|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 98. 01 October 1929 |
|
|
1 1075 |
▲back to top |
|
|
2 1076 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1076 TE TOA TAKITINI Oketopa 1. 1929.
ATIRIKONA HAPATA WIREMU.
I whanau ia ki Waerenga-a-Hika, Turanga. 1860. I
Whakaakona ia ki Christ's College. Christchurch. I riro i
a ia he Karahipi o te University o Niu Tireni, ka riro mai
tona B. A. i te tau 1880. Hiki tau ake ka tae ia ki Jesus College
Cambridge, ka waiohia ia hei Rustat Scholar. Ka riro mai
tona B. A. o Cambridge 188-1. tona MA. 1887 me te karanga-
tanga 9th Senior Optime. I riro mai i a ia Litt. D.
(N. Z. ) 1924. me te Litt. D. (Cambridge) 1925. I a ia i
Kemureti. he tangata toa ia ki te purei whutupaoro. a ko ia
hoki te kapene o te tiima o te Kareti.
I tu ia hei kai-whakaako awhina mo Halleybury College
mo tetahi wa. No te hokinga mai ki Niu Tireni, ka tu ia
hei kai-whakaako mo te Rau Kareti 1895. Ko ia te Atiri-
kona o Waiapu mai i te tau 1907. Ko ia tetahi o nga kai-
whukamatautau o nga kura minita mai o te tau 1910. No
te tau ka huri 1928 ka tapa ia ko te Minita Whanui (Vicar-
General). Ko te karanga Takutatanga i uhia ki a ia mo
taana pukapuka i tuhia e ia o te Reo Maori I Maori Diction-
ary). a ko taua pukapuka hei O mo te reo Maori mo nga
whakatupuranga.
Ko Hapata Wiremu tetahi o nga tangata matau o te
Motu. He toa ia mo ia whakapuputanga o te matauranga.
He tino pahika atu ia mo nga mea maori katoa—te reo—nga
mahi—nga tikanga—nga Whakahaere—nga raweke. Ahakoa
te tini o nga mea nunui e pahaotia ana e tona hinengaro; i
aata akona ano e ia te mahi ta nupepa. I whakaturia ia e
te Kawanatanga hei Tiamana mo te Komiti whakatikatika
mo nga ingoa maori o te Motu.
ETAHI O NGA WAEA MIHI MAI.
Tenei matou nga iwi o Waikato ka tuku atu i to matou
whakamihi mou kua noho mai i te nohoanga Tapu. Tena
koe i raro i te maru o te Atua nui.
Te Puea Kerangi. Ngaruawahia.
|
|
3 1077 |
▲back to top |
Oketopa I. 1929. TE TOA TAKITINI 1077
E koa ana matou ka eke koe ki te taumata o ou matua.
Kia ora.
Paora. Te Kaha
I whakaaetia he motini i nanahi e te Hinota o te Piho-
patanga o Akarana kia tuku mihi atu ki a koe mou i karangatia
hei Pihopa mo Waiapu.
Simkin Diocesan Sec., Auckland.
Kanui te hari me te koa mou ka tu hei pihopa mo matou.
Kia Ora.
Hemi Rapaea, (Porangahau.
Ehara rawa ahau i te tikanga tangata ka tuku mihi atu
nei ki te Pihopatanga o Wiapu mo te tika o ta ratau kowhiri.
Ana. to moho!
Tenei matou tahi ko nga maori e mahi ana i konei te tuku
whakawhetai nei me te mihi atu. ————
Bulstrode. Whakarewarewa
Kia ora koe. E hari ana matau mo te karangatanga i a
koe hei Pihopa mo Waiapu. Ka hari to matau Komiti i
Ranana.
David Calder. Wellington.
Tukua ahau kia mihi pono atu kia koe e te Pihopa.
Myers!, Govt. Buildings, Wellington.
Hari ake nei mo te otinga o te mea tika. A matau mihi.
me a matau inoi.
Bell. Auckland.
Aku mihi me a te Pihopatanga katoa.
Archbishop. Parnell.
E koa ana ahau mou i tango i tena turanga teitei. E
mihi ana ahau ki te Pihopatanga ki to whanau me to taua
kura.
K. S. Williams. P. B.. Wellington.
A matau mihi kia koe kua whiwhi na i tena turanga. Ma
te Atua koe e manaaki.
Te Whanau a Apirana, Tikitiki.
E hari ana e koa ana ka ai koe hei awhina i a Aotearoa
Ka hao te rangatahi.
Akarana Maori Assn.. Auckland
|
|
4 1078 |
▲back to top |
1078 TE TOA TAKITINI Oketopa 1 1929.
Kanui te mihi ki te otinga paitanga o te taha ki a koe.
Ka whai matua i a koe mo nga mahi mo nga whakaaro. He
mea ma te Runga Rawa e arahi.
A. T. Ngata, P. B,. Wellington.
E koa ana mou kua karangatia hei Pihopa mo Waiapu.
Ma te Atua koe a tiaki e whakakaha ki te mahi a te pihopa.
Katara Awarau, Tokomaru Bay.
Kei te tino hari toku ngakau kua tu nei koe i te turanga
o to matua o te Wiremu. Kia ora tonu koe. Ma te Atua koe
e whakakaha e tiaki hoki. Kia ora tonu koe hei ako i te iwi.
Goffe, Cambridge.
Kanui te koa me te mihi mou kua hikitia atu ana ki te
tuunga o to matua. Kia ora tonu koe.
Raumoa Balnevis, P. B., Wellington.
Kanui te hari me te koa mo to tuunga i te turanga o
matua. No Taupara hoki koe. Aroha.
Henare Ruru. Karaka.
Kite Atua ano te whakawhetai mou kua karangatia nei
hei matua mo tena Pihopatanga, hei whakaruru hau hoki mo
te iwi Maori. E kake ki te marae o to matua me to tupuna.
Tena koe te toka tu-moana i aio ai a roto. E piki ki runga i
to waka i a Aotearoa Kia ora.
Nga Mema Maori Akarana Hinota. Auckland.
ATIRIKONATANGA O HAKI PEI
HUI A TE KOMITI TUMUAKI.
No te turei te 17 o Hepetema i tu ai te Hui a tenei Komiti
ki Pakowhai, waahi o te Wairoa.
Tumuaki o te Hui
Pihopa o Aotearoa.
Nga minia i tae mai: —
Rev. Wi Pere Mataira, Nuhaka.
Rev. Hemi Huata, Mohaka-Wairoa.
Rev. W. Rangi, Waipawa.
Rev. R- Rangiaho, Waipatu.
Rev. P. Hakiwai. Moteo.
|
|
5 1079 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1079
Nga mangai-reimana i tae mai: —
Hori Tupaea, Heretaunga.
Paraire Tomoana, Waipatu
Ihakara Kapana. Waipatu.
H. T. Hutana. Waipawa.
Hemi Rapaea. Porangahau.
Kurupo Tareha, Waiohiki-
Paora Kurupo, Moteo.
Hapeta Tiopira, Omahu.
Piwa Mihaere. Tangoio.
Netana Nehemia, Mohaka.
