoi te
rongoa  mo tera ko te whakatupu  i etahi otaota kei roto aua
mea  e rua hei whakahoki ki roto i te oneone.
    Mo  nga whenua  titohea he mea tika kia ruia ko nga kara-
ihe e kaha ki te hukapapa ki te maroke ranei o te tau. Otira i
enei ahua  he mea tika kia riro ma tetahi tangata matau ki te
whakaekeeke  kararehe tetahi wahi nui o te paamu e whaka-
haere.
    Mo  te mahi miraka kau e tika ana kia whaka matauria te
ahua o nga 'patawhete' me nga miraka a tena kau a tena kau,
a ko nga mea anake e tae ana ki te weeti pai e pupuri hei mi-
raka, he pau noa no nga kai ma nga kau pai. Kei kona nga hua
atahua e kitea ai o tena mahi miraka.
     E pera ana ano nga momo   hipi. Me ata titiro ki te ahua o
te whenua  he raorao me nunui nga  hipi! Otira mehemea he
tu-a-hiwihiwi me tango i nga hipi mama. He  pera ano hoki te
kau ko etahi kaore i rile mo nga whenua kikino, maunga nga-
here, rotoroto.
    Ka   pa   tenei whakaupoko    ki  nga   ahua  mahi
katoa hei arahi haere ki era aronga o nga mahi ahuwhenua.