TE     WAKA           MAOEI

                O  NIU  TIRANI.
                                  ———
                "KO  TE  TIKA, KO  TE  PONO,  KO  TE AROHA."
VOL. 8.]       PO  NEKE, WENEREI,   OKETOPA   3O, 1872.      [No. 21.
  HE KUPU  ATU ENEI KI NGA  HOA TUHI MAI.

  Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo o ratou
nupepa:—
                                                        £  s.  d.
    Hamuera   Te Raikokiritia, Parewanui  ... 010    O
    Hohepa  Paraone, Whanganui      ...   ... \\010   O
     Reone, Whanganui   ...    ...   ...    ... O 10  O
    Aterea Te Kahu, Whanganui      ...   ... 010   O
     Haata Rio, Opunake        ...   ...   ... O  10  O
    Hemi  Pama, Tauranga    ...   ...  ... 010   O
     Timoti Ropoama, Picton  ...   ...    ... 010   O
     Inspector Scannell, V.R., Taupo ...   ... 010    O
     Kapata Whakapuhia, Turanga    ...    ... 010   O
     Meri Te Timu, Turanga   ...    ...   ... 010   O
    Te Rei Paehua, Cambridge      ...   ... 010   O
    Noa  Te Rauhihi, Whanganui     ...   ... 010  O
     Porokaru Patapu, Whanganui     ...   ... 010   O
    Nehanera Te Kahu, Whanganui   ...   ... 1  O  O
    Paemai Te Tua, Whanganui     ...   ... 010  O
     Toma Taimati, Whanganui      ...   ... 010  O
     Captain Preece, Te Tako    ...   ...    ... 010    O
     Hone Rua, Te Tako...    ...   ...   ... O 10  O
     Penetahi, Whanganui       ...    ...   ...  O 10  O
     Matiu Tutarangi, Whanganui      ...    ... 010   O
     Menehira,  Whanganui       ...   ...    ... O 10   O
     Ihaia Tainui, Greymouth  ...   ...    ... O 10  O
     Ripini Waipapa, Greymouth.      ...   ... 010   O
     Kinihi, Bruce  Bay   ...   ...    ...    ... O 10   O
     Henare,  Hokitika   ...   ...    ...   -   O  10  O
     Teoti Tauwhare, Arahura  ...   ...   ... 010   O
     Arapeta Horau, Arahura   ...    ...   ... 010   O
     Kerei, Bruce  Bay   ...    ...    ...   ... O  10  O
     Hamiora Tuangau, Hokitika     ...   ... 010   O
      Makarini, Arahura   ...     ...   ...    •••  O 10   O
      Tioti Pita, Kaiapoi  ...    ...    ...    •••  O 10   °

                                        £16 O  O
   TE TURE MO  NGA TAKIWA  MAOEI.
 E HIAHIA  ana matou  kia whakamaramatia atu e
 matou ki o matou hoa Maori, nga putake i puta ai
 tetahi whakaaro i te Kawanatanga  e  tu nei, kia
 hanga tetahi Ture mo nga Takiwa Maori, hei whaka-
 mama ake i etahi o nga he e pehi nei i runga i nga
 tangata Maori.  Kua  kiia te kii e nga maatua, e rua
 nga putake kino i roto i nga tangata Maori  o te
 motu nei; " he wahine, he whenua," waiho tonu iho
 hei whakatauki. He  tika erangi ko te mea  kino |
rawa ake o enei mea e rua ko te whenua, titiro tatou
ki nga takiwa katoa timata mai i te hiku o te ika
nei, tae mai ana ki te upoko Ko te mea tenei nana
i huna te tangata. Na wai tenei he i whakapiri ki
te tangata Maori ? Ka tika ranei ta koutou whaka-
pae ki te pakeha. E he ana taua kupu whakapae ki
 ta matou whakaaro, mehemea no te taenga mai o te
pakeha i timata ai nga pakanga whenua ka marama
 ta koutou ki, tena ko tenei no mua tenei mate. Ho
taonga tuku iho na nga tupuna.
   Kua  kitea e matou tenei mate, whakaaro ana o
 matou kaumatua kia hanga he Ture Whenua Maori
 kia ata kimihia nga putake o te mate, kia whaka-
 wakia nga tautohetohe a kia whakataua te whenua
 ki te tangata i kitea tona tika. He whakaaro tika
 taua whakaaro i te tuatahi, e hua koa e mutu ki
 reira, kakore kei mua te kino e takoto ana mai. E
 ki ana nga tangata Maori inaianei, (kahore i puta te
 kupu i te tuatahi). Kahore i hanga tenei Ture mo
 te ora, erangi mo te mate. Ko te mate tenei ki ta
 koutou kii, kei te utu nui o te Kooti Whakawa
 Whenua  Maori.  He  utu to te Kooti, he utu to to
 Kairuri, he utu to te Hoia, he utu to te Kai-whaka-
 maori, ma te moni  ka tika ai te tangata. Ka  ki
 etahi o koutou, he aha koa, me whakamatau me tono
 ki te pakeha me mokete te whenua,—peratia ana, e
 hua e puta mai i reira he maramatanga. Kahore, ko
 te mate rawa atu, kua tatari te pakeha ki ana moni,
 kahore e puta mai, nanao tonu iho tera ki te whenua,
 haere ana, ki ta koutou kii ko tetahi tenei o o koutou
 mate.  Ko tetahi hoki tenei. He whenua pea tenei
 na tetahi tangata tutua he wairangi pea taua tangata *
 he rawakore, kua kite pea tona hoa he rangatira he
 tangata whai rawa, kua hanga i tana whakaaro, kua
 tuku kereme ia, kua utu ia i te Kairuri, kua kimi ia
 i tetahi Hoia roro nui hei whakatika i tana korero
 tahae, kua tu te tangata wairangi ki te korero i tana
 korero, e tika ana pea tana whakahaere ka tahi ka tu
 mai te Hoia ki te whakararuru i ona whakaaro ara i
 tika, i tika, ka pohehe noa iho, nga mahi a te wawau,
 a te tangata kuare, haere ana te whenua. Ketekete
 ana te tangata i te mate. Ko nga korero enei a nga
I tangata maori ia ra, ia ra, ina te ikeike o nga puka-

140             TE WAKA  MAOEI  O NIU  TIRANI.
puka e takoto nei! Ki te whakaaro a te Kawana-
tanga e tika ana etahi o nga kupu whakahe a nga 
Maori.  Katahi ka puta te whakaaro i a Te Makarini '.
kia kokiritia tetahi Ture ki te Paremete, hei whaka- ]
ora i etahi o nga mate e ngaro nei i o matou hoa. ]
Ko  nga tikanga enei o tena Ture, me ata korero atu 
nga tikanga kia marama ai, i huaina taua Ture he '.
Ture whakatakoto Tikanga mo nga Runanga i nga '.
Takiwa Maori, he whakatakoto tikanga hoki mo te
mahi o aua Runanga.                          :
              Ko  TE RARANGI.              
  1. Ko te ingoa Poto mo taua Ture ko " Te Ture :
Kaunihera Maori, 1872," ko te ritenga o tenei kupu
o Te Kaunihera, he Runanga  whakatakoto tikanga .
mo te takiwa.
  2. He  whakaatu i etahi o nga kupu i roto i taua
ture; kei rapurapu te whakaaro o te tangata ki te
tikanga o nga kupu. Mehemea ka kitea tenei kupu
" Perehitini" na ko te ingoa o te Tumuaki o taua
Runanga.   Ka kitea tenei kupu " Kaunihera" he
Runanga  kua oti te pooti mo te takiwa. Ko tenei
kupu  " tangata" mo nga tangata Maori i roto i te
takiwa tae atu ana ki nga hawhe-kaihe.
   3. Mehemea ka  hiahia te nuinga o nga tangata o
tetahi takiwa kia homai tenei Ture ki runga ki a
ratou, ma ratou e tuku tetahi pukapuka tono ki a te
 Kawana  kia homai tenei ture ki runga ki to ratou
 takiwa. Erangi koa kia mahara koutou  heoi nga
 wahi e tika ai tenei ture ko nga wahi e mau tonu
 ana te mana o te tangata Maori.
   4. Me whakaatu mai i roto i te pukapuka tono ki
 a te Kawana nga rohe o te takiwa e hiahiatia e ratou
 kia panuitia, ka tae taua pukapuka tono me nga rohe
 o te takiwa, katahi ka runangatia e te Kawana me
 tana Runanga ake, ka kitea te tika ka whakaaetia,
 ka tapa hoki e te Kawana he ingoa mo te takiwa.
   5. Ma te Kawana e pai ki te whakanui i nga rohe
 e pai ana, ma te Kawana e whakaiti e pai ana, mana
 e whakakore noa iho pai katoa.
   6. Heoi ka oti nga rohe o te takiwa te whakatakoto,
 katahi ka tu te Kaunihera, ara he Runanga takiwa,
 ko nga mema mo taua Kaunihera kaua e iti iho i te
 toko-ono, kaua e neke ake i te tekau-ma-rua, ka iti
 te takiwa koia te toko-ono, ka nui te takiwa koia te
 tekau-ma-rua; ko te maha o nga mema me whaka-
 haerere i waenga nui i enei; ko te roa o te wa e tu
 ai taua Kaunihera kia toru nga tau, ka pau nga tau
 e toru ka pooti ano.
   7. Me whai Perehitini ara Tumuaki nga Kauni-
 hera ; ma te Kawana tonu e whakatu, me tango mai
 i roto i nga tangata Maori, hei tangata tonu ia mo
 roto i te Kaunihera, io te utu mo taua Tumuaki ma
 te Kawana tonu e whakarite, a te wa e tu ai ia a ka
 mana  tonu tana tu (ki te kore hara ia taea noatia te
 ra e mutu ai te Kaunihera.
   8. Me whiriwhiri tonu i nga tangata o te takiwa
 he mema,  ki te mea ranei ka kitea e nga tangata
 Maori tetahi pakeha pai, i paingia e ratou hei mema
 e pai ana, erangi kaua e neke iho i te ma-tekau-ma-
 tahi ona tau. Ko te tikanga o tenei rarangi ma nga
 tangata Maori  tonu te tikanga, ki te mahara ratou
 me tango mai i a ratou e pai ana, mehemea e pai ana
  ratou ki tetahi pakeha i kitea e ratou te pai, te tika e
 pai ana hoki.
   9. Ki te hiahia tetahi mema kia whakamutua tana
  mahi i roto i te Kaunihera me tuhi atu ia i tetahi
 pukapuka ki te Perehitini (Tumuaki); mehemea ranei
  ka ngaro atu ia i te Kaunihera i nga marama e toru,
  mehemea ka pekerapu ia (ara ko te tikanga tenei o
  te pekerapu mehemea ka pau katoa ana, taonga te
  kohi hei utu mo ana nama ka rere atu ia ki raro i
  tetahi ture kua oti te hanga mo nga tangata rawakore)
  nae mutu tana mahi, mehemea ranei ka whai, hara
  kino ranei me mutu ia ma taua hara ia e whakamutu,
  me kore atu ia i roto i te Kaunihera.
  10. Ki te hiahia te Perehitini kia mutu tana mahi
me matua tuhituhi atu ia i tetahi pukapuka ki a te
Kawana.  Ki te ngaro ranei i roto i taua takiwa i
nga marama e toru, ki te Pekerapu ranei, ki te mahi
hara wheroni ranei, ki tetahi atu kino ranei, ma enei
mea katoa ia e whakahe, me he atu ia i roto i te
Kaunihera, a ma te Kawana e whakatu atu tetahi
Perehitini hei whakakapi mona.
  11. Ki te mate tetahi mema, ki te mutu ranei tona
mahi i runga i nga take kua korerotia i runga nei, me
pooti ano tetahi mema hei whakakapi i te tunga o te
mema kua mutu.  Ko taua tangata ka tu a tae noa
ki te mutunga o te Kaunihera.
  12. Ko te Kaiwhakawa Tuturu o te Takiwa; ko
tetahi atu tangata ranei i whakaritea e te Kawana
hei mema mo te Kaunihera, a ko te ingoa o taua
tangata ko te Mema a te Kawanatanga.

           Nga nohoanga o te Kaunihera,
  13. Ko te nohoanga tuatahi o taua Kaunihera ma
te Kawana tonu e whakarite he ra, he kainga hoki e
huihui ai, a i aua nohoanga katoa mehemea kei reira
te Perehitini koia tonu te Tumuaki o te Runanga.
Ki  te ngaro atu te Perehitini ka tahi ka tika me
pooti i roto i nga mema o te Kaunihera tetahi o ratou
hei Tumuki mo taua nohoanga.
  14. Ki te mea  ka toko-rima nga mema ki te
nohoanga me mana te Kaunihera, mehemea ka iti iho
i te tokorima ekore e mana ; a ko nga mea katoa e
homai ana ki roto ki te Kaunihera kia tirotirohia, ma
te maha o nga pooti e whakatau te kupu otinga, me
tuhituhi katoa ki te pukapuka, a ma te Tino Tumuaki
e tiaki taua pukapuka, mana ranei e whakarite tetahi
tangata hei tiaki.
  15. Kia rua nohoanga tuturu o te Kaunihera i roto
i te tau kaua e neke ake i nga marama e ono ka noho.
Engari ko te kainga hei nohoanga mo taua Kaunihera
mana  ano e whakarite.
  16. Ka tika hoki ma te Tino Tumuaki raua tahi ko
te Mema  o te Kawanatanga e karanga te Kaunihera
ki a hui, ki te mea ia ka kitea e raua he take e mahi ai
i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari kia whitu
nga ra e panui ai taua Kaunihera katahi ka noho ki
te kainga i whakaroa e raua o roto o taua Takiwa hei
nohoanga.
   17. Ka tika ano kia whakaputaina he utu ki ia
 mema, ki ia mema o te Kaunihera mo nga ra i mahi
 ai ratou ma te Kawana e whakarite ia wa, ia wa te
 tikanga mo te utu.
   18. Ko te utu mo te Tino Tumuaki nae nga utu mo
 nga mema i kiia mo runga i te whakahaerenga i nga
 tikanga o tenei Ture, me wehe mai i roto i nga moni
 topu o te Koroni.

     Ko nga mea  hei mahinga ma te Kaunihera.
   19. Ki te hiahia tetahi tangata Maori whai whenua
 o roto i tetahi takiwa e panuitia i raro i tenei Ture
 ki te tuhituhi tono whakawa whenua kia whakawakia
 i runga i te tikanga o "te Ture Kooti Whenua
 Maori," me maatua tuku e ia tana tono ki te Kauni-
 hera a nga wa e hui ai ratou, a ma taua Kaunihera e
 hurihuri taua tono ka kitea te maramatanga me tuku
 atu ki te Kooti Whenua Maori, me whakaatu hoki e
 te Tino Tumuaki raua tahi ko te mema Kawanatanga
 ki te Tino Tumuaki o te Kooti "Whenua Maori te
 otinga o taua mea te hurihuri, te whakaae hoki e te
 Kaunihera.
   20. Ka tika ma te Kooti Whenua Maori e whaka-
 kore te tono whakawa  Whenua  a tetahi tangata i
 roto i tetahi takiwa kua panuitia i raro i tenei Ture,
 . ki te kore he tiwhikete whakaatu i te whakaetanga a
 te Kaunihera i taua whenua kia whakawakia ki te
 kore i whaitohungia ki nga ingoa o te Tino Tumuaki
 raua tahi ho te Mema Kawanatanga, i nga pera katoa
 e tukua atu ana ki a whakawakia, me titiro tonu te
 Kooti»

                TE WAKA  MAORI  O NIU  TIRANI.             141
  21. Mehemea ka tukua ki te Kaunihera tetahi tono
whakawa  whenua o roto o taua takiwa a ka kitea he
tautohe kei runga, ka mohiotia hoki nga take o taua
totohe, ka tika ma te Kaunihera  e ata kimi tetahi
tikanga e marama ai tetahi taha, tetahi taha.
  22. Me whai mana  te Kaunihera o ia takiwa o ia
takiwa ki te hanga, ki te whakatikatika, ki te whaka-
kore ranei i nga tikanga i raro i te " Ture Takiwa
Maori, 1858," i etahi Ture whakatika tikanga ranei i
taua Ture a me pera tonu te mana me te mea he mea
tuku  he mea  apiti ki roto ki tenei Ture na  te
Kawana  i roto i tona Runanga. Engari ko te tino
mananga  o aua meatanga kia whakaaetia ra ano e te
Kawana, koia hoki hei whakatikatika hei whakaputa
ke ranei ki tana e pai ai.
  23. Ko nga mahinga katoa o aua Ture e whaka-
huatia i runga ake nei me homai katoa ki raro i tenei
Ture, a me mana  katoa nga tikanga e oti ana i te
Kaunihera i raro i te mana o tenei Ture.

                   WAHI  II.
Ko  te tu tangata kei pooti Takiwa me te pootitanga
          o nga mema mo  te Kaunihera.
  24. Ko  nga tangata katoa o te iwi Maori e noho
tuturu ana i roto i te Takiwa o raro o tenei Ture, e
rua-tekau-ma-tahi ana ona tau, ka tika i raro i tenei
Ture hei pooti mema mo te Kaunihera.
  25. Ka tika ma te Kaiwakawa Tuturu o ia Takiwa,
o ia Takiwa o raro o tenei Ture e tuhituhi i roto i
nga ra tekau-ma-wha o muri tonu iho o te whakahua-
tanga o te Takiwa, nga ingoa o nga tangata tuturu
tonu o taua Takiwa, ka rua-tekau-ma-tahi nei tau, a
hei te Taite tuatahi o te Hanuere o ia tau, o ia tau,
ka tuhituhi ano i o ratou ingoa i o te hunga e tika
ana hei pooti mema mo te Kaunihera.
  26. Ka oti nga ingoa te tuhituhi e te Kaiwhakawa
me  whakapiri ki tetahi waahi marama o waho i te
Kooti, me whakatu hoki ki etahi atu waahi marama
o taua Takiwa etahi, kia kitea ai e nga tangata katoa.
  27. Me  apiti hoki ki taua pukapuka ingoa, tetahi
panui whakaatu, ka noho te Kaiwhakawa Tuturu i
roto i nga ra kotahi-tekau, ki te whakarongo korero
a tetahi tangata o taua takiwa mo tona ingoa kia
tuhia ki te pukapuka ingoa o taua takiwa, a ki te tae
mai  tetahi tangata i roto i nga ra kotahi-tekau, me
whakarongo  te Kaiwhakawa Tuturu  ki tana tono,
mana  e titiro ki te tika ki te he ranei, a ki te tika me
tuhi tana ingoa ki te pukapuka ingoa.
  28. A ki te pahemo nga ra kotahi-tekau me hanga
e te Kaiwhakawa  he Roru (ara pukapuka rarangi
ingoa) hei tuhinga mo nga ingoa o nga tangata katoa
i taua takiwa e tika ana hei pooti, a ma te Kaiwha-
kawa  e tiaki taua roru hei roru ma nga Kai-pooti
mema  mo te Kaunihera, kia kotahi tau hei mananga
mo  taua roru, engari ki te oti tetahi roru te hanga i
nga  marama e rua o mua  mai i te Taite tuatahi o
Hanuere,  o tetahi tau, kaore hoki ho take e hanga
houtia ai tetahi atu me  kii tonu tera, no te Taite
tuatahi o Hanuere i hanga ai
             Te  Ahua  o te Pootitanga.
   29. Ki te oti tetahi Takiwa te whakarite i raro i
tenei Ture ma te Minita whakahaere mo tenei Ture,
 e whakarite tetahi ra, kaua e iti iho i nga ra e toru o
mua  mai o te ra o te pootitango he tukunga ki to
Apiha Kohi-pooti i nga pukapuka whakaatu mo nga
 tangata e kiia ana kia pootitia mo te Kaunihera, ma-
 taua Minita  hoki e whakatuturu  te  kainga hei
whakaaturanga mo nga ingoa, mana ano e tuku nga
 pukapuka o te whakahuatanga o nga ingoa me era
 atu pukapuka e tau ana ki tenei waahi o te Ture nei
 me ta katoa ia ki te reo Maori ka tuku ai ki te Apiha
Kohi-pooti.
  3O. Ko te Kaiwhakawa Tuturu o taua Takiwa he
 Apiha Kohi-pooti otira ki te kahore he Kaiwhakawa
 ki te mea ranei ka kitea e kore e tika taua Kaiwha-
 kawa hei pera, ma te Kawana i runga i tana whakaaro
 e whakatu tetahi hei Apiha pera i raro i tenei Ture.
   31. A mehemea  e kitea ana ka tika kia pootitia
 tetahi etahi mema ranei i raro i tenei Ture, ma te
 Kawana e panui ki roto i te Kahiti o Niu Tirani te ra
 me te turanga o taua pooti, a me panui hoki te waahi,
 nga waahi ranei e tata ana ki nga kai-pooti o roto i
 tana takiwa a ka tuturu tonu taua ra hei ra pooti-
 tanga ka tika ki te Ture ma te Kawana ia wa, ia wa
 e hanga e whakaputa ke, e whakakore  ranei nga
 tikanga e tika ana kia hanga i raro i tenei Ture, nga
 mea ka tuhia ki raro nei.
   Te whakatakoto tikanga mo  te mahi ma  nga
 Apiha kohi-pooti.
   Te whakatakoto i nga tikanga mo te mahi pooti
 mo te whakahuatanga mema mo te tuhituhinga i nga
 pooti mo te tikanga e pai ai te pooti, me nga tikanga
 whakahaere katoa o tenei wahi o tenei Ture a ko
 aua tikanga katoa ka hanga nei me waiho hei Ture i
 roto i te takiwa e mana ai aua tikanga.
   33. Ki te takahi ki te whakamanumanu ranei tetahi
 tangata ki aua tikanga ka utu, kaua ia e neke ake i
 te rua tekau pauna ma te Kaiwhakawa Tuturu e
 whakatau, ma nga Kaiwhakawa tokorua, ranei o te
 Rongo-mau.
   34. Ma  te Minita koia nei te Kaiwhakahaere  i
 tenei Ture e whakahau kia taia ki te reo Maori, kia
 tukutukua hoki ki nga tangata Maori o te Motu, ki
 tana e pai ai.
   Tirohia e koutou nga rarangi 19, 20, 21, ko nga
 tino mahi tenei i raro i tenei Ture. E ki ana hoki
 koutou, e pau ana a koutou moni i runga i nga Bo
 ia, i nga Kaiwhakamaori. Mehemea e oti aua i te
 Runanga  nga tautohetohe whenua, heoi ano ta te
 Kooti he whakatuturu kau.
   Na e hoa ma ko te Ture tenei i tukua atu e te
 Makarini  ki roto ki te Paremete  kia whakaaetia.
 Otira kahore i oti no te mea kua  tae ki nga ra
 whakamutunga o te nohoanga o te Runanga, unuhia
 mai ana ano e te Makarini ki waho. Mo tenei Pare-
 mete e haere ake nei, ka kokiri ai ano.


 HE TURE WHAKATU   TANGATA  MAORI
            MO TE RUNANGA.
 E HOA ma. I whakaaro te Kawanatanga kia tukua
 mai tetahi mema hou  ki roto ki te Runanga, hei
 whakatokorima mo nga mema maori. Hanga ana te
 Ture e tetahi o nga Whare Runanga oti rawa, katahi
 ka kawea atu ki tetahi o nga Whare, ki te Whare o
 nga Kaumatua, kia whakapumautia, kahore hoki i
 whakaaetia, erangi ki ta ratou me waiho te tokomaha
 o nga mema i to te Ture tuatahi. Katahi ka totohe
 nga Whare e rua, pakeke tonu nga Kaumatua ki ta
 ratou tikanga, ka roa e tohe ana, ka waiho i to ratou
 kia tokowha ano nga mema kia rite tonu ki te Ture
 tawhito.
   Ko te whakamaoritanga o taua Ture e mau ake
 nei.
 HE WHAKATU   TANGATA  MAOBI KI TE
              RUNANGA.
 He  Ture  e whakatakotoria ana hei  Whakatika  he
   tuhono i te " Ture Whakatu   Tangata Maori  mo
   roto i te Paramete 1867."
 NOTEMEA  i te tau 1867 i hanga tetahi Ture hei
 Whakatu Tangata Maori mo  roto i te Paramete (ka
 huaina i muri nei " Ko  taua Ture") i whakaritea
 taua Ture kia rima nga tau e maua ai i muri o te
 otinga o taua Ture, a, notemea e tika ana kia whaka-
 tikatikaia kia tuhonoa hoki taua Ture i runga i te
 mea kua oti te whakatikatika.
   Ko tenei ka hanga e te Runanga Nui o Niu Tireni
 kua huihui mai nei ki roto ki te Paramete i runga i
 tona mana nga Ture e tuhi i muri nei:—

142             TE WAKA  MAOEI  O NIU TIRANI.
  1. Ko  te ingoa poto mo tenei ture, ko te Ture
Whakatikatika hono hoki i te Ture Whakatu Tangata
Maori  ki roto ki te .Paremete, 1872.
' 2. Ko taua Ture  ka whakatikatikaia e tenei ture
ta  mana tonu a tae noa ki te tekau o nga ra o
 Oketopa kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma
whitu :  Ahakoa kahore ano tenei ture i oti noa i te
Runanga Nui i te pahemotanga o nga ra o taua ture.
Ka  oti tenei ture ka kiia taua ture kua whakatika-
tikaia e tenei ture no te mutunga o taua ture.
 . 3. I roto i nga Rarangi tuawaru tuaiwa o taua
Ture kua takoto te kupu, ma te Kawana e Panui e
mea  ranei i etahi atu tikanga kua oti te whakatakoto
e aua Karangi he ki tenei kia mana tonu taua Panui
taua mea ranei i etahi tikanga ia wa, ia wa, mehemea
ka marama he take.
  4. Mehemea  e puta ana tetahi Panui whakaneke i
te rohe o nga Takiwa Pooti Maori ko te tangata e tu
ana hei Mema mo Taua Takiwa (ki te kahore atu he
putake whakahe) me tu tonu ia hei Mema mo tetahi
 o nga Takiwa Pooti Maori kua oti te whakaneke tona
 rohe i runga i te Panui a te Kawana, kia pera tonu
 te ahua me tona pootitangi i mua mo taua takiwa.
   5. I runga i nga kupu whakatikatika o tenei Ture
 ko nga tikanga katoa o taua ture me mana tonu, a ko
 taua ture me mana tonu a ko taua ture me tenei ture
 hui katoa ki nga kupu Whakatikatika me hua  he
 Ture kotahi:  A  ko te kupu  nei "tenei Ture"
 mehemea  e whakahuatia ana ki taua Ture, kiia ko
 taua ture he mea kua oti te whakakatikatika e tenei
 ture.
   6. Ko nga Mema  e pootitia ana i runga i nga
 ritenga o tenei Ture mo te Runanga nui, me nga
 Mema  Maori e karangatia ana ki te Runanga whaka-
 takoto Ture e kore rawa e tika kia whakawhiwhia ki
 te mahi o te Kawanatanga nui, ara, ki te mahi e utua
 ana e te Kawanatanga i te wa e noho ai ratou hei
 mema mo te Runanga Nui o Niu Tireni. A mehemea
 kei te noho utu pera te tangata i te taima e karanga-
 tia ana, e pootitia ana ranei e kore e tika kia whaka-
 nuia kia whakaitia ranei tana utu a te wa e noho ai
 ia hei mema. Engari ekore e tau tenei rarangi ki te
 tangata mehemea ka tu ia hei tangata mo te Hunanga
 o te Kawanatanga, hei hoa tohutohu, hei ateha ranei i
 roto i te Runanga o te Kawanatanga mehemea ne
 aua mahi anake tana utu, mehemea hoki ina hinga te
 Kawanatanga  ka hinga tahi hoki ia.
 TURE WHAKATURANGA   MEMA MAOEI KI
        ROTO KI TE PAREMETE.
                              Oketopa, 1, 1872.
 I  PUTA ano etahi korero mo  tenei pire i roto i te
  komiti.
    TE TAPETA, ka mea, kia Apititia taua pire ki tenei
 rarangi, " Te nekenga ake o nga Mema e wha o te
  Whare o te Paremete i pootitia i runga i nga tikanga
  o taua Ture o tenei Ture hei mangai i roto i te
  Paremete mo  nga tangata o te iwi Maori  o te
  Koroni."
    Ka  pataia kia korerotia tuaruatia tenei rarangi
  aianei, Karangatia ana kia wehewehea.
              Taha whakaae 3O.
              Taha whakakahore 16.
      Riro ana i te taha whakaae.
   ' Korerotia ana taua pire me nga whakatikatikanga.

       WHENUA  RAHUI MO NGA. KURA. MAOEI.
                               Oketopa 4, 1872.
    Ka tu a TE POKIHA ki te patai ki te Kawanatanga,
    Mehemea  e kawea mai ana e ratou tetahi ritenga
  ki tenei Runanga, hei whakamahi i nga whenua rahui
  me nga whenua kua whakatapua mo nga kura Maori
  me  etahi atu kura, ?
  Tenei e mahara ana etahi o nga mema, i whaka-
turia etahi Komihana i nga tau kua pahure nei, hei
titiro, hei kimi i te ritenga o nga whenua i whaka-
tapua mo nga kura Maori kua  oti nei te karaati, ko
etahi o enei whenua whakatapu, he mea homai noa
mai e te tangata Maori, hei whakatu kura mo nga
tamariki Maori, pakeha hoki i nga motu katoa o to
tatou moana nei.  Ko  te ritenga o enei whenua
whakatapu, hei whakaakoranga mo nga  iwi e rua.
He  maha nga tau i rapu ai nga Komihana i nga
ritenga o taua mahi. Ko Te Tomete (Mr Domett),
Te Haata (Mr. Hart), Te Kihipona (Mr. Gisborne),
me etahi atu rangatira pakeha nga komihana i whaka-
turia i reira, a ka nui to ratou kaha ki te whaka-
haere i taua mahi. I tae ano ratou ki aua whenua
ata titiro ai, me te ata kimikimi i nga tikanga katoa
o aua mahi. I te tunga o te Paremete i tera tau i
kawea mai tetahi Pire ki te Whare Kaumatua e Te
Huera, i runga  i te tono a te Kawanatanga, hei
whakahaere i nga tikanga o te pukapuka  o nga
Komihana, ina oti te whakatikatika me te whakata-
koto i runga i to te Kawanatanga hiahia mo taua
pire.  I whai korero ano taua Whare mo tenei pire, a
i runga i te mohiana a Kanara Raihara i tukuna ki te
Komiti Whiriwhiri. Ki taku mahara kaore i whaka-
turia taua Komiti Whiriwhiri, mutu ana i reira nga
korero.  Tena  pea, e whakaae te Tumuaki  o te
 Kawanatanga ki taku he mea tika kia whakaritea
 tenei mea i tenei wa ano. He nui aua whenua, me
te nui ano o nga utu o aua whenua i whakatapua mo
 tenei mea, a ki toku, whakaaro, kahore ano etahi o nga
 ritenga o enei whenua i oti noa. I tenei wa e he ana
 te whakahaere i aua whenua kua korerotia nei. E
 matau ana ahau, e whakaae te Tumuaki o te Kawana-
 tanga ki enei korero aku, a ko taku hiahia tenei kia
 rongo au i te kupu o te Kawanatanga kia kawea
 mai tenei mea  kia korerotia ki te Paremete  kia
 whakatakotoria tetahi Ture. Ekore  pea e  taea e
 tenei Paremete, engari me kimikimi e te Kawana-
 tanga nga ritenga o tenei mea ina mutu te Runanga,
 a ka tu te Paramete hou, ka puta pea te whakaaro o
 te Kawanatanga hei whakatikatika i nga he o tenei
 mea e takoto hapa nei inaianei.
   TE TAPETA.—Ka   nui te tika o nga korero o Te
 Pokiha e rite ana ano ki nga whakaaro o te Kawana-
 tanga.  E rua nga take nui o tenei mea, ko te tuatahi
 ka whakatuturutia nga whenua whakatapu, hei rapu
 oranga mo  te whakaakoranga o  te iwi Maori, hei
 apiti hoki i era atu moni i whakaritea mo tera tu
 mahi.  Tuarua he nui nga whenua whakatapu i puta
 mai i te taha Maori. Ka nui te he o te whakahaerenga
 o enei whenua whakatapu, a ko taku hiahia tenei kia
 whakahaerea nga  ritenga o tenei mea i runga i te
 tikanga i tukua mai ai. Maku  e whakahau  taua
 Pire kia rapurapua, me kore e putahi enei Whare e
 rua i.tenei nohoanga o te Paramete.
          HOKIOI  HOKIOI  HU-U.

  E o MATOU hoa.  Tirohia iho e koutou te korero e
  mau ake nei, mo tenei manu tupua mo te Hokioi.
    Tena hoki pea kei etahi o koutou he korero tutu
  iho a nga Tupuna mo taua manu, mehemea he korero
  tukua mai.
    Ko tera manu, ko te Hokioi, ko o matou tupuna i
  kite, kahore matou i kite, kua ngaro taua manu
  inaianei. Ki te korero o o matou Tupuna, he manu
  kaha, kaha rawa tera manu, he Kahu nui rawa, ko
  tona nohoanga kei runga i nga maunga kahore i noho
  ki te raorao, na, ko te ra e rere ai taua manu ka kitea
  e o matou Tupuna, ekore e kitea i nga ra katoa, kei
  nga maunga  hoki tona kainga, ko tana ahua, he
  whero, he mangu, he ma. he manu huruhuru, he ahua
  kowhai, kakariki, he raukura kei runga kei tona
  upoko.  He  manu  nui,, me te Moa ano  te nui,

                 TE WAKA   MAOBI  O  NIU TIRANI.              143
ko tona hoa tautohe he kahu, ka ki te Kahu ko ia e
tae ki te rangi, ka ki te Hokioi, ko ia e tae ki te
rangi, pena ana ta raua totohe. Na, ka ki atu te
Hokioi ki te kahu, he aha tau tohu mou ? Katahi
ka ki mai te Kaha he " kei." Na katahi ka patai
mai te Kahu ki te Hokioi. He aha te tohu mou ?
Ka  ki atu te Hokioi. Hokioi hokioi hu-u. Ko  a
raua kii tenei. Katahi  raua ka rere, ka tata ki te
rangi, ka puta mai nga hau me nga kapua. Kua
" Kei" te Kahu, kua hoki ia 1d raro, kahore i puta i
te hau i te kapua. Ko  te Hokioi i ngaro tonu atu
ki  te rangi.
  Ko  " KEI " te tangi a te Kahu.
  Ko  HOKIOI hokio te tangi a te Hokioi Hu-u.
   Ko te Huhu-u  o ona parirau. Ekore e ngaro te
huhutanga  o ona  parirau i tona hokinga iho ki te
 whenua.
         Ki  te kai tuhi o te " Waka Maori."

                 Tokomaru. Hepetema 24, 1872.
 E HOA, tena taku kete ika hei tumahana ki a Hare
 Reweti mo ana kete riwai ka rua ka tae mai nei ki au,
 a katahi nei ano ka whakaeatia atu.
   Ko nga ika o roto o te kete na, he Ngoiro, he Aua,
 ko te ika tena i raowa ai a Tamarereti. Hei kupu
 whakarite tena mo te waipiro, he mea hoki e heke
 ana i te kaki.  He patai tenei, ko wai ra e raowa i
 tenei ika, i te waipiro, ko te pakeha, ko te maori
 ranei ? Ki taku mahara ko te pakeha e raowa, ko te
 iwi nana te take mai o tenei kai. Tenei nga kupu e
 raowa ai koe, ki te kore e taea e koe te puru i nga
 huarahi o tenei kai, ka raowa koe, koia nei hoki te
 raowa ko te mea kaore e taea, i mau, hoki te iwi o
 taua ika i te kaki. Me tenei ika hoki kei reira ano e
 mau, ana, kei te kaki o nga tangata nunui, mohio,
 whai  taonga, Kawana, Pihopa, minita me ara atu
 tangata nunui o te Ao. Na  reira hoki i kore ai e
 taea te unu i te iwi o taua ika ki waho no te mea kei
 te kai katoa nga tangata nunui, whai mana hei puru
 i taua kai kia whakamutua   te mahi.  Kaore he
 tikanga i au nei i te Maori, he pena ano hoki me te
  pakeha, ko te mea kai pai, ko te mea kai kino, otira
  kaore he aha o te kai, i mahia hoki hei kai me kai ano
 ko  te kakahu me  kakahu  ano hoki, me ara atu
 tini mea a te pakeha me haere ano i runga i ona
  ritenga. E hoa kua  mohio koe te pakeha he kai
  kohuru tenei kai i te tangata, tukua tonutia e koe
  kia mahia ana. Tena  ra purua ona huarahi katoa,
  kia ora ai te tangata ; ki te kore e puru, i a koe me
  whakamutu  to korero ki te tangata e kai ana, kei a
  ia te tikanga mo tona kai, mo tona powhara, mo tana
  mate, kei a koe te tikanga mo tou kore kaore e kai,
  mo tou whai taonga, mo tou ora. ka manako hoki te
  Atua ki a korua. E hoa kia kaha te puru i te autaia
  naka, e kore te hiahia o te tangata e taea te pupuri,
  kahore hoki i taea e Horomona te huarahi o te hiahia,
  a e kore ano hoki e taea e taua te mea kati te kai kua
  mohio nei hoki ki te kai. Heoi tena kupu.

                     Na to hoa, HENARE POTAE.
    [Kei te tika etahi o nga kupu a to matou hoa a
  Henare, a e he ana etahi, mehemea e kai kino ana te
  tangata i tenei kai i te waipiro, mehemea e whakakuri
  ana i a ia ko te mea tika kaua rawa ia e pa ki tena
  kai  He  tika te kupu a Hare Reweti he maha rawa
  atu nga kino e pa ana ki te tini o te tangata i runga
   i tenei kai i te waipiro. I homai te hinengaro ki te
  tangata hei aha ? Ki a matou i homai kia ata whiri-
   whiri ia i te mea tika, i te mea he, ki te kape i te
   mea he, ki te tango i te mea tika. E hara te tangata
   i te Purehurehu kia rere noa ia ki roto i te ahi
  KAI TUHI.]
                      No Runanga, Taupo,
                             Oketopa 9,1872.
       Ki te kai tuhi o te " Waka Maori"
E HOA, tena ra koe.—Mau e tuku atu a maua kupu
mihi ki te nupepa ki a Wiremu Te Tauri, kia mohio
ai kua mate a Paora Huriwaka he tamaiti na Hori
Te Tauri no te 8 o nga ra o Oketopa 1872 i mate ai.
Ko nga mihi tenei mona; Ka tu ko Rawiri Kahia ka
mihi. Ka  mea, haere atu e tama, haere atu te uri o
Tama-Mutu, haere atu, e ki ana te Atua he oneone
te tangata a e hoki ano ki te oneone, ahakoa noho roa
te tangata i tenei ao, tae atu ki te rima-tekau tau,
penei te whanui me  te ringaringa te oranga o te
tangata e ai ki ta te Atua kupu.
  Hori  te Tauri, ka mea, ka mihi, haere atu ra e
tama na te Atua i tohu koe koi naka te ra mou, e
pai ana na te Atua te whakaaro ki a koe, haere atu
ra e tama. Heoi he waiata aroha—
   Kaore te aroha, ki taku potiki,
  E  tama, tu kino te whai muna iho, ki a au,
   Ka tu taua ka -whai i te tira o to tupuna o Watihua,
   Ki mai Rameka, e hoki i kona, ka mate korua i te whainga
     mai.
   Ki taku hika taute,
   Ea tu nga tai o Rakei-matatanniwha,
   Hoki mai,
   E tama e-i,
   Korerotia mai nga hane a te waewae,
   I kimi atu.
   Ka uia mai koe e nga whenua, ki te kauhau whakapapa,
   Mau  e ki atu wareware, ko au he tamariki,
   Wareware  tonu au.
   Tenei ano ra te rangona ake nei,
   Tainui, te Arawa, Matatua, Kurahaupo, Tokomaru,
   Nga waka tena o tupuna, i hoea ai te moana nui,
   E  takoto nei.
   Hoturoa Ngatoro, Tamatekapua, Rongokako, Tamatea,
   Nga  tangata, o te Arawa e-i.
   I whakapiraratia ki nga whenua nei,
   Me  whakatika atu nga whakaho mai, a to matou teina,
   A Te Tauri.
   Mo  te pepa i tuhia e koe, i nga rangi ra,
    E tika ana ra, na Wairangi, korua,
   Na Poutu koe i.
   Me rapu noa ake nga puna be rau, o Tuamatua,
   Kei reira e tama nga puna i moe ai korua, ko Te Tauri,
   He  manawa, e kore nei e taea e te ra o te waru,
    Taoikaiawewhare; na Kiritai koe i,
   Na  Waitapu, Hinerehu, ko te Kahureremoa.
    Ka noho i ta Upokoiti tama,
    Ka puta ki waho ra Waitapu,
    I haere ra ia, i te maunga rongo, o to Ture a Whiro.
    Kia puta ki waho ra, Parekawa, Tamamutu,
    Ko Te Whakatotopipi,
    Ka tu, kei te riu o Whanganui,
    Turoa,
    Ko Te Rangihopuata, ko tana tama,
    Ka huihuia koutou, ko teina ma matua ki reira,
    E tama rongo nui a to matua ki nga whenua,
    I te rangi ra kei ora ana te whetu marama o te ata,
    Te puhi o Motai,
    Tangata rau e.
                  Heoi ano
                        NA RAWIRI KAHIA,
                         NA HORI TE TAURI.

                          Tauranga, Whareroa,
                               Oketopa 7, 1872.
         Ki a te kai tuhi o te " Waka Maori"
  E TA.—He  kupu atu tenei ki a koe, me kore ranei
  koe e pai kia perehetia tenei pukapuka ki te nupepa.
  Kia rongo katoa te Pakeha me te Maori i to pai o te
  whakahaere o aua iwi e rua o te Pakeha o te Maori i
  a raua ano i te takiwa o Nepia, kotahi tonu to ratou
  whakaaro, kotahi tonu te mahi ki te whakahaere i te
  pai i runga i nga tikanga o te Pakeha. I a au i
  Nepia  ka karangatia te hui a  Karaitiana ki tona
  kainga ki Pakowhai i te 20 o Hurae kua pahemo ake
  nei.  E ono rau tangata ki tana hui, te takero te hui
  he kohikohi moni mo nga hoa haere a Karaitiana ki
  Peneke, i kohikohi ano nga Pakeha, nga moni i kohia
  £120, i tae ano hoki au ki te matakitaki i te kura

144.            TE WAKA  MAOEI  O NIU TIRANI.
Maori i reira, ka kite au i nga tamariki Pakeha i taua
kura tokotoru, i te otinga o te hanga o taua whare,
ka tuku kai nga Pakeha nga Maori mo te otinga o
taua Whare.  Kotahi tonu te whakaaro o te Pakeha
o te Maori o tena takiwa, ki te hapai tahi i te mahi
kotahi, ko taku e pai ai kia kotahi te whakaaro o nga
Pakeha  o nga Maori  o konei o Tauranga, kia iwi
kotahi tatou i runga i te whakahaere o te pai o nga
tikanga Pakeha, ki te whakaaro te taha Pakeha ki te
konikoni moni i runga i tetahi tikanga pai, me tuku
ano tetahi pukapuka ki nga Maori kia kohi ngatahi,
i puta ano te kupu  i mua i a Te Makarini i te
 nupepa, kia mahia te taro, te kumara, a kei wareware
 H te whatu i nga kanu whakapaipai a te Maori, otira
 ko te tino mahi e whakaaro ai ko nga kura mo nga
 tamariki, kia mohio ai nga tamariki ki nga tikanga o
 te Pakeha, ko  te nuinga o  te tangata kahore i
 whakaae ki nga tikanga a Te  Makarini, he ruarua
 nga tangata i whakaae, inaianei kua " mana " te kupu
 a Te Makarini  ki "Whareroa kua mahia te Taro, te
 kumara, kua whatua te kahu Maori, kua tu ano hoki
 te kara, a kanui te pai o te mahi o nga tamariki, ki
 au ki te tae tatou ki nga ra o Tihema, me huihui nga
 tamariki o nga kura Pakeha, o nga kura Maori ki
 Whareroa   kia kai tahi ratou, kia takoro, kia waiho
 taua ra he ra hari mo nga tamariki.
                         NA HORI NGATAI.
   Kua  oti tenei pukapuka te whakareo-pakeha, kua
 perehitia ki te Nupepa Pakeha o Tauranga.
                                    H. N.
                Tokamaru, Hepetema 24, 1872. 
      Ki a te kai tuhi o te " Waka Maori"
TENEI tetahi korero, kua oti te Whare kura kei toku
kainga, ko te moni i kohia e au i te Hakari o te
marenatanga o taku tamaiti, kua hoatu e au ki nga
kamura, ko tana moni e £30 he mea taku kia tukua
ai nga Maori ki roto karakia ai. Heoi tena kupu.
                             HENARE POTAE.


                     Poneke, Oketopa 29, 1872.
        Ki  te kai tuhi o te " Waka Maori."
E  HOA, mau e tuku atu enei kupu ki roto ki te panui,
kia rongo ai nga hoa katoa i nga kupu whakamutu-
 nga o te hui a Ngatiporou i tu ra ki Mataahu. E
 rua nga tahaa nui rawa o aua tahaa huahua kua
 korerotia ra i te panui tuatahi, ko te tahaa kohatu me
 tetahi tahaa ano i huaina te ingoa ko te " Upoko o
 Tamanui " uhia ai ki nga kakahu e rua, me nga mere
 pounamu e rua, kotahi kakahu me te mere ki runga
 ki tetahi o nga tahaa, kotahi kakahu me tetahi hoki
 o nga mere ki runga ki tetahi. I te mutunga o taua
 hui ka kiia e nga rangatira, kia tukua ki a Te Maka-
 rini hei tohu whakahonore ki te Kawanatanga nui o
 te Motu nei.  Heoi tukua mai ana te tahaa kohatu,
 me nga kakahu, me nga mere, a i tenei ra ka hoatu e
 au ki a Te Makarini aua taonga, ka nui tona whaka-
 pai me tona mihi.
                       NA. MOHI TUREI,
                                  o Waiapu.
     I tata i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.