Hata Tipoki, Wairoa.
Turi Carroll. Wairoa.
Tiaki Mitchell, Wairoa.
I tae mai ki tenei hui etahi Ringatu. Ratana hoki. I
minamina kia mohio ki nga mahi o enei tu momo hui. No
te kitenga, me te rongonga he nui to ratau mihi-
I whakapuaretia te hui ki te inoi. Na te Hekeretari i
panui nga meneti o te hui i tu i a Hune 14 ki Omahu.
paahitia ana.
NGA MOTINI 1 PAAHITIA.
(1) Hekeretari.
I whakaritea e te hui ko Rev. W. Rangi hei hekeretari mo
tenei tau.
(2) 1. J. Mitara 2- P. H. Tomoana.
Ma te Pihopa o Aotearoa e whakarite he whakamataut-
auranga mo nga Kai-Karakia e hiahia ana kia mana ratau
mo he Kauwhau, engari me matua tae mai he whakaae
a te minita o te pariha.
(3) 1. Turi Kara Rev. W. Rangi.
Kia riro ma te Pihopa o Aotearoa e tono ki te Tari, kia
puta he penihana mo Rewi Tamihana hei whakamahara
mo tona 57 tau e tu ana hei Kai-Karakia.
14. ) 1. Turi Kara. 2- Rev. Hemi Huata.
I a) E tono ana tenei hui o te Aitrikonatanga o Haaki Pei
ki nga Kai-Tiaki o te Aute Kareti kia whiriwhiri pai mai
ratau i te tono a te Iwi. kia whakaturia he kura minita mo
te Iwi Maori ki te taha o te Aute Kareti, a me ki taua kura
ko te Upper Department o te Aute.
(b) Ko te whare mo nga tamariki o te kura minita me
whare wehe, a ko taua whare ma te Motu katoa e whaara.
engari ko te kai me hui atu ki te kaianga o nga tamariki
o te kura kia ngawari ai nga raruarau
(c) Ki te whakaaetia tenei tono ko te whakaaro o tenei
hui me whakahoki mai ki tenei kura nga moni katoa e
|
|
6 1080 |
▲back to top |
1080 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1929.
whakapuna nei ki nga tamariki Maori e kura ana i St.
John's College, a ko taua moni hei kaupapa oranga mo
tenei kura minita o te Iwi Maori.
(5) 1. Hori Tupaea. 2. Rev. Hakiwai.
1 te mea kei te tu he Hui a te 12 o Hanuere e heke iho
nei, he whakamaharatanga mo te hurihanga o te Rau-tau
o te Haahi Maori ki te Waimate: ko te whakaaro o tenei
Hui me haere nga minita, me nga mangai-Reimana o
tenei Atirikonatanga hei hoa mo te Pihopa o Aotearoa ki
taua Hui.
(6) Mo te haere a te Pihopa ki Ingarangi: I hikitia tenei
take, kia aata uia nga whakaaro o Ta Apirana Ngata. I
korerotia hoki he riiwhi mo te Pihopa o Waiapu, a i
kotahi te whakaaro o te Hui.
(7) 1. Rev. Hemi Huata. 2- Rewi Tamihana
Nga Mihana, me nga Karakia Whakau: I hikitia enei mo
te Hinota ki Nepia.
(8) 1. Hori Tupaea. 2. P. H. Tomoana.
E whakamana ana tenei Hui i a Turi Kara me te Hata Ti-
poki hei kai Whakahaere (organisers) i nga mahi o te
Haahi e pa ana ki nga pariha o Mohaka me te Wairoa.
(9) 1. Turi Kara. 2. Hata Tipok.
Mo te nama kei runga i nga pariha o te Wairoa me
Mohaka £322/13/8: e tono ana tenei 'Hui ma te Pihopa
o Aotearoa e whakatakoto ki te aroaro o te Standing
Committee i Nepia te whakaaro a nga tangata o enei
pariha, ara kia topea atu tetahi hawhe o te nama, i te
mea kaore i te tokomaha nga tangata Mihingare hei
whakarite i taua nama. Ki te mana tenei tono tera e tae
atu te moni £161/6/10 i nga ra whakamutunga o Tihema.
(10) 1. Hata Tipoki. 2. P. H. Tomoana.
Ko te whakaaro o tenei Hui he mea pai kia whakapipiri
haere nga Hahi i roto i te Iwi Maori, me. te rapu tonu i
nga kaupapa e taea ai te whakakotahi o aua Haahi.
(11) 1. Rev. Hakiwai. H. K. Rapaea.
E tono ana tenei Hui kia waiho ko te wenerei 16 Oketopa.
10 a. m. hei poropoaki toputanga ma nga Atirikonatanga
o Waiapu ki te Pihopa o Waiapu. Te komiti whakahaere
ko Rev. Hakiwai, Hori Tupaea. Ihakara Rapana.
(12) Hori Tupaea. 2. Hata Tipoki.
(a) E tono ana tenei Hui ki te Pihopa o Aotearoa kia
rihaina a Piri Munro i tona kai tiakitanga mo te Hooro
a te Haahi i te Wairoa, a kia tu ko te Pihopa o Aotearoa
hei riiwhi mona.
(b) Kia tukua atu hoki e te Pihopa o Aotearoa nga mihi a
tenei Hui kia te Omana mo tona kaha ki te tiaki pai i nga
|
|
7 1081 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1081
whakahaere o taua Hooro, i mau tonu ai ki te Haahi-
(e) Kia tonoa ete Pihopa o Aotearoa nga pukapuka
whakaatu i nga kaute o te Hooro i te roia, mai o te
timatanga tae mai ki tenei ra.
(13) 1. H. K. Rapaea. 2. Hata Tipoki
Ko te whakaaro o tenei Hui ko nga minita e mahi nei
i roto i te Haahi Maori, a kei roto i nga iwi ke e mahi ana.
a kaore hoki he huarahi ke atu e puta mai ai he oranga
mona, e tika ana kia tirohia tenei ahuatanga, a mehemea
ka taea e te Standing Committee o te Pihopatangata tetahi
waahi oranga ma te Pihopa o Aotearoa e whakatau i runga
ake i te oranga e puta ana kia ratau i tenei wa.
(14) 1. Turi Kara. 2. P. H- Tomoana.
E mihi ana tenei Hui ki nga mea o nga minita Maori
kua whakaturia nei hei minita Takiwa, ara Kai-Tirotiro
Tuarua. He honore tenei. E tumanako ana hoki tenei
Hui kia tipu kaha nga whakahaere me nga mahi o ia
Atirikonatanga i runga i a ratau mahi.
(15) 1. Rev. Huata. 2. Rev. Mataira.
E mihi ana tenei Hui ki te Pihopa o Waikato mo tona
aroha nui- ki te Iwi Maori, i a ia i whakatu nei i tetahi o
ana minitia Maori hei Atirikona tetahi, ko tetahi hei
Kenana.
(16) 1. Henare Hutana. 2. Rewi Tamihana.
E tono ana tenei Hui ki nga minita me nga mangai-
reimana kia kaha ki te toha haere i ta tatau pepa i te
Toatakitini ki o ratau takiwa.
