Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 73. 07 April 1866 |
1 1 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA." No. 73.] NEPIA, HATAREI, APEREIRA 7. 1866. [VoL. III. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. Nikora Ngarangi Wiremu KUA MATE. Karauria Pupu. Tareha— Kauri Wikitoria Tareha. Tahuahi o Ngatimoe Manihera Kehu Wairarapa KUA matau nga tangata maori o Niu Tirani ki te ahua o te ru whenna i tenei moutere. Engari kaore ratou e mohio ana ki nga mahi o te ru i etahi o nga whenua o te ao. Ko ta matou i kite ai i tenei whenua kaore he tangata e mate ana i te ru. Nga mea e mate ana he tanukutanga no nga whare, no nga timere hoki. Kaore matou e rongo o ana e horomia nuitia ana nga tangata me nga kainga o konei ki roto ki te O O whenua tuwhera i te ru. Tenei kei nga kainga pakeha he mano tini te ta- ngata e ngaro tonu atu ana ki roto ki o te puku o te whenua—me nga taone nui hoki e horomia ana • ki roto ki te waha o te whenua e hamama ana i te hanga nei i te ru. Na, konei ka mea O matou kia korerotia etahi o nga ma- tenga o te pakeha i ora kainga i taua taniwha i te ru whenua. Te take o taua mea, o te ru, kaore ano kia ata marama i nga tuhunga pakeha; he maha nga take kei roto i te puku o te whenua i tupu ai tenei hanga te ru—ekore e taea i tenei nui- pepa te korero. Engari ko te tino tu- mautanga o te take, ki te whakaaro o nga tohunga pakeha, he ahi kai roto i te whenua e ka ana. Tatou e noho nei he noho noa i runga i te ahi e ka ake ana i raro i te papa o te whenua. He rahirahi noa iho te kiri o to whenua e arai ana i a tatou i te ahi e ka ake ana i raro. Mehemea i kore nga maunga puia hei putanga mo te aoahi, penei ka mato rawa tatou. E rite ana hoki aua maunga puia ki te timere pu- tanga aoahi o te whare; ki te kore he timere ka ki to wharo i te aoahi, ka mate to tangata. Koia, hoki tenei te maunga puia he timere tena no te whe- nua, hei putanga mo le ahi raua ko to aoahi kia ora ai te whenua—he tohu marire no te Atua nui o te Rangi kia ora ena tangata i hangaia e ia. He korero tenei na matou mo nga ru: hei tetahi nuipepa pea ka korerotia nga mahi o te puia i nga whenua o te ao. Na, i te tau kotahi mano e ono rau ! e iwa te kau ma rua (1692). ka tanuku S rawa tetahi taone nui (me nga tangata Tiameka (Ja- maica), ko Poti Koera te ingoa (Port Royal). Me te whenua katoa o waho o taua taone, kotahi mano eka te rahi. i tanuku katoa, ngaro tonu atu—na te ru. I te tau kotahi mano e whitu rau e rima te kau (1750) ka ngaro a Kani- hepiana (City of Conception), he taone nui kei te tu whenua o Tiri (Chili) kei Amerika. Ngaro rawa taua taone, O hurihia rawatia e te moana nui—na te ru. Nga tangata o taua whenua ina- ianei kotahi miriona, e wha rau e wha tekau mano tangata (1,440,000). I ; te tau kotahi mano e whitu rau o rima te kau ma rima (1705) ka ngaro rawa ; tetahi taha o te tino taone nui nei o i Kihipona (Lisbon) i Potukara (Portu- gal), he tino whenua. Mahara ana | nga pakeha tena te wahi ora mo ratou i nga whare e hinga, ana Ko te Niu Mora te ingoa (New Mole); ka rere
2 2 |
▲back to top |
