|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 99. 01 November 1929 |
|
|
1 1905 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 99 HASTINGS Noema 1. 1929
TE AUTE KARETI
No te tau 1847 ka whakahaua a Atirikona Hamiora
Wiremu (he minita noa i taua wa) e Pihopa Herewini kia
haere ki Otaki mahi ai. I roto i te wa poto, e waru nga
kura i whakaturia e ia ki nga takiwa o Otaki. Kotahi te kura
mokorahi ake ki Otaki tonu.
E rima tau i muri mai, i te tau 1852 ka tae a Kawana
Kori Kerei ki nga takiwa o Otaki haere ai. Ko tona kainga
noho ko to Mita Hamiora Wiremu. I enei wa ka timata te
tono a Hori Kerei i a Hamiora Wiremu kia haere ki roto o
Heretaunga mahi ai. Ko te whakahoki a te Wiremu kei te
ahuareka tonu taana mahi i Otaki ki a ia, a ko tona tumanako
kia kaua ia e whakararurarutia i te mea kua timataria te
mahi ki Otaki. He wa i muri mai ka whakapa ano a Hori
Kerei kia Hamiora Wiremu mo te haere ki Heretaunga. "Ko
toku awangawanga'" e ai ko ta Hori Kerei "he takiwa a Here-
taunga tena e whakanohia nuitia e te pakeha, a ki te kore he
tangata pena i a koe hei takawaenga tena e raruraru'' ''Pena
ki te haere koe. ka hoatu e au e 4000 eka whenua hei awhina i
a koe mo au mahi kura. Tena ano hoki au e whakamatau ki
nga Maori kia homai ano hoki tetahi atu 4000 eka" I ki atu ano
a Hori Kerei kia Hamiora Wiremu ka awhinatia ano ia ki te
moni hei hoko hipi, hei whakatu whare, me era atu mea e pai
ai taana mahi kura.
|
|
2 1906 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1906 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
No te timatanga o te tau 1853 ka whakarite a Pihopa
Herewini raua ko Hori Kerei kia tutaki kia Mita Hamiora ki
te Waipukurau, i te marama o Maehe. Ko te Wiremu i ahu
mai ma te awa o Manawatu; ko te Pihopa raua ko te Kawana
ma Wairarapa mai. Ko te Wiremu i tae tuatahi ki te Wai-
pukurau. He rua wiki i muri mai ka tae mai tera tokorua.
I aata matakitaki a te Wiremu ki te takoto o te whenua. I
matatau taana titiro ki nga mania o te Aute. Ka mea a
Hori Kerei "Ana te whenua e takoto na i mua i to tirohanga,
tapiki te ringa ki te waahi e pai ana ki a koe"' Ka mea ate
Wiremu kei te whakaaro tonu ia ki taana mahi i Otaki.
"Engari'' e ai ko te Wiremu" ki te whakaae te Pihopa me te
Ropu o te Haahi Mihingare kia noho ahau ki Heretaunga nei,
ka noho ahau" "Kia marama mai ano koe" e ai ko Kori
Kerei, "ki te kore koe e noho e kore tetahi eka kotahi e hoatu
e ahau. ''
Ka mutu nga whakanenene o roto o Heretaunga ka aio
te noho a te tangata: ka tono nga Maori kia Mita Hamiora kia
aata whakatau ki raro. a. ma ratau ia e whakawhiwhi ki te
whenua. E 4000 nga eka i tapaea. I whakamarama a Mita
Hamiora ki nga Maori he pai ke ta ratau tuku i te whenua ki
te Kawanatanga, a kia riro ma te Karauna e tuku ki nga
Kaitiaki. ''Katahi te mea rereke" e ai ko te Hapuku tino
rangatira o Heretaunga "ka hoatu e au he whenua mou, a, ka
ki mai koe kia tapaea mo tetahi ke atu. " Otira no te kaha o
nga Whakamarama a Mita Hamiora ka whakaae a te
Hapuku, ka haina hoki ki nga Tihi tuku.
Hui katoa te tuku a nga Maori e7779 nga eka. No ta te
Karauna whakatinanatanga i taua tuku, i a Noema 14, 1885,
i runga te tohe a Mita Hamiora me pera te tikanga pai, ka
pahuhu iho nga eka e 870 ano.
I te kaha o te tohe a nga Maori- me Hori Kerei, me te wha-
kaae hoki o te Pihopa, ka whakaae a Mita Hamiora ki te tango
i tona mahi hou. Kaore i mahue rukeruke i a ia a Otaki. I te
tau 1853 haere rua tonu ai tana mahi, ki Heretaunga, ki Otaki.
No te whakapaunga o te tau 1854 ka noho tuturu ia ki te Aute
|
|
3 1907 |
▲back to top |
|
|
4 1908 |
▲back to top |
1908 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1929. E ono tau a Hamiora Wiremu raua ko tona hoa whine, me ta raua tamahine me Hineipaketia (Miss Lydia) e noho ana i ro whare raupo. Ko te whenua i taua wa e uruatia ana, he ngahere, he rarauhe, he repo. No te tau 1854 ki 1859 katahi ano ka whakatinana te awhina moni a Hori Kerei i a Mita Hamiora Na te Kawanatanga i tuku e £2168. I tukua hoki e Pihopa Herewini o nga moni i a ia e £500. I tapiritia ano e te Kawanatanga he £500 atu ano hei hoko hipi. Ka timata i konei te whakapaua o etahi o nga moni, hei whakapai i te whenua, hei hanga whare, hei tango taonga. E 250 eka i whakapaia, i taipatia. i ruia ki te karaihe. I hokona he okiha me te wakene, otira nga mea katoa e pai ai te mahi ahuwhenua, a e ora ai hoki te kura. I tenei wa ka riihitia kia Mr. Pharazyn e 4000 eka o te Poraka mo te £4/3/4 i te tau. He parenga i te eka Ko ta te Kawanatanga utu tera mo nga whenua kaore ano kia whak- pingia. E 4 tau a Pharazyn e mau ana i te whenua ka poro- whiua, he kore whaipainga ki a ia. No Oketopa 1854 ka tuwhera te kura a Mita Hamiora. Ko nga tamariki 12 no Otaki mai ano. Ko nga whare moenga he whare raupo. I te ripoata a Mita Hamiora ki te Tari Kura i te tau 1855, i mea ia " kotahi tekau nga tamariki kura i tenei tau. E ono nga eka i mahia e ratou hei witi, e rua eka hei taewa E tumanako ana ahau ma te penei e iti ai te pire kai. " Hiki tau ake 1856 kotana ripoata: Kua kotahi tekau ma rima nga tamariki o te kura- Kua ruia 13 eka ki te Ingarihi kar- aihe, e 6 eka hei witi e 4 eka taewa. Tera e nunui atu nga mahinga e oti, engari i te kore taipa ka pau te taima e whai- whai ana i nga kau mahi. I whakaritea nga papa mo te whai- hanga i nga whare miraka, whare kutikuti hipi, me nga iari. Ko te ripoata o te tau 1857 kua makere iho nga tamariki ki te 13; 100 eka kua taipatia. e 20 eka kua karaihetia, 10 eka witi, 3 eka taewa, me etahi atu whakapainga; e tukua mai e Pih- opa Herewini hei awhina i te whakatutu i nga whare: tokowha tangata he kani papa te mahi; ka oti i konei nga whare i wha- kakoroa i te tau i mua atu. I te ripoata o te tau 1858 ka wha- kaatu a Mita Hamiori i te takararo o nga whare moenga raupo a i tona hiahia kia wehea he mahita motuhake mo nga tama- riki. Ka whakatungia ko Charles Baker hei mahita. Ka makere iho te kaute o nga tamariki ki te 8. Ko nga moni e hiahiatia ana kia oti ai nga whare papa e £750- Ko nga papa kua paenga ke. I tenei tau 15 atu eka i whakapaia, 17 eka witi, e 3 eka taewa, e 4 eka i whakapaia nga timutimu. I roto i enei tau e wha he rite tonu te whakamaharahara a Mita Hamiora, ko te mea e matea nuitia ana e rite pai ai te kura, he moni. I tenei wa ka nukuhia a Hori Kerei hei
|
|
5 1909 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1929. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_1909
Kawana mo Cape Colony, ka tu mai he tangata ke hei Minita
whakahaere mo nga mahi; ka poroa haeretia i konei nga awh-
ina a te Kawanatanga i te kura, ka wera etahi o nga whare a te
Wiremu. Itenei wa ka tino uaua te ora o te kura. I te iti o
ta te Kawanatanga, i te iti hoki o nga hua o nga taonga e puta
mai ana i te whenua ka tutakihia te kura. Ko nga tamariki i
tenei wa tokowha.
Kaua tatau e wareware ko te kura anake o te Aute ta Mita
Hamiora mahi i nga tau nei. Ko ia te Mihingare ki nga Maori
te minita hoki mo nga toru pakeha o taua wa. Ka aru nui i
konei nga whakaaro o te Wiremu ki te whakapai i te whenua.
kia putanui ai nga hua hei awhina i te kura.
I te tau 1859 ki 1865 ko te tangata whakahaere a Mita Ham-
iora i nga mahi ko James Henry Coleman. Ko tana ripoata
tenei i te wa i mutu ai taana mahi: — "I te wa i tae ai ahau
ka tahi ka oti atu te whare o te Wiremu: he teihana kuti hipi
paku nei, e rua nga whare mo nga kai mahi, me te iari; e toru
nga kua taipatia. me te waahi i parautia; ko te whenua rar-
auhe katoa. I au i reira he maha nga whakapainga i oti. E
5500 eka i taipatia, i whakarahia ake hoki te teihana kuti hipi:
he 2/3 o te whenua i taea te whakanoho ki te kararehe. "
I te ripoata a Mita Hamiora ki te Hinota o te Pihopatanga
o Poneke (he waahi a Heretaunga nei no taua Pihopatanga
i aua ra) i mea ia: — "I au e tuku atu nei i taku ripoata, e nui
ana toku pouri, mo te kore i rite wawe te nama kei runga i te
whenua. I te iti o te utu o te wuuru i te tau kahori; me te
hokinga hoki o te utu o te kararehe me te kore o
nga Raame i hokona e £219/7/8 o te nama i taea te utu. Ko
nga whare, ko nga whakapainga, me nga itareti o nga moni i
moketetia i taea katoa enei te utu.
I uaua tonu a te Wiremu ki te mahi, ki te whakapai i te
whenua. I te tau 1871 ka tu he Kawanatanga hou. I puta
tuturu tonu mai te kupu a tenei Kawanatanga kaore ratou e
awhina i a te Wiremu ki taana kura. Ko te Minita Maori o
taua wa he tino hoa no te Wiremu, naana i whakamaramara
kia ia taua ahuatanga.
Ka timata i konei ta te Wiremu whaihanga i nga whare kura
Ko nga moni naana i mokete mai na rau-o-tangata. I te tau
1872 ka whakatuwheratia. Ko James Reynolds te Mahita
Tumuaki.
Ko nga mahi i timataria ai a te Aute, te whakapainga i
nga whenua; i tukua ki a ia, te ata nanatanga i nga kura, e taea
te ki ko nga mahi enei i whakapaua e Hamiora Wiremu tona
oranga katoa. Ko te Aute o nainei. na te Aute o aua ra, ara na
te u o te whakatakoto mai o nga kaupapa. Kaore rawa
i ngehe mai nga whakaaro o Mita Hamiora ki tona kura tae
noatia tona matenga 1907. Te nui o ana awhina i te kura
|
|
6 1910 |
▲back to top |
1910 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
kaore e mohiotia, o ana mahi ake, nga whakaarotanga, te kaha
te tohe tonu ahakoa te maha o nga raruraru, te aata whirwhiri
ahakoa he mai ona hoa ake ki a ia takoto tonu atu. I a ia
te manwanui. I kite ia i te tino whakatinanatanga o tana tino
tumanako, ara kia whai kura te Iwi Maori. Ka mahue ake
i a ia tenei hei Kohatu Whakamaharatanga ki a ia.
WHAKAMARAMA: — 1. Nga Whare i hanga i te tau 1671,
me nga tapiritanga atu, na te Ahi i tuku ki raro 1918 me 1919-
2. Nga Mahita Tumuaki o te Aute: —
James Reynolds 1872
James Thornton 1878—1912
John Alexander McNickle M. A. 1912—1919
Ernest Going Loten, 1920
3. Te whakaarahanga i nga whare hou: —
1922. The Jubilee Wing. Na te Akepihopa o Niu Tireni
na Dr. Huriu i whakatako te Kohatu o te Kokonga. 1923.
The Memorial Wing. Na Viscount Jellicoe Kawana, i whaka-
takoto te Kohatu o te Kokonga. 1926. The main Building. Na
Sir Charles Fergussen, Baronet, Kawana i whakatakoto te Ko-
hatu o te Kokonga.
4. I te 1900 ka hanga he whare karakia whakamaharatanga
ki a ia mo te Kura. Na te taina o Mita Hamiora na Mita
Renata, pihopa tuatoro o Waiapu i whakatapu. Ko nga moni
i oti ai tenei whare karakia na nga hoa o Mita Hamiora i
kohi.
NGA WHENUA TUKU O TE AUTE
(1) E 4244 eka na te Karauna i tuku i a Hurae 7, 1857.
"Hei ora mo tetahi kura e whakatungia i te takiwa o Ahuriri,
hei whakaako i nga uri o oku Iwi e rua o Niu Tireni, pakeha,
Maori. "
(2) 1745 eka na te Karauna i tuku, i a Hune 10, 1857.
"Hei ora mo tetahi kura e whakatungia i te Aute, takiwa o
Ahuriri, hei whakaako i nga uri o nga Maori ake o Niu Tireni"
(3) 1408 eka na te Karauna i tuku, i a Hune 10, 1857.
''Hei ora mo tetahi kura e whakatungia ki te Aute, wahi o
Ahuriri, hei whakaako i nga uri a nga Maori ake. "
(4) 382 eka na te Karauna i tuku, i a Noema 28, 1866.
"Hei ora mo tetahi kura e whakatungia ki te takiwa o Ahuriri,
hei whakaako i nga uri o nga Iwi e rua, pakeha. Maori. "
(5) 870 eka i whakahokia ki te Karauna. Ko te Tiiti no
Noema 14, 1866. Te Tiiti e penei ana: — "I te mea kua aata
marama, i te wa i tukua ai e te Karauna tenei whenua hei
whenua kura, kaore i whakakorea rawatia te Taitara Maori
i runga, no reira me tapae motuhake tenei whenua ki te
Karauna. Ki te taea me tuku mai tetahi whenua ke hei
whakawhiti mo tenei Hui katoa nga eka kei te Kura o te
Aute 6909.
|
|
7 1911 |
▲back to top |
Noema 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1911
NGA RETA TUKU MAI
Ki nga Etita: E hoa ma. kia ora ano. Ko taku take i tuhi
atu ai ahau, ina na. I ahau i Nepia i te toro i taku tamahine
i te kura i Hukarere, i waenga o nga ra o Oketopa, ka tutaki
ahau ki te Pihopa o Aotearoa. No te taite ka tae iho ia i Wai-
kato. No te hatarei ka tauti ano ia ki nga takiwa o Tauranga.
Na, e nga Etita koinei taku take. He poto rawa tona wa ki te
kainga. He haere, haere tonu te mahi. He kainga mahue, he
wahine mahue te aronga. Kaore ranei e taea te whakarite
te roa o te wa hei nohanga mona i te kainga i muri iho i ana
haere? Kia ahau nei, kia kotahi marama ia ki te kainga
whakata ai, i muri iho i aana haere roroa. E te Hahi Maori
ka arohatia to tatou Pihopa. Ka huri tena take aku.
He take ano tenei: Kanui toku titiro ki a tatou ngahau
Maori. I te mea kua riro mai i a tatou i te Maori nga mana
whakahaere i etahi o a tatou ngahau, ara Tenehi, Hoki,
Whutu-paoro, me era atu; he aha ra i kore ai e riro mai i a
tatou te mana whakahaere o tenei o a tatou ngahau o te Hoe-
hoe Waka? E mahi ana a Waikato me Whanganui i tenei
ngahau, engari ko te painga e riro ke ana i te pakeha. Kia
ahau nei me waiho tonu tenei tauwhainga i waenganui i nga
Maori, mo nga painga kia whiwhi ai ko ratou ano. Kia ora
nga Iwi.
Na to koutou hoa
Henare Keremeneta, Pipiriki 27/10/29.