(17) Mo te whakatu i tetahi o nga mangai-reimana o te
Wairoa hei mangai ki te Hinota: i hikitia tenei take.
(18) I whakaaetia te tono a Matene Whaanga kia tu te Hui
a te Komiti Tumuaki ki Nuhaka a te tau e heke iho.
(19) E tono ana tenei Hui kia whakaurua mai ano e te Heke-
retari o te Pihopatanga te Credit Side o nga Kaute o nga
Pariha, kia marama ai hoki te tino nama o tena pariha.
o tena pariha.
(20) 1. P. H. Tomoana 2. H. K. Rapaea.
E tautoko ana tenei Hui kia wehea te Ratapu tuatahi o
Tihema, te ra i whakawahia ai te Pihopa Maori tuatahi.
hei ra whakawhetai ki te Atua mo Taana manaakitanga
i te Haahi Maori.
(21) 1. Turi Kara. 2. J. Mitara.
E tautoko ana tenei Hui i te motini i pahitia i te Hui i
Aorangi mo te tokotoko a te Pihopa.
(22) 1. Rev. Hakiwai. 2. K. Tareha
E mihi ana tenei Hui ki te tangata whenua mo nga mana-
akitanga o te marae, me te pai o nga take o te Hui.
|
|
8 1082 |
▲back to top |
1082 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1929.
NGA RETA TUKU MAI.
Ki nga Etita: Tenei kei te kite iho i nga whakaaro o etahi
tangata me to nga Etita hoki mo te haere a te Pihopa o Aotea-
roa ki Ingarangi, mo te kore ranei e haere. Kua whakapuakina
e Apirana Ngata tona whakaaro—he whakaaro, he mea aata
- — ara kia kaua te Pihopa e haere. Ko etahi take e
kite iho ana au he uaki noaiho na te ngakau tohetohe. Kaore
he painga o tenei. Kua ki nga Etita e tukuna ana tenei take
ma te hui ki te Waimate e whakatau. E kore au e tae ki te
Waimate, na konei e whakapuaki ana au i toku whakaaro.
Kaore aku whakamarama i nga tika i nga he ranei o te
haere ate Pihopa ki Ingari, engari e ki ana au te mea kua taut-
ohea nei tenei take, pai ke te noho o te Pihopa. Kaore rawa
he pai o te haere, i te mea kua wehewehe nei te Iwi- Mei ko-
tahi te whakaaro o te Iwi ka pai, kaore he maharahara o te
haere. Ahakoa tukuna ma te hui ki te Waimate e whakatau
ka tautohe ano; ki te patu te hui i te whakaaro o Apirana tera
ranei ia e whakaae ko te hui kei te tika, a ko ia kei te he? Kia
mahara hoki tatau he tokomaha e whakaae ana ki ta Apirana
Kaore he he o te noho, engari te haere tera pea he he. Ko taku
tenei, e noho ki te tapaapa i to maara, ki te huihui i nga mor-
ehu o te Iwi Maori.
Na R. T. K.
Ki nga Etita: Ehoa ma kia ora ano. Panuitia atu te mihi
a te Hahi o Motiti kia Mr. and Mrs. Gordon o Clive, H-B. mo
to raua aroha kua tae mai nei i te 1st o Oketopa nei. He tino
he taonga a raua mea i tuku mai nei, ara he whariki mo te
waahi tapu o to matou whare karakia. Mamae ana toku nga-
kau mo tenei mea nui ka whakawhiwhia nei ahau. Kaore nei
ahau e mohio ana ki toku ara whakapapa ki tenei pakeha raua
ko tona hoa wahine, he maori ke nei ahau, e hara rawa i te mea
totika hei whakaarotanga mai ma nga uri o nga tangata.
Kia tau ano kia korua te manaakitanga a to tatou Matua
i te waahi ngaro, mo tenei aroha nui a korua ki te mokai Hahi
o Motiti nei. Me ki noa ake te whakaaro, matangaro te ara
tangata, na te ara whakapono ka kiia tatou e to tatou Tikanga
he tuahine he tungane, he tuakana he teina.
Pene Ngamanu
Motiti Is. Tauranga
Kia Pihopa Peneti: E pa. tena koe me tou whare katoa.
Kia ora i raro i manaakitanga a te Kaharawa i runga. Ka
huri iho te mihi.
Kua kitea e te Hahi Ringatu nga korero i roto i te Toa
ahua taumaha te paanga mai ki toku tinana. Na o minita i
|
|
9 1083 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1083
tuku aua korero. Epenei ana. i ki ahau ko te potuatini te
atua o te Kooti. Kaore i pera. I penei ke: he mea tango
mai te karakia a te Kooti i te Paipera a te Mihingare.
No aku kupu mihi kia koe i te Poroporo, na Peni Hakiwai
i tango aku korero. Tetahi o aua korero i ki ahau: kua kanga
te hapati e te Karaiti. Kaore i pena, engari i penei ke: kua
kanga te Ture e te Karaiti, ko te ture o te kotinga kia Apera-
hamt. Kara 3, 13. 14.
Mo te hapati: i ki ahau kei te he te hapati a te Ringatu.
Kaore i pena. I na ke: kei te he te mau a te Ringatu i taana
hapati, no te mea he purei piriote, he whutupaoro, he kai pia
he mahi kino nga mahi i te hapati. Ko te hapati tika ia ko taua
rahoroi. E hoa kia pai a taua tamariki mo nga manaakitanga
kei te heke iho.
Pihopa Tumatara. Te Teko
14/9/29
Etita ma: Tena korua, nga kai pupuri i te manawaora o
tatou manu, hei kawe korero ki tena marae, ki tena marae.
No reira, ehea ma. te Iwi, te Motu, tena koutou. Katoa. Tena
koutou te ahuatanga o to tatou whaea o te Mura Hakaraia kua
wehe atu nei i mua i a Ngati Rangatahi. Maniapoto, Matakore.
Waewae, Pikiahu. Ngati Kauhata, Ngati Raukawa katoa, huri
noa ki Maungaarake. Tetahi mate kaore nei ona painga. I
whakaaro ahau pena ka kaha ki te whakapono ki te Atua.
koare e pangia e era tu mate. No te paraire te 4 onga ra ka
moe nga kanohi, ka kopi te waha, ka kore e uru he kai. No
te paraire ano no te 12 onga ra katahi katino hemo. Tetahi
mate rereke.
No muri i a te Mura ka hinga atu hoki ko te Manawaroa
Te Aweawe. Ko tenei tonu tetahi o nga taitama rangatira
o Raukawa katoa. Taanenuiarangi katoa. Kauhata katoa
Ngatiapa katoa. Whanganui atu. Nga iwi katoa, me nga
tipuna o te Motu nei i uru katoa raua. Na konei i tino
kaha ai te aroha ki tenei tokorua. Haere e hoa. haere
korua ko to whaea. Haere i Rangiatea. i te Paeroa, i te
Aputa ki Wairau. Haere ra te iringa o te ingoa o Ngati
Raukawa, i kiia ai ko te Manawaroa o Ngati Raukawa katoa.