86 TE WAKA MAORI O AHURIRI. te tokomaha ki reira tu ai. Ki hai i takitaro ka tanuku rawa taua wahi, hurihia rawatia ana e te moana nui. Kaore hoki i maanu ake tetahi tinana o nga tangata i ngaro ki reira, ki hai i kotahi—me nga kaipuke hoki i kumea e te ia o te wai ki roto ki te ngatata- tanga o te whenua, ngaro tonu atu— kaore hoki kia rewa ake tetahi mara- mara i muri iho. Inaianei e ono rau putu te hohonu o te wai i runga i taua wahi. Nga tangata i mate ki reira, i nga miniti e ono tonu, e ono te kau mano (60, 000)—na te ru ano hoki. Ko te nuinga o te taone i hinga; ko te moana i hoki rawa ki waho, mimiti rawa ana; ki hai i whai miniti ka hoki mai ano ka huri haere i runga i O te taone—e rima te kau putu te teitei o te ngaru i ngaro ai te taone. I puta ki te ao katoa te ngaruetanga o te whenua i taua ru. Na, i te tau kotahi mano e whitu rau e whitu te kau ma rua (1772) ka ngaro rawa atu tetahi maunga puia i tena moutere i a Tiawa (Java); me te whenua i te pu o taua maunga i ngaro katoa, puta noa ki te- tahi taha, ki tetahi taha. Te rahi o taua whenua i tanuku te kau ma rima maero te roa, e ono maero te whanui, me nga kainga me nga tangata o runga i ngaro katoa—na te ru ano. Te tei- tei o taua maunga i horomia ki roto ki te puku o te whenua, rite tonu ki Tongariro i Taupo nei. I te tau ko- tahi mano e waru rau kotahi te kau ma rua (1812) ka ngaro rawa te taone nei a Karakahi (City of Caraccas) i te whenua o Amerika i te pito o te ao ki te tonga (South America). Kotahi tonu te ngaruetanga o te whenua i reira ai ka mate kotahi te kau mano tangata, ngaro tonu atu—na te ru ano. Ko te ngaruetanga o te whenua i taua ru i puta haere i te takutai o Tiri (Chili) kotahi mano e rua rau (1, 200) maero te roa. Kotahi rau maero hoki te roa o te whenua i taua takutai i hapainga e te ru i taua takiwa—o rua patu, tae ki te ono putu, te teitei o te maranga- tanga ki runga ake i tona ahua o mua. Heoi, ko to te pakeha mea tenei e wehi ai, he ru. Kia kore enei e wehi hoki i te mea kua kitea te ngaro o te tangata, o te whenua, o te taone hoki, i tenei hanga nanakia ? TE KOOTI WHAKAWA WHE- NUA MAORI. KUA rongo matou ki te Kai Whakawa o te Kooti i he ta matou tuhituhinga i nga whenua maori kua oti te whaka- O wa i Nepia nei—i tuhituhia ra e matou i te nuipepa o te 24 o Maehe. Ko tenei nana ano tenei tuhituhinga, ara: — Ko Moturoa kua whakaaetia ki a Hoani Waikato; ko Papakura ki a Tareha raua ko Wi Ngamaiaia: ko Waipukurau ki a Hori Nia Nia, ki a Hinepaketia, ki a Hemi, ki a Peni te Towhare hoki: ko te Tamamu ki a Arapera te Ngira, ki a Paraone Haki- haki, ki a Wiremu te Hae Hae, ki a Hirata te Kauiri, ki a Taimona te Wharepapa. Ko te Karaka kai roto i Papakura; na te Waka Kawatini ano i whakaae kia taka taua wahi ki roto ki Papakura. HE PANUITANGA MO NGA WHENUA MAORI. TENEI ka taia nei e matou te panui- tanga i raro iho nei hei whakaatu i te nohoanga o te Kooti Whakawa i nga whenua kua tangohia, ka noho nei i te 1 o nga ra o Hune 1866 ki Taranaki. Mehema e pa ana tetahi tangata o Heretaunga ki aua wahi, me haere ake ki reira a te ra e tuwhera ai taua Kooti. Ko nga whenua hoki enei i riro i te whawhai ki Taranaki, i tango- hia e te Kawana hei utu mo te he o taua iwi. Mea ake pea tu ai te Kooti nei hei whakawa i nga whenua o tenei tai i riro i te whawhai. Ko te tikanga O tenei