Ki nga Etita Toatakitini: he mihi atu ki te ropu o nga
minita karaitiana, me te Pihopa hoki me Peneti. Tenei ra
kua kite iho i to taonga i te Toatakitini, me te matakitaki
iho o te ngakau. Me te mea nei e penei ana ona tikanga
kaore e paingia nga take rawaho. Kua kite iho hoki ahau
i nga koteihana a Peni Hakiwai. me te mea nei e rapu ana
i te Atua o te Ringatu. He aha ra taku panui i kore ai e tuhia
e nga Etita o te pukapuka nei? E whaaki nei au ka ora te
kopa, whara i te rakau, te mauiui ki te 15 me te 20 tau. Ka
tino ora atu.
E toru tonu nga kupu inoi e tau iho ai te mana o te Atua
ki te whakaora. Kaore tona whakaoranga e whakananua ki
te rewena wairakau, rongoa ranei. No reira kei taku hoa
Peni Hakiwai, me kimi hoki koe i te tikanga o enei inoi:
Whakahonoretia te Kingi, kia wehi koutou ki te Atua, ko
te Mihaia te Ariki o te whakaoranga. No reira kaore tatou
e tika ki te kimikimi i nga atua o etahi tangata. Maku e ki
ake i runga, i te tikanga o to tatou Haahi, i pa nei kii te tik-
anga Karaipiture, maku e ki e tika ana. No loo katoa enei
tikanga, a na te Karaiti katoa ano hoki. A ko te tangata e
|
|
8 1912 |
▲back to top |
1912 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
ora ana hei whakahonoretanga, kia tika ai hoki to taua Haahi
Mitingare. No reira e aku hoa, mehemea koutou e rapu
ana i nga atua i runga i nga haahi nei. whakatungia he hui.
karangatia mai hoki au.
Wahiao G. Hemukini, Ngongotaha 6/11/29
N. B. E hoa Hemukini, e panui ana te Toa i nga korero
whaikiko a te tangata, ahakoa kowai. Ko tau reta e uwi
nei koe, he aha i kore ai e panuitia, kaore ano kia tae mai.
Tena ranei kei te haere. Ko tau reta e mau nei, he mea kite
atu i te Tari o te Pihopatanga. Tirohia te Toa, ka kite koe
i te ahua mo te tuku mai i au reta. Ko Peni Hakiwai he pui-
aki mo nga korero mo te Atua nui tonu, me Tona katoatanga
No tewhea paipera au koteihana? Ko te ahuatanga tena koe
e whakahinatore i a koe. Kaore ena tu mahi e panuitia e
te Toa. E ki. kei te poatinitini tonu o tatou mahunga i ta
Ratana mahi, a ka kokiri ake hoki tau? E hoa porowhiua
atu. Kaore koe e mohio ki nga raweke o tena tu mahi.
Nga Etita
Ki te Toa: Tena koe te kai hapai, whakamarama, i nga
mahi, i nga tikanga o te ao hou o enei ra. Tatou, Tatou! He
tumanako no te ngakau ki nga whakamarama a nga hoa aroha
o te Motu nei, e haria mai nei e te Toa, ka kite iho nga kanohi
me te hinengaro. E tautoko ana i nga whakariterite a nga
kai tuku korero.
Ko taku nei mahara, ko te mea tuatahi ko Ta Maui Pom -re
Naana i huaki te tatou o te Whare, te putanga ake ko Ta
Apirana Ngata. Kua kingi koe e te Motu nei ki roto o te
whare o Hiha, te putanga ki waho ko Pihopa Peneti o Ao-
tearoa. No reira kua tae to tatou maoritanga ki runga i te
torona o te Atua. Na nga hua o nga mahi o enei ra tenei
ahuatanga. Ina hoki te kupu a te Kai Kauwhau "Maka to
taro ki te mata o nga wai. a he wa tona ka kitea ano e koe"
He aha ra te tikanga o tenei kupu?
Ki ora koe Panapa, mo au whakamarama mo te hui ka tu
mai nei ki te Waimate. Ka taea noa atu pea te ki ko Pihopa
Peneti te kaiwhakaoti i te rau tau ka huri nei. Ma te waahi
ngaro ia e manaaki, e tiaki.
Te Puea, tena koe. He mihi kau atu mo tena whare
kua ara mai na ano i a koe ki Tuakau. Ina hoki te kupu a
to tupuna a Tawhiao "E kore e huri ki muri i taku mokopuna
ka puta taku whakaoranga. ' Ira kua tu ano i a koe he whare
tuarua, hei marunga mo te tangata, me te tikanga. Kia tau
kia korua ko tou tungane nga manaakititanga a te Rungarawa
me te wairua ora oho matua. Tena koe.
Kia kaha e nga rangatira o Ngapuhi, kia toa. Kia uaua
ki te whawhai mo to Roto mo Omapere. Kua tohu te wa,
|
|
9 1913 |
▲back to top |
Noema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1913
kua hurahia te mea ngaro nei—te Tiriti o Waitani, hei
tohu mo nga mahi i nga ra e heke mai nei. E te hoa aroha
e Tau Henare kia ora koutou ko to iwi.
Kia ora te Tumuaki o te hui i tu ki Pakowhai, ara te
Pihopa o Aotearoa. He nui rawa te hari, me te koa i tae
mai ki au mo te rongonga atu i a koutou e puku mahi ana ki
te whakakotahi i te hahi me te whakapono mo te iwi Maori
Kia ora koutou, kia Kaha.
Rangihuna, Manaia 11/11/29
Ki nga Etita: E hoa ma, kia ora ano korua, nga kai-ta
korero ki roto ki ta tatou pepa. Heoi te mihi. Tukua atu
aku kupu whakatikatika ki roto i ta tatou Pepa, mo etahi
korero i kiia na te Pihopa o te Hahi Hingatu (Eru Tumutara)
I kiia na Eru Tumatara te ki kei te he te pupuri a te Hahi
I taia ki te Pepa o Akuhata, nama 96, wharangi 1044.
Ringatu i te Ra Hapati. Kua oti taua Hapati te kanga. Ko
te Ariki hoki o taua Hapati ko Ihu Karaiti.
Kua tae taku patai kia Eru Mehemea he tika tenei korero.
Kua whakautua mai e ia. kaore ia i ki kua kanga te Hapati.
Engari i penei ke. kua oti te kanga te Ture kia Aperahama,
ara te ture o te kotinga, kia whiti mai ai te manaakitanga i
a Aperahama ki nga Tauiwi. Karatai. 3. 13. Mo te ki kei
te he te pupuri a te Hahi Ringatu i te Hapati: I penei ke,
kei te waiho e etahi o nga Ringatu taua ra hei ra piriote, hei
ra whutupaoro, hei ra kai pia mo ratou.
MO TE HAPATI: I hanga nga mea katoa e Ihu Karaiti;
a kahore tetahi mea i kore te hangaa e Ia o nga mea i hangaa.
Hoani. 1. 3'. Korohe 1. 16. No te mea i hanga e Ihu nga
mea katoa i te rangi me te whenua. Korohe 1. 16., e tino
marama ana naana ake nga mahi o nga ra e ono o te wiki
i te hanganga. I Kori 8. 6. E ki ana a te Karaiti "Ko ahau
kei roto itoku Matua, me Ia hoki kei roto i ahau. "
I tuhituhi tuaruatia te Ture Hapati ki nga Papa Kohatu
e te ringa o te Aute. Ekoruhe 20. 8—11; 31. 18. Tiu. 19. 1—5.
E ki ana hoki a te Karaiti: Kaore ahau i haere mai ki te wha-
kahe i nga mahi a toku Matua, engari i haere mai ahau ki te
whakatutuki. I a Ihu e noho ana i te whenua i puritia e Ia
te Hapati o te ra tuawhitu, naana nei i hanga i te timatanga
Ruka. 4. 16. Kaati ake nga whakamarama. Kia ora nga Reo,
nga Mana, nga Huihuinga tangata e noho mai na i nga marae
o tatou tupuna. He whakatikatika tenei nga korero i ko-
titi ke i te hangaiatanga.
Wiremu Matamua Whakamoe.
Tuai, Wairoa H. B.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
10 1914 |
▲back to top |
1914 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
TE PIHOPA MO WAIAPU
A te 9 o Pepuere 1930, ka whakawahia a Atarikona Hapata
Wiremu hei Pihopa mo Waiapu, ki te whare-karakia nui o
te Pihopatanga, ki Hoani, Nepia.
TA TE KAWANA POROPOROAKI I NEPIA
'Ko aku kupu poroporoaki iho kia koutou" e ai ko te
Kawana, "ina na: Kia mahara ki nga marietanga o to tatou
oranga e takoto na i mua i a koutou. Kei te ahua o ta koutou
rahurahu, te whiwhinga o koutou ki te painga te pewheatanga
ranei. Kotahi te huarahi e whiwhi ai koutou ki nga mana-
akitanga — kia uaua ki tau ake mahi, mahia i runga i te tika.
i te pono, a kia tutuki pai. Kaore e taea, e koe i tou ake kaha.
Me awhina koe, me whai kaha hoki, a ko te huarahi e whiwhi
kaha ai koe, ko te u ki tou whakapono. Ko te matapuna o
te awhina pumau ko te Atua. Ko te ngako tenei o aku kupu
poroporoaki kia koutou. "
TE MUTUNGA O TE AO
Kua puta te poropititanga a nga Mohometa ka Mutu te ao a
te tau 1932. I matapuna mai tenei poropitanga i te parekereke
o tenei whakapono i Medina. Kanui te pororaru o te ao
Mohometa. Ko te ki, na te nui o te hara i riri ai a Allah
(Ihowa) i tere whakamutu ai i te ao.
TE KANGA A NGA PARAO
Ka kotahi tekau i naianei te hunga kua taki hamate i te
raweketanga i nga urupa o nga Parao. Ko te miharo ko te
hemo ohorere o te hunga nei. Ko te tupapaku o nanahi ake
nei ko Hon. Richard Bethell. He hekeretari ia na Howard
Carter. Ko ia te kaiwhakahaere o te ropu hahu i nga koiwi,
me nga taputapu o roto o nga toma o nga Parao- I te tino
pai nei ia i taua ahiahi, ka mutu te purei kaari ka hoki ki
te moe. I te takota wharoro ana i tena moenga kua hemo.
Na tenei, ka tino u te whakaaro o etahi ae, he tino he kanga
ano e tino tau ana ki runga i te hunga e raweke ana i nga
koiwi o nga Parao.
Ko te tangata tuatahi naana i timata te raweke nei na
Lord Carnarvon. E ono wiki i muri mai i tona uranga ki te
toma, takota ana kua hemo.
"MAURI MAHI"
Ki te hakiri ake, mutu rawa ake te Paremete, ka paahitia
te Pire a te Minita Maori. Ko taua Pire he tuku kia ia i
tetahi moni e Ł25, 000, hei whakaahuru i nga ahu whenua
a te Iwi Maori.
|
|
11 1915 |
▲back to top |
Noema 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1915
TE INGOA NEI AOTEAROA
E nga Etita: Kaua e hoha mai. Kaore hoki ahau e hoha.
Heoi ano ki ahau he whakautu tonu i nga kupu a Tuhitaare
raua ko Wi Repa. Kaore hoki raua i korero akoako i te tua-
tahi. Ohia tonu ake ki te pepa rawa—ki te Toa. Ka rangona
nei e nga iwi katoa o Aotearoa, no reira ka whai take atu.
E Tuhi! kaua e hoha ki to take. Kei te tanu hoki koe i nga
kanohi o nga Iwi ki te tikanga o te Ingoa nei Aotearoa. No
reira ka whai whakautu atu. No muri i a Kupe
ko o waka me Matatua. E kiia mai na e koe, ko taku patai:
Kowai te tupuna naana i tapa te ingoa nei i mua tata atu o
nga waka, ara ko te tohinga i ara ai he ingoa mo enei motu?
Taua patai naku. Kiia ana e koe, kaore kau. I muringa
iho ka ki koe na Iraweka, ara i korero a Iraweka ki aana ta-
mariki "Ki te whiti koutou ki Aotearoa. '' Na, kua tohi ano
hoki koe.
E Tuhi, kaati te korero whakapiripiri. Kua rite enei ko-
rero ki te paki maero. Kua whakahokia e koe te Ingoa nei,
me Maui ki muri noa atu o Wahieroa o Whaitiri, i a Hapai-
ariki, i a Tupuaterangi. E Tuhi, e he rawa ana tenei. Enei
tangata kei muri noa atu o te Waipuke. Ko Maui me te Ingoa
nei kei mua ke nei. Ko o korero, ehara i te korero. Taihoa
iana, Mehemea na Maui i tapa te Ingoa nei he aha i kore ai
e tohia e nga kaumatua ki te taha i hanga ai e ia tenei tikanga
ara te hutinga i tenei whenua. [ mahi ra hoki ia ki era mou-
tere. He aha i haria mai ai ki tenei tohi ai taua
ingoa. Kaati tena.
Mo te tapanga a Toto i te ingoa o te waka o Turi: Kaua
koe whakahe ki tera, engari ma nga iwi o taua waka e
whakahe. Ki te kore koe e rongo ka mohio koe he tika taku
korero. Heoi tena.
Mo te kupu a Tuhitaare: he aha ahau i peke ke ai ki runga
i tetahi waka ke pahao mohiotanga ai moku. E hoa e Tuhi,
katahi pea te tangata i kotahi te waka ko koe anake. Me ki e
ahau he kore noou e mohio ki o hekenga i kotahi ai tou waka.
E Tuhi, ko au i eke ki nga waka katoa—Tainui, Te Arawa,
Matatua. Tokomaru. Kurahaupo. Taakitimu. Aotearoa. He
tango hoki noou i te ingoa a Aotea i tu atu ai ahau i konei.
Tuarua kei konei aku tupuna e tanu ana, me aku matua. I
whakatipuria ahau e ratou ki konei, i whangaia ahau e ratou
ki te korero ki konei. Ko taku ingoa iwi ko Ngati Maruhara-
nui He tuturu ahau no Aotea. Na Turangimua au, na Taaneroa
au, na Kewa au. E mohio katoa ana ahau ki aku hekenga
katoa i nga waka no reira kaua koe e amuamu mai ki a taua.
Me whai taua kia takoto tika te take. Heoi tena.
|
|
12 1916 |
▲back to top |
1916\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
E Tuhi, e kata iho ana ahau mo to ki mo Akiaki
he mohio—he rangatira no Ngatiruanui. Kei te mohio au ki
nga mea mohio o Ngatiruanui. Mo te kupu a Akiakia e ki
na, kaore o Aotea korero: e hoa, pohehe te korero a tena
tangata. Ko Matangirei te whare o Turi, i tu ki Patea. Kowai
te tangata kia whakatu whare, a kaua he kai mo roto? Kuare
tenei korero Kuare ano hoki te ki i haere mai a Huauri ka
tomo ki te whare o Turi korero ai i ana korero—i muri iho
ka tonoa e ia he tangata ki te tiki wai moa—i hoatu e ia taana
taha a Tapotuoterangi te ingoa—no te hokinga mai ka tomo
atu i te tatau—te tirohanga ake o Ue, ka ui ake mowai to wai,
ka ki iho tera mo Huauri—whawhatia ake e Ue ka wahia
te taha, ka pakaru.
Tenei te take i riri ai a Ue. Ko te tangata i tonoa ra no te
ropu o Ue. Na reira ka mohio a Ue he whakahawea na Hua-
uri mona, koia i wahia ai te taha. Ko te putanga tenei o Hua-
uri ki waho i tei po ahu pena atu ana. Ko taana kohuru te-
nei i a Ue me tona iwi. Kaati i konei. Waiho te roanga ake
o tenei korero.
I te ahunga atu o Ruauri, ka rakuhia e ia nga whariki o te
whare o Turi, he tango naana i ana korero. Heoi riro atu
ana aana korero i a ia, mahue iho ana ko o Aotea ano i konei.
E Tuhi, i tohia mai ano te ingoa o te waka nei i rawaahi.
Kua rahi noa atu tona ingoa ki nga tupuna whiti mai nei ki
konei. Te taenga mai nei whakatotohutia atu ki Kawhia.
Waiho tonu atu te ingoa o taua waahi ko Aotearoa.
Kua korero nga tangata o Waikato ki au, a Tonganui, a Ter-
angarua Ngairo, o reira ka pewhea ai e koe te hanga he tino
tauwira mo au korero mo te Ingoa nei? Ko aku tauwira
nunui enei. He whakatauki mo Taane te putake o tanei Ingoa
—he ngakau aotea, e iri nei ki te tangata ngakau pai. Kaati
tena. E iri mai ra te Ingoa nei, he whenua kei Kawhia, te
waahi tonu i rumakina atu ai te waka. He nui atu nga whaka-
marama kei au, engari kaati i konei. Kia ora a Tuhitaare
Heemi me nga Etita.