Na te Atua koe i aata tiki mai i mau atu. Haere atu ra ki
to Matua i te rangi, mana korua ko to whaea e aata whaka-
okioki, a taea noatia te ra aranga mai. Haere ki te iwi i
te po. ki te huinga o te kahurangi ka oti atu.,
Taku tangi mo te Mura, ko te tangi a tona kuia a Hine-
kiore. Kei nga moteatea e mau ana.
Ko taku tangi mo te Manawaroa. ko te tangi a tono kuia
a Topeora. Ina: —
"Rangi korerehu i marewa atu ai. tahuri mai hoki korua
|
|
10 1084 |
▲back to top |
1084\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1929.
ko to kanohi. Waiho te mea ka riua atu ki to whenua, taea
te homai hei whakaara i taku moe. Whano, ka hurihia to
tira e Riripo, kore tohunga mana hei wehe ki te wai, a hemo
ake ai te aroha iau.
Naumai e te hoa, kawea ake au nga rere tangi mai o te
wai kohatu. Kia tutaki ake ai ko koe nei e te hika. Tito
te taiapo, naku ra te ure. Kei hoatu hoki hei pae. taku ahi
horoi, aku ngutu e mau ana te tinana.
I hui matou ki te Tari o te Minita Whakaputa ai i a matau
mihi mo te Manawaroa. Ko te aroha nui rawa nei. He uri
tangata, he pai. he whanui i arohatia ai.
Taite Te Tomo.
P. B. Wellington.
16/10/29.
HE HINGANGA TOTARO.
Kua tae mai te rongo kua takoto a Rakena Manawaroa Te
Aweawe i te moenga roa, ki tona kainga ki Rangiotu. I
hoki mai i te toro i ona hoa. ka hangai tonu ki te keeti o tona
whare ka pa ohorere mai nei tona mate, hemo tonu atu. E
62 tau tona pakeke. Uhi ana te kapua pouri ki runga i ona
hapu maha.
He tama ia na Hara Rakena Te Aweawe, he tino rangatira
no Rangitane me Ngati Raukawa. Ko tona ingoa e mohio
whanuitia ana ko Rea Larkins. T akona ia ki te Aute Kareti.
He toa ia mo te purei whutu paoro. I uru ia ki te tiima o
te Kareti i te pureitanga ki te tiima Maori i te hokianga mai i
Ingarangi i te tau 1888. 1 uru hoki ia ki te Hawke's Bay i te
pureitangi ki te tiima a Stoddart.
I te wa o te Whawhai Nui. he maha nga mahi awhina i
mahia e ia. I tukuna e ia tona waahi i Rangiotu hei puni
mo nga hoia o te Rifle Brigade. He tangata mohio ki te ahu
whenua me te whiwhi hoki.
NA TE TOA.
Ano nei te ahuatanga o nga kupu a R. T. K, ko nga Etita
etahi kei te tautoko kia haere te Pihopa ki Ingarangi. Kaore.
He hunga tu-waenganui nga Etita. Ma te iwi ke te kupu: me
haere ranei, kaua ranei. Engari ko ta te Toa i whakamarama
ai ko te taha e ki ana me noho.
Kua pai ra tenei take. Kua kore i waiho mo te hui rawa
ki te Waimate whakaoti ai. Kua whakaetia e te Hui a te Taha
Maori o te Hahi i Nepia, ma te Pihopa noa raua ko Ta Apirana
e korerorero taua take.
|
|
11 1085 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1085
I whakaaetia e te Hinota o te Pihopatanga o Waiapu kia
puta he whakaaro ma te Hahi kia Rewi Tamihana o te Wairoa
mo te 57 tau ona e tu ana hei kai karakia. Ko te motini na
Atirikona Hapata Wiremu i kokiri na te Pihopa o Waiapui
tautoko. Ko te whakaaro nei. me puta penei i te penihana, a
tae noa te mutunga o ona ra.
Ko Rewi Tamihana ka 85 ona tau. I whakaakona ia ki te
Raukahikatea mo te rua tau. Mai o taua wa ki naianei ka 57
Tau ia e kai karakia ana. Ko tona kai karakiatanga rite tonu
ki o nga minita, nuku atu hoki. Ina hoki ra e taea ana e ia nga
wahi katoa ote pariha haere te karakia. He haere tonu mana
i nga Ratapu katoa. E oti katoa ana i a ia nga mahi i whaka-
ritea maana.
I tono ia i te Hui a te Komiti Timukai i tu ki Pakowhai.
kia kaati taana mahi, i te mea ka ahua atarua ona kanohi
Kaore tona whanau i whakaae. I mea a te Hata Tipoki raua
ko Turi Kara: Ekoro me hinga koe i runga i to mahi. Na
te tokorua nei te whakaaro penihana mo to ratau kaumatua.
tautokona nei e te Hinota.
NGA TAUIWI: Kanui te whakarongo kirikiria ake o nga
taringa ki te whakahua a etahi i enei kupu i nga ra nei. Me
ki ake pea. na te kuare taua ahuatanga. Ki te karangatanga
ratana: ko te hunga katoa i waho o te hahi ratana. he tauiwi
era. pakeha mai. maori atu. Kanui te kaha o te haere o
enei kupu, otira ko te hunga whakaaro, kaore i te aro atu.
Tena pea te wa e mutu ai te whakaihu waaki i aua kupu.
Nga Tauiwi, he whakamaoritanga mo te kupu Pakeha
Gentiles, mo te kupu Hiperu Goiim. Ki te Hiperu, ara Hurai.
he Goiim katoa era atu iwi i waho atu i a ratou. Ko te take
ko ratou te iwi i kowhiri a e te Atua mona, a i whakamana
ai hoki nga Ture. Ko nga Tauiwi i tango ki te tikanga o nga
Hurai, i karangatia era he porohiraiti. Ka kite ai tatou he
Tauiwi te katoa i waho atu o te tikanga me te karangatanga o
nga Hurai.
Na te Rongo Pai o Ihu Karaiti, ka mahue atu nga Hurai
i kona karanga noa ai he Tauiwi era atu o nga Iwi. Kia te
Karaiti ia nona te katoa. Hoa 3. 16 Korohe. 311 Na. ka
inawhea mai ai ta nga ratana?
TE INGOA NEI AOTEAROA.
Ki te Toa: Tena koe. me a tamariki whakahaere i a koe.
Tena koe. e whakaatu nei i nga kino. i nga pai. me te tika.
me te pono o te tangata. He mea pai tenei ki au. Ahakoa
pewhea nga korero e hoatu ana kia rongo te katoa. Kaore he
mauahara i roto. E rite ana tenei ki te korero a-kanohi. I
runga i te kaha wehe i te mamao hoki o nga takiwa e tupono
|
|
12 1086 |
▲back to top |
1086 TE TOA TAKITINI Oketopa 1. 1929.
ai nga reo korero kia ratou, no reira he pai noaiho ki au nei
te waiho ma ta tatou Pepa e whakaatu a tatou korero. He ao
hou hoki tenei, me ona tikanga. Kua pahemo te ao tawhito
ki muri; haere e nga, iwi i i e ture o te ao hou.
Mo te kupu a toku hoa a Ngakuru Pene Haare, e ki nei
kaore ia e pai me tuhi a reta, engari me korero a-waha. E
hoa ma, ki te tika hoki i te reta, ka tika hoki i te waha. Ki
te he nga korero i te reta, ka he hoki i te reo. Kaua koe e
tapae kia matou. Kua puta a matou nei korero, a kua kite iho
koe. E kore nga take e oti ki te nohopukutia, engari me
korero. E ki nei hoki koe kei a koe te maramatanga mo Aote-
aroa. A, me karanga rawa he hui, ka whakahurimi ai i a mat-
ou kia koe. katahi ano koe ka korero. He kupu ahua whakahi
tenei. Na reira e te hoa kaore he wehi mo tenei kupu, Mehe-
ma ki te tupono atu e kore e urutu mai. he korero hoki. Ehara
tenei i te kupu rere noa. engari he whakautu mo enei ahua
kupu.
Mo taku take tuatahi, i pape taku reo. No te taenga
mai nei o te pepa ka kite iho ahau i te he. Kaati me whaka-
tika. Mo te utanga a Toto i te ngakau aotea ki runga ki
te tangata: i utainaketia kia Ruanui raua ko Hinerauwharangi
ko tona wahine.
He moteatea iho ki nga korero a oku hoa a Tuhitaare
Heemi raua ko Wi Repa. E tautoko atu ana i te kupu a
Tuhitaare a ki nei. ehara i a Kupe te tuatahi mai k tenei
Motu. Engari kaore ia i whakahua ko wai taua tangata. Maku,
taku e ki ake, ma tetahi taana. Ko te tangata tutahi ki tenei
Motu he manu, he tiwaiwaka te ingoa. Ki te ki a nga
kaumatua ko Ruatupua taua tangata ra. manu hoki. Kaati me
whakamarama: E penei ana ko aua tiwaiwaka ra na Ruatupua.
Ka tini haere ka tukua ki te ao haere ai. Ka tae mai ki tenei
Motu. No muri ka tae mai a Kupe. ka kite i aua manu
No te hokinga o Kupe ka korero atu ki a Turi kaore he
tangata o te whenua. Ko nga tangata i kite ia, rokohanga atu
ia e moe tupoupou ana, ko nga kumu kei runga, ko nga upoko
kei raro. Na, kia mohio tatou, ko nga tiwaiwaka e titakataka
nei ka hura ra hoki nga hukumaro ki runga ka riro kote upoko
ki raro. Ko te kupu tera a Kupe.
E kore e taea te whakakotahi a te Waipounamu me
Wharekauri ki raro ki te Ingoa nei Aotearoa. Kaati ano o
era motu ingoa. Engari pea. me whakahua te kotahitanga o
nga iwi runga i te tangata, ara i a tatou i te iwi Maori. Ko
te rangimarie ko te aroha hei whakatutuki. E ki ana hoki te
kupu: Whaia kia mau te kotahitanga o te wairua, he mea
paihere na te rangimarie. Epeha 4. 3. No reira kia ora ano
tatou katoa. Na to koutou hoa pai.
Kapua Rangataua Keepa.
Purangi.
|
|
13 1087 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1087
TE RAU TAU O TE WAIMATE.
Ki te Toa Takitini: Mau e toha haere ki nga marae o te
Motu enei korero. A tenei tau e heke iho nei, 1930. ka huri
te Rau tau o te Waimate; ara te whakanohanga e te Matenga
me nga kaumatua o te Hahi i tenei kainga i te Waimate, hei
pou tokomanawa mo nga mahi, me nga whakahaere o te
whakapono ki runga ki te Motu katoa i aua ra.
I te hui i tu ki te Waimate tata ake nei: i reira te
Akepihopa. I whakaritea me waiho te Ratapu. 12, onga
ra o Hanuere 1930 hei ra whakawhetai nui ki te Waimate ma
te Motu katoa. Maori, Pakeha: a me hanga kia oti mo taua ra
he Keeti (Lichgate) kohatu, me tetahi whakamaharatanga ki
roto o te whare karakia, hei tohu whakamaharatanga kia te
Matenga, me nga mihingare tuatahi.
No te hui a te Komiti Timuaki mo te taha Maori o te
Pihopatanga o Akarana, i noho ki Kaikohe. i reira te Pihopa
o Aotearoa, ka whakaritea ko taua Komiti tonu hei komiti
whakahaere i tenei putake i roto o te taha Maori.. I panuitia
hoki i roto o taua hui te reta mai a te Akepihopa, kia whai
waahi te taha Maori i roto i nga whakahaere, me nga whakaaro
o taua ra nui. Na reira ka tukua atu nei ma te Toa Takitini
e whakapaoho haere ki runga ki nga marae o te Motu tenei
take nui. Ko nga whakaaro o nga iwi mo runga i tenei putake
me tuku mai ki au.
W. N. Panapa.
Hekeretari Komiti Whakahaere,
Kaikohe.
PITOPITO KORERO.
Kua tu ko te Ropu KAI-MAHI hei kawanatanga mo te
katoa o Poihakena.
Kua kitea ko etahi o nga paanga mai o te mate Taipopi-
wa i matapuna mai i te kainga Tio (oysters).
I enei marama tata ake ka kitea na te kai merengi i
rongoatia ki nga mea "whakamomona" te putake o te mate
Ko ango.
T mea a te Hiima. upoko o te taha Maori o te Hahi
Weteriana, i taana whaikorero i Hamutana: he mea whaka
pungako noa te rongo rarurau mai o nga wahine Maori me
nga Hainamana o Akarana.
Nuku atu i te 2000 mairo, mai i tetahi pito ki tetahi moka
te roa o te pihopatanga o Merenihia.
E kingia ana o te hunga i tae ki te whare porangi i
Porirua, nuku atu i te 4000 he hunga i whanau tonu ki konei.
e 2000 he hunga whakaeke. 17 he Inia he Hainamana.
Ki te 7 o Oketopa nei 1. 207. 200 te hunga kore mahi o
Ingarangi. E 112, 506 te hokinga iho i o te tau ka hori.
|
|
14 1088 |
▲back to top |
1088 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1929.
Ko te hunga kore mahi o Niu Tireni i naianei e 6206.
1 te 15 o te marama nei ka puta te kupu a te Kawanatanga
ka whakawhiwhia ki te mahi te 5000- I tukua he mahi ma
te 2765 e 650 kihai i pai.
Erua nga whare kohua ngaore (whitebait) kei te awa o
Waikato, kotahi kei Tuakau ko tetahi e patata ana ki Te Ko-
hanga. Kei te kaha te haere o nga mahi o nga whare nei i nai.
anei. Rikarika te ngaore e haowa ana. Te moni e utua ana ki
nga kai-hao. i etahi wa e eke ana ki te £100 i te ra.
I te Hupirimi Kooti i Poneke: i m ea a Justice Blair, e ahei
noa atu te tangata ki te whakapeka i tona waka ma tona taha
he. pena ma te pera e waingohia ai te kore e aitua.
MATE KOIANGI (DYSENTRY).
I runga i te mea e kite iho ana e heke haere ana to tatou
tokomaha i etahi o nga rohe o te motu nei i whakaarohia ai
me puta i a tatou etahi pukapuka tohutohu whakatupato
mo etahi o nga mate e papangia nei tatou. He maha o tatou
e matemate aria, i runga i te pohehetanga o nga mahi. Na
te waiora noaiho etahi i puta ai.
Kaati, tera ano tetahi mate e papangia ana ki nga iwi o
Ngatiwhatua me Waikato he mate Koianga ki etahi, he mate
Koirere ki etahi, he mate Rere-toto ki etahi. Ehara tenei
mate i te mate i pangia ki o tatou tipuna—he mea haramai no
nga iwi o waho—no te Pakeha, no te Inia, no te Tainamana me
etahi iwi atu.
Te putake mai he ngarara e kore nei e Kitea e te Kanohi
Maori engari ma nga Karaihe Kaha (Microscope) ra ano e
kitea ai. He maha nga tu. Ko tetahi e kore e kitea i nga
whenua makariri, kei nga motu werawera anake taua ahua.
E toru nga ahuatanga ngarara kua kitea i tenei paanga mai
ki Nui Tireni. Ko te ahuatanga kei te takiwa o Akarana, tae
atu ki Waikato, e kiia ana he "Shiga" ara he ngarara e reka-
reka ana ki te huka.
Ko te ahuatanga o te ngarara o taua mate koirere ki
te takiwa o Tuwharetoa he "Flexner" ara he ngarara e pai
ana ki nga kai miiti. Ina uru aua ngarara ki roto i te tangata
ka tere te maha haere. Kei roto i te piro tana waahi i pai
ai. Kei reira ka timata tana kai atu i. te piro a ka puta mai
he pirau haware. Kua ngau i roto i nga paatu o nga whekau
o te tangata. Na reira ka mamae te kopu katoa, a ka pupuhi
hoki, na ka timata te koihi. Na i te mea kei te kai tonu taua
ngarara, ka hohonu atu tana kai, ka nui haere te mate o roto
o te whekau a ka puta te toto i roto i te koraha.
Inaianei kua tino taimaha te turoro. Kua nui rawa te
mamae o roto katoa a kua tino honohono hoki tana hiahia ki
te Koraha tae atu te 30 ki te 50 haerenga i te ra a tino iti kore
|
|
15 1089 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1089
rawa ranei te hua e puta mai: te nuinga he pirau he toto
ranei. Ko nga waahi e ngau ana e kainga ana e nga nga-
rara nei kua tino rahirahi ara nga paatu o te whekau. Na
konei kia tino tupato te whangai ki nga kai e he ana kei pakaru
kua mate te tororo.
Nga Whakatupato mo te Katoa.
(1) He whakama i nga kainga i roto me waho.
(2) Nga aweawe katoa tahuna tanumia ranei.
(3) Nga kai kohia ki roto o nga kapata whai taupoki;
Kaua he kai e tu noaiho kia puehutia. a kia muia
ranei e te ngaro.
(4) Penei ano nga whakatupato mo te whare iti. kia whai
taupoki a ruia hoki ki te pungarehu.
Ko te ngaro te kai mau mai i taua mate. Ka uru te
ngaro ki roto i te koraha i a ia e kai ana a ka hiahia ki te
rapu kinaki, na ka rere mai me ana waewae paru ki runga i
o kai a ka paremo ranei ki nga mate kikino katoa. Ko nga
tamariki kopu ngoikore e paangia wawetia.
No reira e te iwi i te nui o nga mate hou o te Pakeha e
whiu nei i a tatou ko tona tino rongoa ko te whakatupato.
Hanga kia pai nga kapata e rua—mo nga kai a mo te hamuti
a kia pai hoki nga taupoki. Me tino motu hoki te koraha
noaiho ki nga waahi katoa. Ko nga mea taea te hanga nga
whare tahataha ma te wai e hari nga kino (water closet
and septic tank) ka tino pai rawa tena.
Ko nga marae, pa nunui ranei me kaha ki te rapu tikanga
e taea ai te whakatu i enei whare-paku-wai. (Septic tank
system).
No reira i te wa e pangia ana te takiwa e enei mate rere
me whakawhaiti nga huihuinga tangata, nga tangihanga, me
nga haereere ki etahi atu takiwa marae. Mei kei te mate
te whare kaua e haere ki nga kainga o etahi atu. Tonoa te
rata, te naahi, te kai tirotiro.
(5) Mo te mate o Waikato me Ngatiwhatua kua kitea ko
tetahi putake na te meringi (water melons) ara te meringi e
hokona mai ana i nga iwi ke o waho—Tainamana. Hinitu.
Pakeha. No reira e nga iwi e nga hapu, kia tini haere ai
tatou, kia kore ai tatou e matemate i nga tau e heke iho nei i
tenei mate taurekareka, kaua tatou e kai i te meringi e hara an
i a tatou ake na te Maori i whakato. Otira me ka tohe tonu ki
te kai i aua maringi me matua horoi a waho ki te rongoa
muriiho, ki te wai-Maori, ka hari ai ki waho kia whitia e te
ra. ka mutu ka hari ai ki te pataka. Kahore hoki tatou e
ata horoi ana i waho i mu a o te kainga.
Nga Whakatupato mo te turoro.
(1) Kia motuhake ki a ia o ana ipu kai katoa a nga mea
katoa e pa ana mo te tiaki mona.
|
|
16 1090 |
▲back to top |
1090 TE TOA TAKITINI Oketopa 1. 1929.
(2) Me wehe ke tona ruuma. Me te kai-tiaki hoki kia tino tup'
ato tana horoi i ona ringa i muri iho i nga paanga katoa ki
te turoro ki ona mea ranei.
(3) Ko nga kino katoa o te turoro mauria ki tawhiti i roto
o te tini karahiini ka kohua ai kia koropupu kia mate ai nga
ngarara ka tanu ai.
Te Rongoa me te tiaki.
(1) Kaua e kai i te ra tuatahi. Heoi ano me inu he
wai kohua. Me kai i te tote (Epsom) ia rua haora hei tahi
atu i nga kino. Kahore hoki e he te wai-harakeke engari he
kaha rawa pea mo nga tamariki. Kaua rawa te Koromiko e
hoatu mo nga wiki tuatahi; ko tenei rongoa ko tona mahi he
puru atu i nga ngarara kia kaua e puta mai a ka mate taua
turoro. Kaua he miraka i te ra tuatahi engari te waipaare
(barley) me te titiro tonu i te openga mai o nga kino—i te
toto me te pirau-haware i roto. Me ka mutu te puta mai o
enei mea whaka-roangia kia wha haora ka whangai ai ki te
rongoa tote. I nga po ka whakata ai te hoatu tote. Me ka
nuku tonu te ahua pai o te turoro, meinga kia rua ano whang-
ainga i te ra. I te ra tuarua me whangai tonu i te tote pera
me nga tohutohu i runga ake nei. Ko nga kai he wai paare
(barley); he wairaihi (rice): arrowroot: te wai puha: he huka
Kia kaha tonu te kai i tenei kai—te huka, kia huri mai
ai nga ngarara ki te kai huka kia riro ai te ope i te rongoa. No
reira hoki kaua e mutu te kai i te kai i te rongoa ope
Ko te ahua mo te whangai i te turoro i a ia e hoki hae-
re mai ana ki te ora kia iti te mehua engari kia honohono. He
pai te hoatu miraka konanu ki te wai paare (barley ki te wai
raihi (rice) ranei. Ma te ora haere o te turoro me te hokinga
o te koraha ki tona tikanga, ka tika ai te hoatu whakatupato
i etahi atu ahuatanga kai hei kinaki. Ma te kai-tiaki hoki e
whakaaro te mea e tika-ana. Kaua rawa he kai maro, uaua
ranei kia tino ora ra ano te turoro.