o te Kooti, he kimi i te paanga ki aua whenua o nga tangata ki hai i uru O ki te whawhai; ara, o nga mea i piri ki te Kawanatanga. He mea kia utua to ratou paanga ki aua whenua ka tangohia nei—ki te marama rawa ano ( ia to ratou tatanga. I ———— KOOTI MO NGA WHENUA KUA TANGOHIA. I Akarana, 23 Maehe, 1866. He Panuitanga tenei kia mohiotia ai, ka noho te Kooti Whakawa Whenua, ki Taranaki, a te Paraire te 1 o nga ra o Hune, 1866, hei whakawa i nga take whenua a nga tangata e pa ana ki nga piihi whenua i Taranaki, e mau iho nei, i
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 87 tangohia i runga i nga tikanga o te Ture ("New Zealand Settlement Act, 1863. ") Ko Waitara, te taka ki te Tonga. Ko te rohe o te Taha ki te Raki, ko te moana; ko te rohe o te Rawhiti ko te Awa o Waitara, timata mai i te wahapu, a tae noa ki te Putahitanga o Manganui; ki te taha ki te Tonga, ka maaro atu te raina i Te Putahitanga o Manganui, o Waitara, tae noa ki Tururutangi i Waiongana; ko te rohe o to taha ki te Hauauru, he raina tae noa ki te moana i Waitaha. Ko nga whenua e kapea ki waho, ko nga wahi e mau ana i runga i te Karauna Karatiti. Oakura. Ko te rohe o te taha ki te Raki ko te moana: o te Rawhiti, ko Omata, ka timata i te moana, a tae noa ki te Rori Maori ki waenganui o Patua, o Pouakai, ka maaro atu i reira, ka rere i waenganui o aua Maunga, a makere noa ki Hangatahua. haere tonu i reira a tae noa ki te moana. Ko te wahi e kapea ki waho ko Tata- raimaka. Na TIKI, Kui Tuhituhi. TENEI kai te he te whakaaro o nga tanga- ta maori o Heretaunga ki te hoia oma. Kai te ki ratou o whitu pauna moni e homai ana e te Kawanatanga ki te tangata hopu. He tika ano, i pena ano te utu i mua ai—e rima pauna na to Kawanatanga o Niu Tirani, e rua pauna na te Kawana- tanga o Ingarani—ka whitu ai pauna. Ko tenei kua whakakahoretia e te Kawana- tanga o tenei motu te rima—kua kore tena. Ko te rua pauna anake tenei e ho- mai aua e te Kawanatanga o Ingarani; ko te rangatira o nga hoia maua e homai. Oruanui, Maehe 21, 1866. E HOA E TE MAKARINI, Tena koe, te hoa ata whakahaere i te pai, i te rangimarire, ki nga tangata maori. E hoa e haere atu ana ano a hau ki Nepia. ana, he raruraru noku ki te huihui mo nga tangata o Taupo. A, kua uru nei ratou ki te Ture kotahi o te Kuini i runga i taku kaha ki te tohe i nga tangata o Taupo kia noho i runga i te pai, i te rangimarire. Heoi ena kupu. Ko te pukapuka o taua komiti ka tukua atu nei kia kite iho koe. Mau hoki e tuku atu nga korero o taua komiti ki to niupepa maori. Heoi ano. Na tou hoa ua HOHEPA TAMAMUTU. [ Ko te pukapuka tenei e korero nei a Hohepa Tamamutu ] ORUANUI, MAEHE 12, 1866. Ko nga Putake enei i oti i a matou; koia enei; — 1—Ko to whakaoatitanga o Tuwharetoa ki nga Ture o Ingarangi—kua oti rawa tena. 2—Ko te whakamutunga i nga raruraru o Taupo, i te mea kua uru nei ra- tou ki te Ture kotahi. 