Kapua Rangataua Keepa
Purangi 27/10/29
Ka ora te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
|
|
13 1917 |
▲back to top |
Noema 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1917
TE INGOA NEI AOTEAROA
He mea whakamiharo te ngahau mai o nga matauranga o
te Motu, e hau nei i nga Pepa, a ratou wananga mo te Ingoa
nei mo Aotearoa, waka o Turi, tupuna o nga iwi o te Taihau-
auru ki Taranaki. Kua roa te wa o enei korero e matakingia
ana e te tokomaha. Ko te iwi nona te waka o tenei ingoa o
Aotearoa kei te mau ki nga korero tuku iho a ona tupuna, e
kore e rereke.
Ko te whare o aku tupuna, ara a Aotearoa e tu nei i Weri-
Weri, no te tau 1859 te whakaarahanga tuatahi.
1884 „,. tuarua.
1898 „,. tuatoru
1926,... tuawha. No reira
kaore he korero raupatu a nga matauranga o te Motu mo tenei
Ingoa i te wa e ora ana te tangata.
No nga tau tata kua taha ake nei, ka tae tinana
ahau ki Rangiatea Motu "Raetea"' takiwa ki Tahiti. Kotahi
tonu te korero a nga kaumatua i tupono atu ai ahau, ara mo
Turi, me tona waka me Aotearoa. I arahina ahau kia kite i
te Papa-kainga o Turi, me te nui noa atu o nga korero i korero-
tia ki au. He maha nga korero mo te "Taha-roa o Raeatea. "
whanga roa o Rangiatea—Te Tai o Marama. —Tapu-Tapu-Atea
—Opoa—Tevai-a-Tufi-Langi, ara te wai ma Tuhirangi. me te
nui atu. Kaore i rereke nga korero i rongo ai ahau i Rangi-
atea i nga korero a oku tupuna o Ngatiruanui, o Ngarauru,
mo Aotearoa.
Kua whariki korerotia enei ahua korero, engari ko te mea
hei KIMI ma tatou ko tenei: KEI WHEA TE TUTURUTANGA
O HAWAIKI I TE AO NEI? Kua kimihia e te pakeha e
te iwi mohio kaore ano hoki kia kitea e ratou. Kua riro hoki
o taua matauranga ki te kimi, kaore ano he kupu mai. he
whakaatu mai renei kua kitea a Hawaiki, te taha i tupu mai
ai taua te Maori-
No reira e nga Matauranga kia ora koutou me nga Etita
Oriwa T. Haddon, Patea 20/10/29
TE INGOA NEI AOTEAROA
He kupu naku ki oku hoa tohunga mo Aotearoa, Wi Repa.
Ihaia Hutana, Tuhitaare Heemi, Kapua Rangataua Keepa:
Mehemea e taea e koutou kia huihui koutou, ki te korero
mo te Ingoa nei mo Aotearoa. Kia oti pai kia kotahi a kou-
tou i waenganui i a koutou. Na hei muri atu maua ko tena
o koutou me korero, i waenganui i a maua anake, i roto ranei
i te whakaminenga. Rite tonu ki au nga taha e rua.
|
|
14 1918 |
▲back to top |
1918 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
Hoi kua kite ahau i te Panui mo te Hui ki te Waimate 12
o Hanuere e heke iho nei; Na he waahi pai tera mo tenei put-
ake, mehemea ka tae nga tohunga ki taua hui.
E hoa Etita, kia horo to tuku i ena korero kia puta i a
Tihema
Ngakuru Pene Haare Awanui North.
N*B. Ko te waahi ahua poauau o tau reta kiia hiporohia
Nga Etita.
HE MIHI KI NGA MAORI O NIU TIRENI
I a Mr. Pallott o Nepia. i Awherika ki te Tonga (South
Africa), he maha nga tononga a nga Mangumangu me nga
Inia kia whai kupu ia kia ratou mo te ahuatanga o nga Maori
o Niu Tireni nei. I hoatu e ia taana i mohio ai, engari he
mea ra roto atu i nga kai whakamaori. Tino kaha te whaka-
rongo o taua hunga ki ana kupu, me te miharo hoki.
I taana whaikorero whakamutunga, i tetahi huinga karakia.
ka paahitia te motini e whai ake nei: — "E Mr. Pallet mauria
atu a matou tino mihi ki nga Maori o Niu Tireni. He waimarie
to ratou ki te whiwhi ki nga ahuatanga papai e korerotia mai
nei e koe i roto ano i nga ringa o nga Kiri-ma. Ko ngai maua
nei. he aha noaiho ra ki enei kari-ma. "
Ahakoa, he iwi nga mangumangu o te Tonga o Awherika
nei e whakahaweatia ana. engari ko nga Mihingare kei te uaua
rawa atu ki te taurima i a ratau. Kei te whakaako i a ratou
taha tinana, taha wairua. Ki te korerotia, ko nga moni e
whakapaua ana e te Kawanatanga hei ora mo nga kararehe
whakitekite (zoos), ko tena ano te rahi o te moni e whaka-
paua ana hei kura i nga kiri mangu.
Ki te hakiri ake ko te kaupapa o nga ture e toha ana i te
Awherika nei, na te Poa. Pena nea na te Ingarihi ake kua
maharatia he tangata ano nga mangu nei—pea?
TE TINA MA NGA V. C. s
*
A te 9 o Noema nei ka takota te hakari a te Piriniha o Weira
ma nga Toa o te Emepaea o Ingarangi, ara ma nga mea i marie
ki te whiwhi ki te tohu honore nei ki te Victoria Cross. Ki te
whakaarohia e 315 o te hunga nei e tae ki taua hakari. Ko
nga kai: Empire soup, fillet of sole, Victoria Southdown Mut-
ton, Surry chicken salad, cream of Flanders, ice decorated
with poppy-coloured Victoria Crosses. Tona nui noa atu o
nga tu ahua inu.
|
|
15 1919 |
▲back to top |
Noema 1. 1929. TE TOA TAKITINI 1919
Ki te whakaatu a te British Legion e 500 te hunga i whiwhi
ki tenei tohu whakahonore e ora nei i naianei. I kore ai e
tae katoa na te raruraru o etahi. Ko tetahi na te kore pari-
hau hei rere mo etahi. Ina hoki e kiia ana kei etahi waahi
o te ao etahi, he hokohoko maati te mahi. Ko nga mea ano e
mohiotia ana te mate e awhinatia ana.
Ko te V. C.. te tohu honore o runga rawa e whakawhiwhia e
te Ingarihi ki te tangata toa e whakapuputa ana i te pakanga.
He maha nga tangata toa kaore i kitea nga mahi, heoi raru
noa iho. Ko etahi ano i kitea ka marie ki te whiwhi i taua
tohu honore.
No te tau 1856 i timataria ai e Kuini Wikitoria tenei tohu.
Mai o taua wa ki naianei ka 1157 te hunga kua whiwhi i te
tohu nei. Ehara rawa te rino i hanga ai te tohu nei i te mea
atahua rawa, utu nui ranei. He tu ahua maitai ano e karanga-
tia ana e te pakeha he bronze. Tena ia ko te honore ina marie
tetahi ki te whiwhi kei runga noa atu.
I te Whawhai Nui ka hori nei, o roto o nga rau tangata i
tae o Niu Tireni nei. tokoiwa ano i marie ki te whiwhi i tenei
tohu honore. I te whawhai a te Poa, kotahi o Niu Tireni nei
i whiwhi ko Lieut. Hardham.
He nanakia ano nga whawhai "kaihunahuna" a te Maori.
kotahi rawa te pakeha i whiwhi ki te tohu nei i aua ra. ko
Kapene Hipi (Heaphy) te ingoa. I a Pepuere 11. 1864. ka
pipiri nga Maori ki nga pakeha i te awa i Mangapiko. Ka
hinga tetahi o nga hoia pakeha, ka taotu ki pahakitata tonu
o te matua a nga Maori. Ka rere nei a Kapene Hipi ki te
awhina i tona hoa. Ahakoa te waipu mai a te Maori urutomo
tonu atu te pakeha Taea rawa ake te tuakiri ki te waahi aio.
ka toru nga tu o Hipi, ka koroputaputa noa ona i te kainga a
te mata. Mo tenei mahi a Hipi ka riro i a ia te tohu honore
nei i te tau 1867. I whakanekehia ake ia ki te turanga Meiha
tae noa ki te wa i mate ai ia 1881. E 63 ona tau.
TE HAERE A TE PIHOPA MAORI KI
INGARANGI
Ko matou ko nga minita Maori o te Pihopatanga o Waikato
kei te tino tautoko kaha i te haere a to tatou Pihopa ki Inga-
rangi. Ehara i te mea he ngakau whakahihi, whakamanamana
ranei i penei ai matou, ehara hoki i te mea ma tenei haere e
mate rawa ai te whakapono o te Iwi Maori. Mehemea, ma
tenei haere e mate ai to tatou whakapono, kanui rawa te rahi-
rahi o tenei whakapono, E te Iwi, tukua to tatou Pihopa
|
|
16 1920 |
▲back to top |
1920 TE TOA TAKITINI Noema 1, 1929
kia haere hei kanohi mo tatou. Ehara tera haere i te haere
whakamatakitaki, engari he haere ki te ako i te hohonutanga
o te matauranga o te iwi pakeha. o era atu iwi hoki. Ka
tae reira, ka tongo atu i nga ahuatanga o era iwi. Ko reira
ia whakaki mai ai i taana putea, hei toha haere ki nga iwi a
tona hokinga mai. He aha koia te kino o te kitea mai e nga
Iwi nunui o te ao he Pihopa ano to tatou, ehara i te mea hei
take whakahi, engari hei titiro mai. tenei ano he peka iti rawa
no te Rakau nei no te Rongo Pai, hei aroha mai. hei whaka-
ahura mai, hei atawhai, hei manaaki, hei inoitanga. Ko te
mokopuna rawa hoki tenei. Na reira i kotahi ai to matou nei
reo to nga minita Maori o tenei Pihopatanga o Waikato kia
haere to tatou Pihopa. Mehemea he haere roa e pau te tau.
nuku atu ranei katahi ka ruarua te mahara. Tena ko tenei e
hia ake ano marama kua hoki mai ano. kaore e tino nui to
tatou hoki whakamuri.
Hori Raiti (Atirikona)
Karira Karaka (Kenana)
Hemi Pou (minita)
Kahi Harawira (minita)
N. B. I te mea i ahua kaha te whakapuputa a o tatou kai
arataki o te taha wairua, o te taha tinana, i o ratou whakaaro
mo te haere a te Pihopa ki Ingarangi; no reira kawhakataungia
e te Taha Maori o te Pihopatanga o Waiapu kia waiho ma te
Pihopa raua ko Ta Apirana e aata whiriwhiri tenei take.
Nga Etita.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS* GREAT
PEPPERMINT CURE.