Kaati, mo te mate o Ngatituwharetoa e taemai nei te rongo
e oraora mai ana i te rau-runa e ngaungautia ana, kua oti te
whakamaramara i runga ake nei he tu ngarararereke tenei i to
te ngarara i kitea ki Waikato; Kahore hoki e tino taimaha
ana tana whiu i te tangata. Ka ahei hoki te hoatu i nga
wai-miiti (meat),
Kamutu ra nga whakamarama me nga whakatupato.
Kia mau tonu te taiaha ki te ringa kia taea ai te karo te patu
E. P. ELLISON.
Director Division of Maori Hygiene.
|
|
17 1091 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1091
WHARE MANUHIRI O TUAKAU.
No te 28 o nga ra o Hepetema nei ka poua e Te Puea o Nga-
ruawahia te Kohatu o te Kokonga mo te Whare Manuhiri kei
te hanga inaianei hei kainga nohoanga mo nga Maori me nga
ope haere mai o tawhiti e peka ki Tuakau.
Ko nga korero a Te Puea i ahu nui ki te mihi ki nga pakeha
mo to ratou kaha ki te awhina mai i tenei take hei painga mo
nga Maori i tutuki ai ki te tinanatanga kua whakaturia nei te
pou tuatahi o te kaupapa o tenei whare. No reira e tohu atu
ana ona whakaaro i te mea kua taongatia tenei mea ki konei,
kia waiho tenei whare hei mea e kotahi ai nga whakaaro, nga
tikanga a nga rangi e heke iho nei i waenganui i nga iwi e rua
o Tuakau nei, i te Maori me te Pakeha.
I muri i a Te Puea ka whai-korero ko te taha ki te Tari mo
te Ora. ara, ko takuta Pohau Erihana. I tohitu tonu ana ko-
rero ki nga pakeha mo nga mahi nunui e mahia ana e Te Puea
hei awhina i ona iwi o Waikato. Me te Whare ka hangaia nei
he hua ano tenei no nga mahi a Te Puea hei awhina i ona iwi
o konei, ehara i te mea hei hohipera engari a nga wa e pangia
ai te tangata e te mate ka kawea mai ki konei takota ai na, ka
pai te kainga nei hei taenga mai mo te neehi mo te takuta hoki
ki te tirotiro.
I puta ano hoki ana mihi kia Erueti Matete raua ko tona
hoa wahine mo ta raua aroha ki te tekihana o te whare ka
hanga nei. 1 mea ia. ki tona whakaaro he wahi tino pai rawa
taua wahi he tunga mo nga whare penei no te mea he noho
waenga. Te Tai whakararo me te Tai whakarunga o Tuakau
ona nga tereina nga huhua waka hei hari mai, pera ano hoki
te Tai rawhiti ka tika mai i nga waka maha i te papai o nga
waka maha i te papai o nga rori. Te hauauru me te puaha o
Waikato tere mai i runga i nga waka i te tai-pari kia u mai
ano ko Tuakau. No reira i tino tika ai a Tuakau hei tunga
mo tenei Whare Manuhiri.
1 muri i a takuta Erihana ka tu mai ko te mema o te Taone
Poari o Tuakau (Mr. Fulton). I ahu nui ano ana kupu mihi
kia Te Puea ki te awhina i tenei taonga ka tu nei hei nohoanga
a hei painga hoki mo ona iwi o konei a mo nga iwi haere mai
hoki. Ehara i te mea hei whare noho anake engari hei hohi-
pera ano i nga wa e pangia ai e nga huhua mate, na kei konei
te takuta Maori me te neehi hoki ina tae mai ki te tirotiro i
nga turoro. Ko tenei whare e ahei ana kia tu noa atu i nga
tau maha kua huri ki muri he aha koa kua tu ra inaianei. E
tu ana ia he mangai hei whakaputa i te kupu mihi tautoko
hoki, mo te Taone Poari o Tuakau.
T muri tenei ka tu ko te pirihimana (Constable Maiden),
koia ra ano tana tangi korero he mihi ki te kaha o Te Puea
me nga Maori ki te mahi i tenei take ki tutuki a. kua kitea i
|
|
18 1092 |
▲back to top |
1092\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Oketopa 1. 1929.
tenei ra. I muri i tenei ka tu ko te tangata o te perehi nu-
pepa o Tuakau (Mr. Hilary); koia ra ano te tangi o te korero
kei te kupu mihi anake mo te tutukitanga o tenei taonga e
kitea ai e te kanohi. He tangata tenei i awhina nui i tenei
take ina perehitia ki te pepa nga mahi katoa i mahia hei wha-
kaoho kia awhina ai te Maori me te pakeha. I takina e Wae-
peke ki te—Ka mate! Ka mate! hei mutunga mo tenei mahi.
I muri i te mutunga o nga korero ka puta mai ta nga pak-
eha awhina ano hei whakapai i nga marae ara. kia tirotirohia
etahi rakau tika e nga Maori hei tiri kia ataahua ai hei whaka-
marumara a ona ra o heke iho nei a ma ratou e whakaaro nga
raruraru.
TE ROTO O OMAPERE
Ina tata nei i tu te Kooti Whenua Maori ki Kaikohe, ko te
keehi nui i whakahaerea ko te taumau a etahi o nga hapu o
Ngapuhi mo te Roto o Omapere, ara, ko te whenua i raro o te
wai. Kei te whakahe nga kai-whakahaere o te Karauna ki taua
taumau no te mea e ai ki ta ratou, kahore he mana motuhake i
roto i nga tikanga Maori mo te oneone i raro o te wai. A tetahi
hoki kua hokona e nga Maori a uta o taua Roto; no reira e
whai wahi tahi ana te Karauna ki taua moana pera me te tau-
mau a nga Mori.
Ko te taumau a nga Maori ehara i te mea ko te whenua
anake i raro o te wai, engari e taumau ana ratou i te moana
katoa i te mea he mahinga kai a reira na ratou. E tata ana ki
te 2000 ki te 3000 te maha o te tuna e patua ana i a wa o te tau.
Ko taua keehi taumau a nga Maori kua nekehia mai ki
Akarana nei whakahaere ai i te mea he nui nga tikanga kei
roto hei tirotiro. Ki te kitea te tika me te kaha o te taumau a
nga Maori mo taua Roto ka whakahokia ano ki Kaihoke
whakawa ai.