3—Ko te whakahoki i te kapu a te Tianata e kiia nei kia eke te rau o tona patu ki Taupo, ana pakeke tonu ratou ki to ratou Atua: ko reira tukua mai ai tera kupu i ru- ! nga i to ratou pakeke tonu ki te kino. A, ma tenei komiti ano te whakaaro e kore ai tera mea e tae mai ki Taupo noi. Ko nga kupu I ia o tenei Komiti i tino oti pai. Ko te kotahitanga o nga hapu i tae ' mai nei ki tenei huihuinga rangi- marire tonu te putanga o te kupu i roto i te waha o te tangata me ka tu ki runga ki te whakapuaki kupu Ki tenei whakaminenga. Otira he tini ia nga kupu—ara, ekore e ha- tepea te korero a nga rangatira i tenei Komiti. Heoi koa enei putake i oti i enei rangatira e mau ake nei o ratou ingoa i raro nei. Ko HOHEPA TAMAMUTU. PERENARA TAMAHIKI, PETAERA WHARERAHI, Te WIKIRIWHI te TUAHU, PETERA te PUKUATUA, I HATARAKA te WHETU, NGA TURE TUTAKAROA, HIMIONA PUTUTU, Heoi nga rangatira nana i oti ui enei kupu. \_ PANUITANGA, TENEI kua kawea ki roto ki te PAUNA i WAUTUKAI: — Kotahi hoiho raho poka, he tu a pouri to kara, kaore he parani—e rua tau o taua hoiho. Kotahi te hoiho uwha, he tau tahi; ko te parani kei te pakihiwi katau he penei. Kotahi te hoiho uwha, he tau rua; ko te parani kei te pakihiwi maui he WII penei ko tetahi parani kei te pakihiwi katau he penei, HMI. Ka kore e tikina mai enei hoiho e te tangata nana i tenei takiwa e takoto ake nei tae noa ki te 20 o nga ra o Apereira,
4 4 |
▲back to top |
88 TE WAKA MAORI O AHURIRI. katahi ka hokona katoatia i taua ra i WAUTUKAI i waenganui ra. Na HOHEPA WAUTUKAI, MAEHE 26. 1866. PANUITANGA. TENA te hoiho uwha kua ngaro atu i tu parae ki Pakowhai. He hoiho uwha, ho whero te ahua—he hoiho nui, momona. Na te iramutu o te Kai Tuhi o te Waka Maori taua hoiho. Ko te parani kei te pakihiwi maui, he penei he karauna potae Kuini nei kei runga ake o te parani, no te mea he hoiho ia no nga Turapa o te Kawanatanga. Ka kitea e te tangata taua hoiho me mau mai ki a te Karinitera ki Nepia nei—maua hoki e utu te tangata maua e mau mai. Na te KARINI. E £5 HEI UTU. KUA NGARO atu i Nepia nei i tera tau -ka iwa nga marama kua hori tahi te hoiho uwha he tu a pouri te ahua ko tu parani he penei kei te pakihiwi maui. E ma- haratia ana kua riro ki te taha ki Maraekakaho. Ko te tangata mana e whakahoki mui taua hoiho ki a Wiremu Peremi i Tutaekuri ka utua ki nga moni i runga ake nei. Na WIREMU HENERE PEREMI. Te Pereti Tutaekuri, Maehe 6, 1866. TURANGA TERA HOIHO E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mui ana ki a ia nga utautanga tera pai o Ingarani mui. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. TENEI TE HANGA! E RIMA nga pouaka TERA TANE, me nga TERA WAHINE katahi tou ku tae mai ki Te utu o Tera Tane kotahi pauna, te ake. Ka RAWHE. K A R A N G A T I A! KARANGATIA ! ! \_\_\_\_\_\_ TENEI TE HAERE NEI nga kaipuke taonga a te HUTANA raua ko te EAWINI i roto i nga marama katoa. Heoti nei ano te puru etahi—he mahana katoa. Tenei hoki nga kahu huruhuru, nga kahu mahana katoa ano hoki, kua tae hou mui hei kahu HOTOKE. Otira hei mote aha i korerotia ai tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tangata Haere mai, tirohia nga paraikete. Na te HUTANA raua ko te EAWINI i I I P A N U I T A N G A. HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta- ngata kua tuhia noi nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te uha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano. W H A K A R O N G O !! i E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pake- I ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko.