TE TOA
  TAKITINI
             Registered at the G. P. O, as a  Newspaper.
Nama 96              HASTINGS        Akuhata 1st. 1929
  TE AWHINA MO NGA TAMARIKI A NGA

               MINITA.
    Ki nga Etita: He tuarua tenei tuhituhi aku mo runga i
tenei take, kei pohehe etahi o oku hoa minita i etahi o aku
kupu  i tera tau, kei hapa hoki etahi tamariki i te awhina.
  I to matau huinga  ki te whakarite i nga karahipi mo tenei
tau i tono mai  te tiamana ki ahau kia panuitia etahi kupu
ano kia noho mohio  ai nga minita ki ahau kia panuitia etahi
kupu  ano kia noho  mohio  ai nga minita. A  koia nei nga
kupu: —
     1. Kei te ranea o te moni  te ritenga o te tini, o te toru-
toru ranei, o nga karahipi  ma  nga tamariki  i ia tau ia tau.
Tekau  ma whitu i whakaritea mo tenei tau (1929), e £429 nga
moni  i kitea, i whakaaetia, a ko etahi o nga  tamariki kaore i
tukua mai. Kia mahara nga matua  ko aua moni  i whakaaetia
mo  tenei tau anake, a kaore e mohiotia ana inaianei ka pera
ano te nui a tera tau (1930). Na reira.
    2. I te mea ka tae ki te mutunga  o te tau me whakaatu
mai  nga minita i nga ingoa o nga tamariki e hiahia ana ki te
karahipi—nga  mea  kei nga kura inaianei, nga mea hou ranei.
Ko  etahi pea ka whiwhi ki te karahipi o te Kawanatanga, ki to
te Makarini  ranei, ki to te Pura ranei: a kei te rahi ranei te
oranga  o nga matua hei whakarite.
    Hei  a Hanuere to matou hui hei whakarite i te awhina mo
ia tau mo  ia tau: a, ki te wareware, ki te whakaroa  ranei,
tetahi minita ki te whakaatu mai i te ingoa ka hapa pea taua

          Registered at the G. P. O, as a Newspaper.

  Te Toa  Takitini
              Te Utu mo  te Pepa 10/- i te tau,
  Me  penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1036              TE  TOA  TAKITINI   Akuhata 1st, 1929
tamaiti i te ingoa ka hapa pea taua tamaiti i te awhina. Me
ka kore hoki nga moni e ranea mo te katoa, ka riro nga kara-
hipi i nga tamariki a nga minita e tere ana te tono awhina mo
ratou, a nga minita hoki e iti ana to ratou oranga.
 Tenei ano tetahi mea hei panui atu. Kua  kite matou
i etahi kupu i panuitia e te Toa i a Mei ka huri mo tenei
awhina. Ina nga kupu, wharangi 977: —"He hua tenei i puta i
roto i te tuunga o te Pihopatanga Maori, ara kia horapa  te
awhina mo nga tamariki a nga  minita Maori  ki te Motu  ka-
toa. " Ko ta matau  whakautu  tenei, kaore he paanga o tenei
take ki te Pihopatanga Maori, kahore hoki he korero a tetahi
kia matou". Î rongo ke matou ki te panui a nga  kai-tiaki o te
Aute Kareti me  Hukarere  Kura  i tera tau me utu nga tamariki
a nga minita e tukua ki aua kura, na reira ka puta te aroha ki
nga minita Maori he iti rawa nei to ratou oranga minita.
  No  matou tonu te whakaaro  kia hoatu he karahipi e £25 i
te tau hei awhina: a, i te mea ka kitea kei te ranea he moni mo
tenei tau ka Whakawhanuitia te awhina kia horapa atu ki nga
minita Maori katoa  puta noa i Aotearoa me  te Waipounamu.
  I kite hoki matou  he roa rawa to haere mai a etahi tamariki.
ara i Akarana, ki Heretaunga nei kura ai. Koia  i whakaaetia
ai etahi karahipi mo Tipene  me Wikitoria.
   I mohio  hoki matou katoa e rite ana tenei aroha awhina
ki ta Aterikona Hamiora Wiremu   i whakaaro ai. i pai ai, i a ia
o ora ana. Naana hoki tenei tahua i hanga hei whakamahara
ki ona matua. Na reira kia ora nga minita me  a ratou tama-
riki taane, wahine hoki. Kia mahora koutou ki te tono wawe
i tenei awhina mo te tau 1930. Kaua e wareware: Kaua hoki
e whakaroa, kei "hapa etahi o a koutou tamariki.
    Heoi  kua marama   pea te katoa inaianei. Kia  ora.
         Na  Kenana  Aata  Wiremu    I mo nga Kai-Tiaki  o te
Tahua).

                                   Pukehou, Nepia.

Akuhata 1st, 1929. TE TOA  TAKITINI               1037


     TE MATE NEI TE KORE MAHI.
                     Dr. Wi Repa.
    Ko  te tuarua tenei o aku tuhinga korero mo  tenei take.
Ko  te take nui tenei o enei ra. Ko  te mate tenei o nga iwi
kei te hua. Ina hoki a Ingarangi me me  Weira, i rahi iti atu
i Aotearoa  nei. Kei  reira e 40, 000, 000 nga tangata. Kua  tino
kapi te whenua. Kaore he nekenga mo te tangata. Te whenua o
te tangata ko taana mahi. The whenua o te hunga mahi ko te
hunga  homai  mahi. E ki ana tetahi tohunga o Ingarangi i
tae mai  ki Turanga  i tera wiki, 1, 500, 000 nga tangata o reira
kei te kore e whiwhi  mahi. Kaore  e taea nga miriona e wha
tekau nei te whakawhiwhi ki te mahi e te hunga whakahaere
 mahi. Ehara i te hiahia mangere i kore mahi ai.
     Kei Aotearoa  nei, 1, 530, 000 ano nga tangata. I rite tonu
 te tokomaha ki te hunga e noho mahi kore mai ra i Ingarangi.
 He whenua  tenei kaore ano i poha noa i te tangata. Kei te
 tangatanga rawa atu. Otira kei te tokomaha  nga tangata kei
 kore i te whiwhi mahi. Haunga  ia te nuinga o nga  Maori
 mahi  kore. Na  ratau marire  ratau i whakakore  mahi. He
 takiwa whakanga  no tatau te ngahuru, te takurua, tae atu ki
 te timatanga o te koanga.
     No  era wiki ka tu te hui a nga  Pirimia o Ahitereria ki
 Canberra. I tona whai-korero ki te hui: Ka ki te Pirimia o
 Ahitereiria, he nui tona awangawanga mo te ahua  o te wa.
 Tera pea  tetahi aitua nui e puta mai ki Ahitereria Kua heke
 te utu o te wuuru o te mihi. Ko etahi o nga taonga e tukua
 ana e Ahitereria ki tawhiti kua heke te utu. Ko nga taonga i
 hangaia  ki reira kei te iti rawaatu te utu i te kaha o te ate-
 tetia mai e nga taonga pera a rau-o-iwi. Ko te hua i puta mai
 i roto i enei ahua ko te kore kaha ki te hoatu mahi ma  te
 hunga  mahi. Kanui  te hunga kore  mahi kei Ahitereiria in-
 aianei. I whakamatau   a Ahitereiri ki te whakarewa  i nga
 mahi, ma  nga moni  e £300, 000, 000 e tautoko. Kaore e taea e
 whenua  te whakawaha tenei kawenga ina nama moni ia tau
 ia tau. He  mutunga  ano  tona Ka taumaha  mai  a Ahitereria,
 ka taumaha  ano a Aotearoa.
     Na  te Tiamana o te hui a "The Farmers' Union" i tu ki
 Mahitaone   (Masterton)  i te 28 onga  ra o Mei  tetahi whai-
 korero. E  ki ana ia kanui te moni kei Niu  Tireni. Kei  te
 puhake  nga putea moni  katoa o te Motu. He  mea whaka-
  miharo tenei e ki ana ia. Kei runga noatu te nui o a tatau
  taonga tuku i te utu o nga taonga hoko mai; Kaore i arikarika
  te puhake o nga peeke i te moni. Kaore hoki i arikarika te
  tokomaha o te hunga mahi kore.
      Kaore  hoki i tika kia waiho nga moni  nei i roto i nga
  peeke takoto ai. Te  hangaitanga ke  me  tukutuku ki nga