I te whakawakanga ano o te Roto o Omapere ki Akarana
i a Hune nei ka hinga te kereeme a te Karauna e mea nei ko
te oneone i raro o te wai ehara i nga hapu o Ngapuhi engari
no te Karauna. I kii te Kooti ko te Tiriti o Waitangi e tino
mana tonu ana a, kei reira etahi rarangi e whakapumau ana
i te tika o nga Maori. Ko te kereeme ate Karauna ki te one-
one i raro o te wai kahore rawa he take i whakaaturia e u ai
tana kereeme. Tera pea tenei keehi e tae ki te Kooti Pira a
ki te Piriwi Kaunihera hoki.
Ka ora te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
19 1093 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_1093
TE MATE KOHI, Consumption.
TE PUTAKE O TE "KOHI. "
T. WI REPA, M. B., Ch. B.
TE KARO: Upoko V. B.
Engari tenei ke taea e tatau katoa; ka taea e te iti. ete rahi;
e te matauranga, e te kore matauranga. Mehemea tatau ka
kaha ki te karo kaore tatau e pa i te rakau a te kohi. Heoi
ano te taumaha o tenei mea. ko te ahua o tatau whakaaro, o
tatou mahara, ki te whai i nga tikanga o te karo. He tikanga
hou tenei ki te nui o nga o te iwi. Ke nga tikanga hou hoki, he
poturi te hinengaro kuare ki te manaaki. Otira he mea tino
nui whakaharahara tenei kia tatau Maori. Ko te ahua hoki
o ta tatau poho te wai-rakau o te kohi. Ta tatau whakaae ki
tenei whakataunga, ko ta tatau Kereeme. he mate Maori te
kohi. No reira ki te tahuri tatau ki te karo i te kohi, me
kohura rawa ake i te putake o ta tatau noho, o a tatau tikanga,
me nga whakahaere o to tatou oranga ara me wariu hou e te
Maori tona oranga me nga take o te oranga. Me huri te
kaupapa, me whakahou o tatau hiahia, me tirotiro te huarahi
tika e kore ai tatau e tamia ki raro e te kohi. Kaati ke te
whakahau nei he whakahau ki te iwi kia whakarerea nga kau-
papa nehera o te ora. Ka kitea tonutia iho, ka uaua te take
nei. Otira hei aha. Nga take nunui katoa hoki, he take uaua
ki te whakaaro a te nuinga. Otira ahakoa te taumaha o te
take nei. me tuku tonu ki te tahora hei matakitaki ma te iwi.
Tena pea e kawa, tena e reka ta tatau take. Ma te wa e
manaaki a nga tau e takoto mai nei i mua i o tatau roaro. o
te hunga ranei ma ratau e whakaki o tatau tuunga i te ao.
Take tuatahi: Mehemea he tangata mate kohi kei roto o
te kainga, o te pa. ranei, kia tere te whakaatu ki te Neehi
ranei, ki te Takuta ranei. Mehemea hoki e mohio iho ana te
tangata he kohi tona, me haere ia ki te Takuta. Kia wawe ia
te tohutohutia. E rua nga mea hei whakaaro ma te turoro
kohi: Ko tona tinana; ko te iwi hoki. Ki te kore ia e ora. kia
tupato ia kei tukua e ia tona kohi ki tetahi atu o te hei.
Mehemea kei te noho tahi taua tangata kohi me ona whanau-
nga, me wehe atu ia ki te whanga kei rere tona mate ki etahi.
Me mare ia ki ro pakaru kaka ka tahu atu ki te ahi. Kaua
hei tuwha noa kei maroke ka rere i roto i te puehu ka ngo-
ngoa e nga mea ora.
Me korero, me whakaaro, me ako e te tangata kohi enei
i e whai ake. e ona kai-tiaki hoki.
1. He mate hoatu te kohi e tetahi ki tetahi. Ka rere atu
taua mate i tetahi tangata, ki tetahi.
2. Te kakano o te kohi kei roto i te mare o te tangata
kohi. Ko te mea kino ko te maroke o taua mare, a, ka puhia
e te hau ki nga ihu o etahi tangata.
|
|
20 1904 |
▲back to top |
1904. \_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Oketopa 1. 1929.
3. Ka taea te arai te kohi kei rere haere.
4. Mehemea kei tona kainga, kei tona teneti ranei, me
tuwha te turoro kohi ki ro kapu, tini ranei. Me riringi ki
roto kotahi tipunu kaporiki (Carbolic Acid).
5. Me 'tini' te paepae nei i roto i te 12 haora, tere atu
ranei i tena. Me horoi ki te wai horopupu, ka riringa ki roto
i tetahi rua kia rua putu te hohonu, ka tapuke atu. Ka mutu
ka horoi ano i te paepae ki te wai koropupu.
6. Mehemea te turoro kei te haereere i waho, me mau e
ia he patara hei tuwhanga mona ki roto. Me pera ano te
horoi i te paepae kua korerotia ake ra.
7. Kaua rawa te turoro e mare ka tuwha ki te tiriti ki te
rori ranei.
8. Kaua te turoro hei tukaha ki roto i tona aikiha. Me
tuwha ki runga pakaru kaka ka tahu atu. He pai te pepa
ngohengohe, a. ka tahu atu.
9. Kaua te turoro hei horo i tona mare, kei haere te mate
ki etahi atu wahi o tona tinana.
10. Kaua te turoro e kihi, e tuku ranei i a ia kia kihingia.
11. Kaua te koka kohi e whakangote i tona "pepi. "
12. Me pereti, kapu, naihi, motuhake ma te turoro kohi.
Me motu ke he wahi horoinga i ena taputapu kaua hei tata
mai kianga paepae kai a te hunga ora.
13. Mehemea i tupono te makere o te mare ki runga i te
puroa o te whare, me ukui ki te maramara kakahu ka tahu ki
te ahi. Hei muri ka riringi he Carbolic kaha ki runga i te
wahi i tau ra te mare.
14. Ko te ruma i nohia e te kohi, me ata horoi marire.
pera me te horoi i nga ruma i nohia e te tangata piwa. Kia
tino ma rawa ka tuku ai i tetahi tangata ki roto noho ai.
15. Ko te hau pai te ora o te tangata. No reira kei wha-
katiki te turoro ia ia. Me ngongo i te hau pai i nga wa katoa.
16. I te awatea, me noho te turoro i roto i te ruma
hauangi, hau pai. Kia maroke taua ruma, kia teitei ake hoki
i te oneone. Me puare nga wini i nga wa katoa. Me maha nga
haora o te ra e pau i a ia ki waho haereere ai. Kaua hei mahi
nui. kaua hei tuku i a ia kia ngenge, kaua hoki hei werongia
e te matao.
17. I te po: Ko ia anake hei tona ruma moe ai kia rahi
te ruma, kia whai hau pai. kia maroke hoki. Me puare nga
wini. to raro, to runga, i te ao. i te po. ahakoa rangi pai aha-
koa rangi marangai.
18. Otira, ko te tino karo o te kohi, ko te tuku mai i te
hau pai. me nga hihi o te ra ki roto ki nga ruma katoa o te
whare.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_(Taria te Roanga, )\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.