1038               TE   TOA TAKITINI  Akuhata 1st, 1929


tangata ahu whenua, hei awhina i te Motu. Otira i runga i
te awangawangatia o te utu o te wuuru, o te miiti. ka tupato
te hunga whai-moni; ka kawe ke i a ratou moni ki nga peeke
takoto ai.
    Ina ra ko te ahua tenei o te ao i a tatau nei me Ahitereria.
E  ki ana o tatau kai whakaputa korero, kei te pai. E ki ana
te upoko  o Ahitereria kei te awangawanga—kei   te kino. E
2400  macro  te tawhiti o Ahitereria  i a tatau. Otira kaore  i
 arikarika te tokomaha  o  nga tangata mahi  kore  kei reira.
 Kaore ano hoki  i arikarika te tokomaha o nga tangata kore
 mahi kei konei.
     Tena i roto i te pai o te wa e ki nei te Tiamana o te hui i
 Mahitaone, e hia te rahi o tatau i kohi atu ai ki roto?
     Kei te tauhou tatau ki tenei mate "Ki te Kore Mahi" Kia
 tatau hoki ki te Maori he ora tera. Kei pohehe  tatou. Kei
 pohehe tatou he rangimarie to te ''Wa Kai Kino" nei.
     Ehara te whutupaoro, te tenehi. he ngahau. Kaore te ahi
 kohua kai e ka i ena mea. Ehara  te piriote, te tu i te papara-
 kauta  he  mate  Kohi-a-Kiko. Tamariki   taane ma, kimi
 mahara totika mo koutou, koi mau ana o koutou kaha. Whaka-
 wa i a koutou. Kei te mahi ranei koutou, kei te tuku ranei
 koutou ma nga koroua, ma nga kuia e ono, e ngaki, he kumara
 hei whangai  ia koutou i te takurua kia ora ai te piriote me te
 whutupaoro. Tena, haere koutou ki nga mahi  hipi i te rau-
 mati: ko iana nga moni e whangai na i a koutou i te takurua?
 E tama ma! uwiuwi i a koutou.
     E  te iwi kei te awangawanga au mo  tatau, pera me te
 Pirimia  o Ahitereria.
              NA TE TOA.

     E whakamihi ana te Toa ki te hunga e puku mahi nei ki te
 tuku korero mai mo  ta tatau Pepa. Kia ora koutou e hoa ma.
 Ko  te tumanako  o te Toa kia whaia  ta koutou tauwira e te
 tokomahatanga o te hunga whakaaro.
     Kua  tae mai te rongo ki te Toa kua whakatungia ko Rev.
  Hori Raiti tetahi o nga mema o te Komiti Timuaki  (Standing
  Committee) o te Pihopatanga o Waikato. Na te wehenga o to
  tatou Pihopatanga Maori i riro mai ai enei turanga honore.

      I te whakataetae whutupaore mo  te Prince of Wales Cup
  i waenganui i te Tokerau me  te Hauauru, i riro te wikitoria i
  te Hauaru 12-6. Kei  te whakariterite te Tairawhiti ki te tutaki
  ki te Hauauru.

Akuhata 1st, 1929. TE  TOA  TAKITINI                1039


    Tetahi whakataetae  kua  hau ki te Tairawhiti nei ko te
purei Hoki  (Hockey). I te mea kua  whakaaetia nga Ropu
Hoki  Maori i raro i te Ropu Nui o Niu Tireni, a kua riro ma
nga Maori  tonu e whakahaere  a ratau nei whakataetae, kua
toha nui te mahi nei i waenganui i nga Maori. I mua ake nei
hoki e whakataetae ana i roto i nga purei pakeha. Ko tetahi
kapu hou ko te Lady Arihia's Cup. He Kapu whakamahara-
tanga tenei mo  te hoa wahine o  Ta Apirana  Ngata. Ma  te
Tairawhiti tenei Kapu  e whakataetae. Ko   te  whakataetae
tuatahi kei te Wairoa a te 20 onga ra o Akuhata  nei. Ki  te
whakaaro  ake tena tenei Kapu e toha ma te Motu katoa.
    He  tino nui nga whakamihi a te pakeha ki te kaha, me
te pai o te Ropu Hoki o nga kotiro Maori o Rangitaiki (Pei-o-
Pureti) i nga whakataetae a te Porowini o Akarana i te Hurae
ka hori nei. I te whakamutunga  o te purei e toru nga tiima
i tauriterite—Akarana  A, Whangarei, Rangitaiki. Ko  te kapu
ma  ratau katoa, engari i whakaritea kia wha marama e pupuri
 ana tetahi ka tuku  ki tetahi. Ko  nga kotiro tino pai o  te
 tiima Maori ko R. Merito. S. Moko me  T. Minarapa. Kia ora
 e ko ma. No  koutou tena toa uhi atu ana ki te iwi nui tonu.
     TE  MAORI   KIA  TUPATO. Kanui te kirikiria o te hau
 mai o nga rongo o nga kotiro Maori e mahi mai ra i roto o nga
 Kaari a nga Hainamana   o Akarana. Ko  te whiwhi mahi  kei
 te pai. Ko te hanumi  te waahi e awangawangatia ana. He
 tino, he mahi marika. Ki  nga ripoata, tokorua etahi wahine
 Maori tu-pakeke tonu kei te ungaunga i nga kotiro Maori o
 nga takiwa o Akarana  o raro mai kia haere ki te Taone ka
 whakawhiwhia   ki te mahi. I whiwhi mahi  ano pea. engari
 ko te tokomaha whiwhi  mahi ke atu ki nga kaari Hainamana.
     E koa  ana te Toa, mo  te Akarana Association e mataara
 nei mo  tenei take. Kua   tae ta ratau ripoata ki te Paremete.
 I te whai-korero a Ta Apirana, i ki ia ka ata uiuia tenei take.
 kia kore ai e ingoa kinotia nga kotiro e mahi ana i nga kaari
 Hainamana.
     E te Iwi. kanui te awangawanga  kia tatau. Pai ake te
 hanumi  ki te Pakeha, no te mea he taina he tuakana tatau.
 Tetahi na  te Tiriti o Waitangi tatou i tapae ma te Pakeha e
 manaaki  e tiaki. Tena ko  te hanumi ki te Hainamana  me
 te Hinitu he mea wetiweti rawa. Otira kei te whakaaro ranga.
 tira, aroha hoki o a tatau wahine, kotiro hoki ka taputapu
 tenei whakatupato.
     Maringanui  kaore tatou i pera me Hawaiki  te tuwhera ki
 nga iwi o te ao. Pena kua ngaro noa atu te haunga-ahi o te
 Maoritanga.

1040             TE  TOA  TAKITINI   Akuhata 1st. 1929


              TATAU!TATAU!
    E ui ana a H. W. Kaipo o te Kao: 'He aha te manawa
ora o ta tatou kupu, 'Tatou! Tatau!'"  He  patai manakia
tenei. Ko  te hiahia o  te kai-patai kia ata whakamaramatia
e te Toa te manawa ora o tenei ohaki, kia marama ai te iti te
rahi, te kuare, te mohio. Ki te whakaaro o te Toa, kei te ahua
tonu o te hinengaro o te tangata te ahua o taana whakamarama
i enei kupu.
    He aha te manawa  ora o nga kupu katoa, o nga ohaki,
ahakoa na te tangata noa, ahakoa na to tatau Ariki? I homai
nei hoki he hinengaro ki  te tangata hei whakamaori i nga
kupu  papai, he tinana hoki, he kaha ringaringa hei whaka-
tinana kia tu hei mahi.
    Tena me  whaka tutata tonu ki te hunga e noho mai ra i te
Kao. no  reira nei te patai. Kei te miraka kau  ratou i raro i
te kaupapa a te Poari o Tokerau. Kua whakapaua  e taua
Poari ki reira e £25, 000. Ko nga tekihana i whakakaupapatia
hei mahanga nuku atu i te rima-tekau. Ko nga kau kotahi rau
ano e  ono tekau ma  rima. Kei  te mohiotia ma  te whaka-
paua o etahi atu moni ano ka eke ai te maha o nga kau ki te
kaute e taea e aua  tekihana, e timata ai hoki te rite o nga
itareti, o tetahi waahi hoki o te mokete. Ko te kaha  moni  i
runga i te punga o nga whenua o te Kao kua mutu noa atu ra;
o te Poari o Tokerau kua pau ke. Kei waho atu e ngaki ana
i naianei. No  hea te kaha  e hari haere nei i te mahi  a te
hunga o te Kao ra? No etahi atu Poari o te Motu.
    Ko  tenei noa hei whakaatu i tetahi ahua o te kupu nei
"Tatau! Tatou!"—he whakawhanaunga i nga kaha o nga iwi o
te Motu.
        NGA RETA TUKU MAI.
    Ki te Toa: Kia ora ano. He  kupu enei ki te iwi Maori.
E te iwi Maori ma, kaua e whakahawea ki te oneone i homai
nei e te Atua kia koe, hei kainga mou. Ahakoa  kino, ki te
mahia  e koe. kua tipu ake te tarutaru, kua miraka kau koe.
    Kaore  he whenua  hei rite mo te Kao nei te kino i raro o
te ra e tu iho nei. Na te whakamahinga; na tetahi tino whe-
nua atahua. Kua miraka kau katoa tenei iwi Maori. Na reira
e te iwi Maori kaua e maumauria te whenua. Mahia, hei waiu
mou  me tau whanau.
                              H. W. Kaipo
                                  Te  Kao, 26/7/29
    Ki te Toa: Tena koe, te waihotanga iho a nga kaumatua
ka taki rupeke ki te po. Paoho  atu to reo tangi pai ki nga

Akuhata 1st, 1929. TE TOA  TAKITINI               1041


topito e wha  o te 'Motu. Whakaaturia  te Motini  ewhai ake
nei, i pahitia e te hui Kaunihera   Maori o  Matatua  i tu ki
Whakatane  2/7/29. Te  Motini: —Kia  tuku pitihana nga Kau-
nihera katoa o te Motu ki te Kawanatanga kia whakaturia he
whare  Teritoria (Sanatorium) ki te Motu  mo  nga Maori. Ko
te mate nui e taoro nei i te iwi Maori ko te mate Kohi. I te
kore moni  a te Maori kaore e tae ki te Hohipera Pakeha, ka
toha te mate.
    E, era atu Kaunihera he Mea  whakaako  matau na  nga
Naahi  (Nurses) o Opotiki kia toro i tenei take. Ko to matou
tumanako  kia kotahi tatau mo tenei take. Ka kotahi ana nga
Kaunihera  o te Motu mo tenei take tera tonu te Kawanatanga
e  aro mai.
                                  Teihi Paerata Hawiki
                                    Ruatoki 2/7/29.
     Ki te Toa: Tena koe. Te Waiata 163—He   Waiata aroha
 mo te Pikikotuku no Whanganui. Na  te Taite Te Tomo nga
whakamarama.
     E ki ana  a te Taite i moe wahine  a te Pikikotuku no
 Tuhourangi te wahine. I haere ia ki Rotomahana, ki Tara-
 wera, a mate atu ki reira. Na me whakamarama   ahau: —Te
 haerenga mai o te Pikikotuku i Whanganui ka noho  ki Mo-
 koia. Ko tona pa ko Pukurahi. Ona hapu i noho ai ko Ngati
 Uenukukopako  ko  Ngati  Whakaue. Ko  taana wahine no
 Ngati Pikiao. Kei konei aana tamariki. Tokorua taane, toko-
 rua wahine. Kua ki te whenua i nga uri.
     Ka nuku atu i te 50 tau taku kimihanga tuatahi i nga uri
 o te Pikikotuku i Whanganui, kaore i kitea. I tae ano to muri
 iho i au, he aha te aha.
     No  nga mahi  Ratana nei ka tae ahau  ki tetahi o nga
 Kirihimete, ka tutaki ki au nga uri o te Pikikotuku. I muri
 mai  ka karangatia matou e nga uri o te Pikikotuku kia tae ki
 Raetihi. Ka tae matou.
     I muri  mai ka  karangatia hoki e matou  kia tae mai ki
 Rotorua. Kaore i tae mai. E mohio ana ahau i kore ai e tae
 mai kei runga i nga whakamarama a te Taite.
                               Horomona  Himiona
                                          Rotoiti 18/7/29..
     Ki te Toa: Kia ora ano. 'He whakaatu, kua tau te whaka-
  aro o Ngapuhi, Te Rarawa, Te Aupouri, ae, ko ahau te tino
 tohunga  o tenei pito o te Motu mo nga korero a nga Tipuna.
     I rongo te Pihopa o Aotearoa i a maua ko tetahi koroke
 e tautohe ana, ara ko ahau e whakamarama ana i Ahipara. He
  mano nga  tangata i taua hui. Kaore i roa taku pehanga atu
  ka mutu  taana kiki.

1042              TE     TOA  TAKITINI  Akuhata 1st, 1929


    I te hui i Hokianga, i reira te Kuini o Waikato a te Puea
ka tonoa ano ahau kia whakamarama   i nga taonga tawhito a
nga tipuna. Ha' pai noaiho ki au. Hoiano toku tumanako
kia tutaki ahau ki nga tohunga matau o te Motu.
    Mo  te ingoa nei Aotearoa kei ahau nga tino korero e tika
ana. Engari hei korero awaha, kaua e tuhituhia. He pai
tenei ki au. Na reira e te Toatakitini whangaia mai ahau ki te
Patai Kohatu.
                               Ngakuru  Pene Haare
                                   Awanui  Nth. 8/7/29
    N. B. —I  enei marama  ka hori ka tuhi mai a Haare ko ia
te puiaki o nga korero a nga tipuna. E u pu ana tona matau
ki nga korero mo  Aotearoa. I tono atu te Toa kia tuhia mai
taana i mohio ai. Ko  taana whakahoki: me karanga  he hui,
a me utu hoki ona raurau ki taua hui. Me whakahurimi ratou
ko era atu o nga kai tuku korero mo tenei take ko Dr. Wirepa,
Tuhitaare Heemi, Ihaia Hutana, Kapua Rangataua  Keepa, E
hoa Hare kaore te Toa e pena. Heoi ano ta te Toa he panui.
Ko  te Motu hei tiati whakatau Ina ra mata e tono mai nei koe
kia whangaia ki te patai kohatu. Me pewhea tau whakautu  i
nga patai? ki te kore e taea e koe te tuhi mai nga whakahoki,
me  korero mai  i te telephone?            Nga  Etita.
    Ki  te Toa: Tena  koe. Ina  etahi korero, purua atu ki
tetahi waahi watea o ta tatou Pepa. Me penei pea he whaka-
upoko: —
                HE PAREKURA.
     I roto i enei marama o te takurua nei ka  hinga mai ra
 nga taone nunui o te ao i te akinga a te hau, a te ru, a te mara-
 ngai, mohio tonu iho tatou kei te aue, kei te tangi, kei te ma-
 mae te ao mo  tenei ahuatanga. Waihoki  no roto ano i enei
 tupuhi ko te parekura i pa kia  Ngati Porou. Ko  te hoa-
 wahine tera o Ta Apirana Ngata. Kei te hotu tonu te manawa
 tangi o Ngati Porou ki ona aitua rangatira.
     No roto ano i enei tupuhi ko te parekura o Ngati Taoi.
 Ona mana, me ona rangatiratanga kua heke ki te po i tenei
 ra. Ka moe a Uenukukopako  i a Taoi Te Kura, ko Taoi Kai-
 awhawhare, ko Taoi Tikitiki Toetoe. E waiatatia ra i te wai-
 ata a Peou "Taoi Kaiawhawhare, na Kiritau ko Ueroa" I te
 waiata a Tupari e ki ana "Taoi Te Kura Tikitiki Toetoe ko
 Tupari ra e" Ko  enei mana  ko enei rangatiratanga i hinga
 tonu ki runga i o ratou waka rangatira, tapu hoki. E ki ra te
 waiata a Peou "Tainui, Te Arawa, Matatua, me era atu o nga
 waka—Hoturoa, Ngatiro, Tamatekaupa, Rongokako, Tamatea,
 nga tangata o te Arawa i whakapiraratia ki nga whenua nei. "
     Ko  to te Arawa karangatanga no  Maketu ki Tongariro.
 Ko nga tuahine o te Heuheu me  ta raua tamaiti me te Rahui

1929. TE TOA  TAKITINI
koto mai ra kei te ake o Tongariro.
tatou whaea ko Te Kahui  raua ko 
 o Waikato ko Tupu Taingakawa.
 Hei te au o Rangitaiki raua ko Tara
ra i nga maunga tapu i Ruawahia, i 
tukehu  Kei te  au o  Whakatane
katoa no te hope o Taoi Uenukukopu.

1044           TE      TOA  TAKITINI    Akuhata 1st, 1929


Ko  Tupu Taingakawa te whakamutunga  o nga pakeke tani-
wha  o Waikato. Haere ra  e koro, koutou ko  to whanau.
Rohea  atu e koe te ao tawhito, waiho ake te ao hou kia oke
ana i taana oke. I to koutou na wa e mohiotia ana te pani me
te rawakore. I tenei wa, nga rangatira ki nga rangatira. Nga
whai moni ki nga whai moni. Nga rawakore ki nga rawakore.
Nga  tutua, ki nga tutua.
    Ko te mea nui i roto i nga whakaaro o te hunga naana i
tuku enei korero ki te Toa, ko te whakamihi o te ngakau ki o
tatou tupapaku i hinga ki tena Hahi ki tena Hahi o tatou, hui
atu hoki ki nga kai hautu o aua hahi. Ka maha  oku tupo-
notanga ki nga tupapaku Ringatu. Ka  tapaea ma te minita
nga karakia katoa tae atu ki te nehu, ara minita Mihingare.
    Ina etahi o nga wahine tino rangatira o runga i nga Waka,
ko Merewakana  Timiwaata, ko Maata Rangitukehu. He  pou
enei wahine  me o raua hoa-taane no te Hahi  Ringatu. I te
wa  i taki hemo ai ka tukua mai ma te Hahi Mihingare nga
karakia katoa, me te nehu. 'He maha  nga tamariki e tukua
mai  ana ma te Hahi Mihingare e iriiri tae atu hoki ki nga mare-
natanga.
    E  tika ana kia nui nga mihi kia Eru Tumutara Pihopa o
te Hahi Ringatu, naana enei manaakitanga ki te Hahi Mihi-
ngare; E ki ana hoki a Eru ko te Mihingare hoki te kaupapa
o te Hahi Ringatu. Kei te whakahoki haere ia i te karakia a
te Ringatu kia rite ano ki ta te Mihingare. Kua  kitea e Eru
kei te he te pupuri a te Ringatu i te Hapati. Ko te Hapati
"kua  oti te kanga" Ko te Ariki o te Hapati ko te Karaiti. E
ki ana a Paora "Mehemea kaore a te Karaiti i ara he moumou
te karakia, he moumou te kauwhau, he moumou  te pupuri i
nga  Ture, me nga Poropititanga me nga Hapati. Kanui te
mohio  o te Pihopa o nga Ringatu ki te Karaipiture. Na konei
hoki i mama  ai taana whakakotahi mai i runga i nga mahi. E
ki ana hoki ia "Tatou tatau. "
    He  penei ano te Hahi Ratana ara nga waahi e tupono atu
 ana ahau. Kanui  te pai o nga kai-whakahaere. Tera tetahi
 tupapaku no te Arawa ko  Piri Wiremu  i mate atu ki Tau-
 ranga, he ratana. I whakahokia mai ki Rotorua. Haere katoa
 mai taana whanau me  o ratou apotoro, akonga. I te taenga
 mai ka tukua katoatia mai nga karakia me te nehu ma te Mi-
 hingare. Ana, kia ora ano te Hahi Ratana.
    Ko  nga kai-whakahaere o te Hahi Ratana kei konei kei te
 whai-haere i nga kupu a Ratana, e ki ra: —

     1. Noku katoa nga Hahi e karakia ana ki te Atua. Tena
 ko nga hahi e karakia ana ki te ruru, ki te tuna, ki te poaka
 ehara ena.
     2. Kia mau ki tou Hahi ki tou 'Hahi. Kei te pewhea tatou
 ki tenei kupu? Kei te mau  ranei kei te takahi ranei.

Akuhata  1st. 1929. TE TOA  TAKITINI                 1045

    3. Te kaha nei te mana nei kia koutou me a koutou tama-
riki mokopuna. Kaua  e aro mai ki ahau.
    4. I ki a Ratana: Ma to kotahi ra ano o nga Iwi Maori ki
raro kia Ihowa o nga mano, katahi ka puawai nga mea katoa.
    Tena kei te pewhea? Kua  kotahi ranei? Kaore ano. Na
reira ka pokepoke noaiho tatou i te takiwa.
    E  ki ana te Pihopa Ringatu. Tatou  tatau. Kei te kaha
hoki ia ki te whakatinana i taua kupu.
    E  ki ana te Pihopa o Aotearoa nona  nga Hahi  katoa e
karakia ana ki te Atua.
    Tena  e nga Upoko o tatau Hahi, karangatia he hui ma
tatau mo  enei take, kia whano te tutuki kia taua ki tenei iwi
iti rawa i raro o te ra nga kupu a to tatau Ariki "Meinga ratou
kia kotahi me  taua e kotahi nei" Hoa, 21. 22. Kia rite ai hoki
 ta te Kai-Waiata 133. ''Ano te pai, te ahuareka o te nohanga
 o nga teina, tuakana i to whakaaro kotahi" Ka kore tatau e
whakarite  i enei whakahaunga ka  rite ki ta Paora "Ahakoa
 korero noa ahau i nga reo o nga tangata o nga Anahera ka rite
 ahau ki te parahi tangi ki te himipora tatangi" I Kori. 13.
                               Kia ora mai  ano tatau katoa
                             M. M. Tumatahi.
                                  Rotorua, 27/7/29.
          PITOPITO KORERO.
     Kei te mau  te pai o te Kingi.
     Ka  wha  hokinga mai  o te mate o Kingi Hori, otira ra kei
 te mau tona ahua pai haere. "E te Atua tohungia te Kingi. "
     Ko  nga moni  a nga  hoia e karangatia nei, he Canteen
 Funds ka  eke inaianei ki te £200, 170. Kei te takoto mangere
 noaiho tenei moni i te Poari tiaki.
     Kei Honolulu te Hui Topu  a nga Rata o tenei taha o te
 Raina. Tena ano etahi o nga tino Rata o Oropi me Amerika
 e tae ki taua hui.
     Kua  kitea e te Pakeha he huarahi  patu tere i te weera,
 haunga  ano te pu. Ko tenei ma te uwira. Kia tu te weera i te
 hapuunu  ka tukua atu te uwira i taua raina ano. mutu tere te
 raruraru. Kaore he kawhaki, he tukituki poti.
     Mo  te tahitahi i Ranana (London) kia pai, kia ma i ona
 paru, aha noa, aha noa. e rua miriona pauna e pau ana i te tau.
 Ko  nga paru o nga whare, hui atu ki nga kino noa o etahi atu
 waahi i pae mai ki Ranana, kotahi miriona me te hawhe tana
 e kaatatia ana kia tahuna ki te ahi i te tau.
      Ka 90 tau te mutunga  atu o te kai tangata a te Maori e ki
  ana a J. C. Anderson i tona whai-korero i Poneke. Ko te mea
  miharo ko te tere rawa o tenei iwi mohoao o te Maori ki te

JO-16             TE TOA  TAKITINI   Akuhata 1st, 1929


whakauruuru   haere  ki  roto ki  nga  matauranga  o te iwi
Pakeha, me  te u.
    Raua  e ono heeki i te meatanga kotahi ki ro tauera, ka
tuku ai ki ro wai koropupu. Me kaute koe kia tae ki te tekau
ma rima ka taaki ki waho. Me whakamaroke, ka  rau ki ro
tini, ka waiho i tetahi waahi pai. E 4 e  5 marama   te hua-
manu  e ora pai ana me penei te mahi.

                       HAERE   MAI.
    Tetahi tenei o nga kupu tino atahua. Te rangatira o tenei
kupu  ko Te Aroha. Ona whakatinanatanga i muri mai o te
rongonga  ai o nga taringa ki te reo karanga "Haere Mai!" ko
te kapo o te ringa, ko te tungou o te matenga, ko te huri o te
tinana, ko te roimata, ko te hupe.
    Te "Haere  atu" he kino. Ona whakatianatanga he pango
no te tinana i te maruu. he heke no te toto, ko te nuinga ia he
ngakau  maruu. E kitea ana te hua o te pai ki runga i te ta-
ngata he "Haere  mai" tana kupu nui.
     E kitea nuitia ana hoki te hua kino i runga i te tangata
 he "Haere atu te kupu nui e puta ana i ona ngutu, e iri ana
 ranei i roto i ona whakaaro.
    E  penei ana te whakaputa a nga tupuna i enei taahu iri
nga whakaaro tumanako: —
         Tuatahi. Haere mai e Rangi!
         Tuarua. Haere atu! Akuanei koe a!
     Etahi whakahua   hua  atahua, otira tino atahua i te
 ''Haere mai'" kei roto i Te Karaipiture.
     Kei Nga  Whakakitenga, te 22 o nga upoko, te 17 o nga
 rarangi ko enei kupu: —
     E mea  ana hoki Te  Wairua me  te wahine marena  hou
 "Haere mai".
     Me  ki ake ano e te tangata e rongo ana "Haere mai. "
     Kia "Haere  mai" hoki te tangata e hiainu ana: kia tango-
 hia noatia atu ano te wai ora e  tangata e hiahia ana. Enei
 putanga o te "Haere mai"" he tokonga ake no te 'Aroha' ki nga
 hoa ka tahi, ki te tauhou ka rua, ki te mea kei te mate wai, ki
 te mea  ranei kei te hiahia ki te 'Wai Ora. '
     Otira e aku  "Toa Takitini'* e noho mai ra i nga  Motu
 Maori, me o koutou marae  maha, e nga uri whakatupu o nga
 waka, kua  ohakitia nei te ahuatanga o koutou tupuna ki o
 marae  "whaka-te-ngakau' kei hea ra te kupu nui ake i ta Te
 Ariki e mea  ra: —''Haere mai'* ki au e koutou katoa e mauiui
 ana. e taimaha ana, a, Maku koutou e whaka okioki. "
   Mo  te mare o te Tamariki whangaia ki  WOODS'  GREAT
 PEPPERMINT CURE.

Akuhata 1st, 1929. TE TOA  TAKITINI                1047


       TE INGOA NEI AOTEAROA.
    Ki te Toa: Tena koe. te aorere ki runga ki nga iwi o te
Motu. Tenei etahi kupu ruarua nei hei mau atu ki nga rohe
katoa e haerea ai e koe, a kia rongo mai hoki oku hoa pai.
    Ko  te ingoa nei Aotearoa kua oti te whakawiri ke e oku
hoa e. Wi  Repa raua ko Tuhitaare Hemi. E  hoa ma  tena
korua. Ki te penei tonu ta korua tikanga, ka tautohe tonu
tatou mo  tenei take. Pai  ke ta korua  whakaae  mai no  te
Waka  ke tena ingoa. No  te taenga mai o nga waka ki konei
 ka tohia e nga kaumatua taua ingoa mo  tenei Motu. I tohia
 mai ano i Hawaiki te ingoa nei. Ina te kupu a Toto kia Kura.
 marotini "Me waiho  te ingoa o to waka  ko Aotearoa"  Ko  te
 timatanga o te whakahua o  te ingoa nei he whakatauki no
 mua ke atu. tae mai kia ratou. Mo Taane  tenei whakatauki. 1
 te makariri ka tomo  kia te Waonui-a-Taane. Ka  mate  te ma-
 nu, ka taona. ka maoa. Ko  te wa tenei e motuhia ai te manu.
 Ka titiro iho te kaumatua ko  te ngakau he  pai. Koia  tenei
 whakatauki, o Taane tuturi o Taanepepeke—kia  huaina koe
 he ngakau-aotea. " Na Toto  i hua ki te waka  ka tutuki atu
 ki te aotearoa. Na Toto ano i whakahua ki runga ki te tangata.
 I whakairia e ia ki runga kia Kimokeihi raua ko tona wahine
 ko Ruanui-a-Poukiwa.
     Ko tenei kupu ko te ngakau aotea, ko te ngakau pai o te
 tangata. Ko tenei whakatauki i heke iho i nga tupuna ki o
 matou  matua  kua ngaro ake  nei, tae mai kia matou.
     Kaore kau a Maui ingoa mo  taana ika, ara mo te whenua
 nei. No  muri nei no nga whare-kura ka hangaia e nga  kau-
 matua nga ingoa  o  te ika  a Maui—Te   Uruotonganui, Te
 Ikaroa-a-Maui, Papatua-o-Nuku. Kaore  he   ingoa ke   atu.
 Koia na  i rite ai ta ratou whakahua i aua ingoa. Ko  nga
 korero katoa i pokepokea ki whare-kura whakapapa, karakia,
 makutu, teti, te whai, te tokoraurape, nga mea  katoa. Mei
 korero wehewehe  hoki kore rawa he riteritenga o te whaka-
 hua i a ratou korero. No reira e taku hoa e Wi Repa he ko-
 rero ke tau i enei rangi ka hori nei. I ki hoki koe na te wahine
 a   Kupe   i  tohi   taua  ingoa, no   te  kitenga   atu
 i  te ao e  tahere mai  ana  i runga  o  Rimutaka. Na
 inaianei he korero ke, he karakia ke i kitea e koe i te puka-
 puka  a Hori Kerei. Katahi  ahau ka mohio  kua tino ngaro i
  a koe, i a koutou, nga korero a o tatou tipuna. Ina hoki ka
 hopu  koe he tipuna pakeha maana e whakaatu mai nga ko-
  rero kia koe. Ko nga kaumatua  naana i hoatu nga korero ki
  nga pukapuka a Hori Kerei kaore i tino mohio ki nga korero
  a nga tipuna.
      Ko  ta Tuhitaare Heemi  e mea nei i roto o te wai ko te
  Uruotonganui te ingoa o te ika a Maui, no te ekenga ki te
  aoturoa ko aotearoa.

1048             TE TOA  TAKITINI   Akuhata  1st, 1929

    E hoa ma  he korero tamariki rawa tenei. Kei te whakaatu
tonu ake  tenei ahua he tapa noa. Me  whakarere  atu enei
korero. Haria ko  te mea  tika, ara no Aotea waka  ke taua
aotearoatanga. Kaore he korero e ngaro ana a o tatou tipuna.
Kei Taranaki nei e herea ana. He  kawenata tawhito i heke
iho i nga kaumatua tae iho ki nga uri e noho atu nei. Kei runga
tonu hoki enei iwi i te maoritanga e noho ana. Heoi ano kia
ora oku hoa,
                      Kapua  Rangataua Keepa
                              Purangi 27/7/29.
            TE INGOA NEI AOTEAROA.
    He  whakautu tu mo te reta a toku hoa a Wi Repa  o te
marama   o Hurae  nei.
    1. Mo te ingoa nei Aotearoa: Ki tona whakaaro  mo  nga
Motu  e rua. Na  te mokopuna   tuawhitu  a Maui  Tikitiki-a-
Taranga i tapa te ingoa o tera Motu, i mua noaatu o te unga
mai o te ika pounamu a Hape.
    2. Mo te tapanga o te maramara pounamu   a Ngahue ko
te ika a Ngahue. Ehara i a Ngahue tena ika pounamu. Na
Hape  ke e ai nga korero a nga tipuna kei konei.
    3. Mo te tapanga a te wahine a Kupe i te ingoa o te ika
a Maui  nei hui atu ki tera Motu  ko Aotea.
    Kua  whakahengia tena take. Ehara i te mea na te wahine
a Kupe  i tapa tena ingoa. Ehara hoki i te mea ko raua ko
taana tane nga tangata tuatahi i u mai ki tenei Motu.
    4 He  mea hoatu noa na Tuhitaare hei tautoko mo taana
ki na Maui taua ingoa i tapa ko Aotearoa.
    He  kore tauwira  kia riro ma tetahi tangata ke e tapa te
ingoa o tona ake whenua. Kei te korero tonu te mokopuna
tuawhitu a Maui i te ingoa o tona whenua nei ko Aotearoa.
    5. Mo te korero a toku hoa a Wi Repa e ki "nei ka whaka-
hinga tonu ia ki te pukapuka a Hori Kerei.
    Kaore he kawenata pukapuka a nga tipuna.
    6. Akuanei pea no reira tahi to maua mohio ko Tuhitaare
no te pukapuka a Hori Kerei a, naana i tuhono atu.
    Engari koe i heke tonu iho i ou tipuna te kawenata puka-
puka.
    7. Kaore  enei kupu "Kia  ea ki te Aotearoa" i roto i te
karakia a Maui  ki te ritenga a Kawana Kerei.
    Kaore  toku mohio na te pukapuka  a Hori Kerei. Kaore
mai  i mua iho. Ko Tupapakurau  te wharekiwananga iho i
oku  tipuna. Ko te papa ngakau  tonu te takotoranga o nga
korero.
    Tirohia ano te pukapuka  a Hori Kerei me  kore kei roto
te ingoa tawhito o te Waipounamu. No  te ika hoki a taku ti-
 puna tena ingoa a te Waipounamu. A  Hape  Kituarangi i
 kawhakitia mai nei e Rangahua.
                                 Tuhitaare Heemi,
                                       Ruatoki 27/7/29.

Akuhata 1st, 1929. TE TOA TAKITINI             1049


         KUA PUTA KI WAHO
    Ki nga  Iwi. ki nga Hapu, ki nga reo, ki nga huihuinga
tangata: Tena ra koutou katoa, i nga manaakitanga maha  a
to tatou Ariki  a Ihu Karaiti. Tena  koutou i o  tatou aitua
maha, nga mea  i hinga mohio, me  nga i hinga ki roto i te
kuaretanga i runga i nga mahi  tinihanga a te tangata. Kaati
nga mihi.
    He whakaatu  atu tena naku kia koutou katoa, ko ahau
kua  Puta ki Waho  o te hahi ratana, me tona kotahitanga. E
waru   tau ahau  e  aru ana  i  taua maramatanga. I  aru
 mai hoki toku iwi i au. I uru rawa ahau hei apotoro rehita,
 na toku iwi ano ahau i whakatu. Kotahi tau oku e tu ana ka
 whakatakangia. Kaore  ahau i mohio  he aha taku hara, he
 ranei.
     I mea mai  a Wiremu   Ratana ki au i toku taenga ki te
 Pa. "Kua mohio ranei koe kua taka koe i to turanga apotoro
 rehita. " Ka mea  atu ahau "Kahore" Ka  mea mai  ano ia kua
 taka koe. "Na taku hoa-riri na Tau Henare koe i taka ai" He
 mohio no Tau  Henare ka hoa-riri koe mona a tenei pootitanga
 e heke mai nei. Ko te take tena i taka ai koe. Ka mea  mai
 ano a Wiremu  Ratana ki au. e pai ana "Ka whakatungia atu
 koe e ahau hei hoa pukeri mo Tau  Henare a tenei pooti e
 heke mai nei. Ka  mea atu ahau e pai ana e te mangai o nga
 ariki, ko tau i kite ai kei te tino pai ki au.
     I mea mai ano  a Wiremu  Ratana ki au, i to matou taenga
 ki te hui a Moa  i Hokianga: ''E Reweti Pomare  Kingi hei
 konei, tenei taku kupu ki a koe Haere  ki o morehu  katoa
 whakau  u haere ai mo  tenei pootitanga e heke iho nei" Ka
 mea  atu ahau kia homai he tuhituhinga kia whakapono ai nga
 morehu. Ka  mea mai  ia "Haere i runga i te kaha o nga ariki. "
     Kaati enga iwi haere ana ahau i runga i tenei whakahau.
 Pau  katoa i au toku rohe pooti te haere. Timata mai  i a
 Hurae  kia Noema. E  hoa ma i pa mai ki au nga  mea kikino
 katoa. Ko  etahi o nga morehu  kaore i whakaae  ki au hei
 mema. I tutuki ki au nga tawai, nga whakahawea, nga riri,
 nga  pei. 1 tino rikarika te riri o te tangata ki au he hapai
 noku  i te kotahitanga a Ratana.
     Kaore ahau i numinumi  mai i tenei ahuatanga. Ki au a
 Ratana  kaore he tangata hei rite mona i runga i te mata o te
 whenua. E rite ana ia ki au he tino mangai nei no te Atua
 no Ihowa. I te kaha o toku whakapono  kia Ratana ko te
 Karaiti pu  ia ki au.
      Heoi tae rawa ake i te ra o te pooti, tino kore ia i mahara
 mai  ki au. me ana  korero katoa, Waiho  ana e ia hei korero

    Te rongoa  tuatahi mo  te mare  mo  te matao  mo  te puru
 WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.

1050               TE TOA  TAKITINI  Akuhata 1st, 1929


teka maana ki au, ki te Tokotoru Tapu ano hoki. Ki hai rawa
ia i titiro ki oku tukinotanga, ki oku ruihi i haerenga e au
toku rohe pooti, mai i a Hurae kia Noema. Teka katoa enei
mahi  a Ratana, kei te mohio ia. kua korerotia atu hoki e ahau
i te hui a te morehu i tu ki Kaikohe i a Hurae ka taha nei.
I mea tonu ahau kia Ratana, haunga enei mea katoa, kua titiro
ahau ki nga lake i puta ai nga rangatira whakahaere o tenei
kotahitanga ko te take kua korero a Ratana Ienei ake nga ra
ka hurihia te paipera ara ka mutu, tuarua me mutu  te amine
kia te Karaiti  me   amine   ki  te   mangai, kia   Piriwiritua
ranei. I mea atu ahau e kore ahau e whakaae. Kaore  hoki i
te tika tona tauwira kia rua kia toru wahine  ma  te tangata
   morehu. 
 E nga Iwi koianei nga take i puta mai ahau ki waho. Kua
kotiti ke kua mahi maori. Kua taka i te whakapono tika.
    E nga Iwi. e hari ana ano ahau moku i u, i kite ai ahau
i te hohonutanga, i te whanuitanga o tenei maramatanga. Hoi
maea  ake tenei maramatanga he pouri tuaikerikeri.
    E  nga morehu  katoa o  te Motu, aata hoki ki tou hahi.
ki tou hahi. Kaua  e whakama  ki te hoki. Kei te marama te
kupu, "Ka  whakatika atu ahau ka haere ki toku Matua, ka
mea  atu kia ia, e Pa kua hara ahau ki te rangi ki tou aroaro
ano hoki, a heoi ano tikanga kia karangatia ahau he tamaiti
nau" No  reira ki te tae katoa koutou ki tou hahi, ki tou hahi.
hei   kona   ka   inoi ai  ki  nga  hahi, kia  whiriwhiria
mai nga tangata mohio kia whakatakotoria he kaupapa  mara-
ma  kia whakakotahingia he Hahi  mo  te iwi Maori. Me  ahei
te hahi ki te whakaputa i tona kaupapa mai i a te Karaiti ki
nga Apotoro, heke mai  ki nga Kaumatua  o te hahi karaitiana.
kei a ratou nei te mana whakapanga ringaringa. Ma te penei
ka kotahi  te hahi mo  te iwi Maori, ka kotahi ai hoki nga
tikanga me  nga mahi katoa.

        Heoi ra e te Iwi kua nui enei mo tenei wa.
             Na to koutou hoa i kotiti,
                                R. Pomare   Kingi,
                   Otiria. Kawakawa. Bay of Islands 4/8/29.
  Ka ora te mare i te WOODS'  GREAT   PEPPERMINT
CURE.

Akuhata 1st. 1929. TE TOA TAKITINI               1051
      WAIPAPA  WHARE  MANUHIRI
    Ko  te kainga Maori i Waipapa. Akarana, i te orokohanga-
nga ai he mea hoko mai  i a Ngati Whatua i te tau 1840 e 3, 000
nga  eka. Ko  te utu e £50, e 50 nga paraikete, e 20 nga tarau.
e 20 nga haate, 10 nga wakete, 10 nga potae keepa. e 4 nga
kaaho tupeka, ko te pouaka paipa. 100 iari pihi kaone, 100 nga
kohua, ko te peeke huka, ko te peeke paraoa me nga toki e
20. Nga kai-whakamana i te tiki i hokona ai ko Meiha Reana
raua ko Kapene Haimona. Ko te Haimona tenei nona te ingoa
 i tetahi o nga tiriti nui o te taone.
    I taua wa  ka whakaaroa he  mea tika rawa kia wehea
 tetahi wahi hei kainga motuhake  mo  nga  Maori. I te tau
 1851 ka rahuitia e ono eka me te koata. Kahiritia ana. I taua
 wa ka  hangaia nga whare  ka whakaritea  he kai-tiaki a, he
 koata eka i kapi ko te toenga atu he mea riihi i taua kainga.
 Ka rua tekau ma  rima tau inaianei o te hanganga e tu nei te
 whare pereki.
     He nui nga  mea e mau  maharatia ana  mo Waipapa  i te
 mea  kua tuturu hei  kainga mo  nga  Maori a. e hoki  ai te
 whakaaro ki nga ra kua huri ki muri. He huinga he nohoanga
 no te iti no te rahi, no nga rangitira o te Tai Tokerau, o roto
 o Hauraki, o nga taniwha  o Waikato  me etahi atu o nga iwi
 maha  noa. I muri mai  nei. i a Hone Heke e ora ana ko Wai-
 papa tetahi o nga kainga e korero ai ia i nga mahi o te Pare-
 mata tae noa ki tona matenga. I reira e takoto ana kia tangi-
 hia e ona iwi o konei; tera atu etahi ahuatanga i roto o Wai-
 papa. I enei tau tata nei he nohoanga no te hunga e haere ana
 ki nga Kooti Whenua  me  etahi atu mahi nunui ki Akarana.
 Ina tata nei i noho ai a Te Puea ratou ko tona Ope ngahau i
 a ia e rapu ana i nga mahi hei awhina i ona iwi. Ahakoa i
 enei ra kua haere etahi ki nga whare pakeha noho ai ina tae
 ki Akarana, kei te tuwhera tonu a Waipapa ki te iwi Maori.
     I te mea kua kaha rawa te tupu haere o te taone o Akara-
 na a, ko te marae o Waipapa he torutoru nei nga hikoi ka tae
 atu ai ki te teihana hou o te tereina kei te mahia inaianei; ko
 te wariu hoki o Waipapa kua piki rawa, a tera taua takiwa o
 te taone e meinga hei tino wahi mo nga mahi nunui o te taone.
 No  reira kei te whakaarohia i tenei ra he mea pai rawa ki te
 taea me whakaneke  taua kainga kia ahua tawhiti atu a, ko te
 tekihana o Waipapa  me  riihi tera e nui noa te hua hei wha-
 ngai i te Waipapa hou. tera hoki e hangaia i runga i te mahi
 whare  o enei ra. Otira e taea ai tenei whakaaro me hanga
 rawa  he ture i te tuatahi. Otira ahakoa tau ki tehea tikanga,
 e kore a Waipapa  e warewaretia e te iwi Maori.
               TINO ARIKI O HAMOA.
     No  te 16 o Hune  nei ka hoki a Tino Ariki Tamahehe
  (Tamasese)  ki Hamoa, he upoko-ariki tenei tangata no tetahi

1052              TE TOA  TAKITINI   Akuhata 1st, 1929


wehenga o nga iwi o Hamoa kei raro i te inana o te kawanata-
nga o Niu Tireni, e kiia ana ko nga Mau. Ko te timatanga o
tona raruraru he korenga  i utu taake e £2/16/- a, me tona
turinga hoki ki te ture i te wa i hopukia ai ia, whakataua ana
e ono marama ki te herehere. Î a Tihema nei ka u ki Akarana
a kawea ana ki Mautini. i te 4 o Hune nei ka puta mai. I aru
tahi mai tona hoa i a ia.
    I tona putanga mai  ai ano te rite kei te pohiri mo te tino
Kingi—"Ghana  i runga rawa!" te whakanui  a  te pakeha
 (engari rawa ia a te hunga i aroha i te kore rawa i marama pai
rona hereherenga, he roia, he minita me etahi o nga tangata
nunui o Akarana). I waho  o te keeti o te herehere e rarangi
tatari atu ana a te tini o te motoka, ka eke hoki a Tamahehe
raua ko  te wahine me  a raua tamariki ki to ratou nei ka. I
Kuini  Tiriti me te mea  he  tiwhana aniwaniwa   te rite ki te
rauawa  o te motoka  e ata haere ana i te tiriti. Tana kupu
mutunga  iho i te mea ka tata te rewa atu o te tima i te waapu.
—"E   hoa iwa, kia mahara ki Hamoa!'
       TE MATE  KOHI, Consumption.
            TE PUTAKE  O TE "KOHI. "
               T. WI REPA, M. B., Ch. B.
    3. Ka  pai te marae, me te whare, engari ka inu miraka
mate, ka nui te mate kohi o te puku. "
     Kei roto i te "Clinical Journal" o Pepuere 1st, 1928, enei
korero: "Ko  te kohi he mate no te hunga  pohara. Ko  te
 katua o nga mea male e whakaatutia ana kei raro noa atu i te
kaute o nga mea e mate ana: me te kaute hoki o nga tupapaku
 e whakaatutia ana kei raro noa atu i te maha o te hunga e mate-
 mate ana. "
    Na  Win field enei korero i roto i tona Pukapuka "Modern
 Methods  in  the  Diagnosis and   Treatment of Pulmonary
 Tuberculosis. " page 6: "Kua whakaatutia, ko nga kainga o te
 hunga mahi  (working class) kua paru katoa i te kakano kohi.
 tae noa ki a ratau tamariki. Ko nga tamariki  a nga mea kohi,
 kei te nohia katoatia e te kakano o te kohi. Na  nga tirotiro-
 hanga i nga tupapaku (Post Mortem examination), i tautoko.
 tenei whakaaro. "
     Mo te iwi pakeha nga korero i runga ake nei. Anei tooku
 mahara  E  hara no te Maori rawakore anake tenei mate. No
 nga ahua  katoa o  te tangata Maori: rangatira, ware, tamaiti,
 wahine, tane. Ahakoa whai moni te Maori, kaore e whakapaua
 e ia hei hanga kainga pai mo tona whanau, kia pai ai te tipu
 kia ora ai i nga hau pai ahakoa pewhea o tatau whakapapa.
 kaore e arotia mai e taua kuare, e taua paru, e aua  tikanga
 pohehe a tatau, e powhiri nei, e whakakaha nei i te mate kohi.

Akuhata Ist. 1929. TE TOA  TAKITINI               1053 
Kia hora  ra ano te maramatanga  ki roto ki o tatau ngakau, a,
ka whai tatou i te ara o taua maramatanga, ka honea ai tatau i
te kohi.
    Kei te 6000 ki te 7000 nga tangata mate kohi o Nui Tireni i
te wa kotahi. He pakeha anake enei. Kaore to tatau nei kaute
i te uru  ki tenei.
    E ki ana nga takuta pakeha he kaha atu te mate nei ki te
tope i nga iwi kiri pango, notemea he tauhou o ratou toto ki
te whawhai  ki te mate nei. Ko  au e ki ana kaore he  rereke-
tanga. Ka  mutu ano pea te rereketanga he marama no nga iwi
kiri ma he kuare no  te iwi kiri pango. Mehemea  nga ahua
kiri katoa ka mau  i te maramatanga  kaore  he rereketanga.

            NGA  TOHU TUATAHI.
    I runga  i te mea kei te tata ki te 95 Maori i roto i te 100
he kakano kohi kei roto i o ratau toto, me noho tonu te tangata
i runga i te tupato. Taua tupato tenei: Ka pangia auautia e
te rewharewha, me  haere ki tona takuta kia tirohia. Ka kore
e hiahia  ki te kai me  haere  ki te takuta, kia tohutohutia.
Tetahi tohu tuatahi ko te teretere o te patete o te manawa. Te
hoa  o tena ko te wera o te kiri; he wera iti nei. He wera e
mohio  ana te tangata kaore tona tinana i te pai rawa. Me
maharahara  ia mo  enei ahua. Hui  atu ki enei te kawa o te
kai. Ki te haere ia ki te takuta me mau e ia tona mimi i roto
i te patara  i ata horoitia. Tera  tetahi mea  kei  roto hei ti-
rohanga ma  te takuta. Taua  mea he albumin. E kitea ana
taua mea i roto o te mimi o te tangata kei te whaka-kohi haere.
Tetahi tohu  o te timatanga kohi, ko te ma o  te pito whaka-
muri  o runga o te waha, o te tohetohe. Ko te tamaiti wahine
ewhaka-kohi  ana ka ngaro tona mate wahine. Ko  ianei nga
tohu  o te kohi i mua atu o te wa  e kitea ai e te katoa. He
pukupuku   etahi kei runga ake o te a o te kaki. Ko ta te
takuta tenei e ki nei ko te wa o mua atu i te kohi: ara. "the
pretuberculosis  stage. " No  reira te mea  tika, ia toru marama.
 ia marama  ranei me  haere te tangata, te wahine ranei ki te
takuta. Me whakaatu  tonu, ko te take o to hoki-hoki kia tiro-
hia mehemea   tera koe e kohi. a. kia tohutohutia mai hoki te
 karo mo taua mate, te ahua ranei o te noho e kore ai e tutuki
 atu ki reira.
    

1054             TE     TOA  TAKITINI   Akuhata  1st, 1929


atu ki raro. Ki te whawhai tatau ki te mate kohi, me whaka-
hou nga mahara, me whitiki ki nga whitiki a te iwi e toa ana
ki te whawhai ki te kohi. Kaua hei whakatonga; kaua hei
mahara  e hara mou taua whiu. Heoi tau he tupato, he whai
i te tauwira a te pakeha. Otira, he pakanga nui te pakanga ki
te kohi. Me  whakatu  marire he kai arahi, mo te iwi ki tenei
pakanga ka ngahau  te tu, te haere ranei i roto o te kapa o te
riri.

              TE RONGOA   Upoko V. A.
    E  rua nga momo  o te rongoa. Tuatahi, ko te kaupare atu
i te mate: ara ko te karo. Tuarua  ko te tuku kai pa if. mate,
ka tahuri ai ki te rongoa. Te momo  rongoa tika mo te kohi
ko te karo i te mate. No reira mo tena taha aku kupu maha.
Kaati me  waiho hei uturi au huri ake ai ki tena taha. Kia
whai kupu  au i naianei mo te taha ki te rongoa.

                 TE RONGOA.
    He mahara  whanui no te Maori, tae noa atu pea ki te pae-
taku! o te pakeha, kaore te mate kohi e taea te rongoa. No
mua  tena mahara, no mua  atu i nga tau e 20 ka hori ra ki
muri. Mehemea  au e tuhituhi ana i nga korero nei hei whaka-
rongo ma te Ropu Takuta, ka ata whakatakoto au i nga whaka-
haere kua mahia hei rongoa i te kohi: tena ahua kohi me tana
rongoa; tent ahua me tona rongoa. Kei te tuhituhi ke au i enei
korero hei tohutohu i te hunga kuare; te hunga kaore e taea e
ratou te mahi nga mahi o aua whakahaere. Heoi ano taku i
konei he tatau atu i nga ahua 'rongoa' katoa, kia mohio mai ai
koutou e te iwi, kanui nga mea kohi kua ora i nga whakahaere
o enei ra. Ko  ianei aua "rongoa. "
        1. Artifiical pnemothorax
        2. Tuberculin
         3. Fiaschis operation for resection of Lung.
        4. Nascent Iodine.
        5. Calcuim Chloride
         6. Lipiodol
         7. Sanocrysin.
        8. Copper
Ma  te ringaringa tohunga anake enei rongoa e whakahaere. I
whakararangitia ake ai enei 'rongoa' kia rongo mai ai te iwi,
he  mate taea tonutia te kohi e te 'rongoa. ' Ma  te kohi tino
kaha rawa ano e kore ai e taea. Engari kaua koutou hei penei
na, he mate taea te kohi te 'rongoa, ' ka waiho ia koutou kia
roa e pangia ana ka rapa i te takuta; a ma tetahi o te rarangi
ingoa i runga ake nei koutou e whakaora. He  ivhakaatu ke
terei nuaku kia koutou kaore he mea i ngaro i te matauranga.
Heoi  mo tena taha.
                     (Taria te Roanga. )