|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 1, Number 17. 26 October 1898 |
pp
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 17.] WAIRARAPA.\_\_\_\_\_\_\_OKETOPA TUREI 26 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1 ]
TE PUKE KI HIKURANGI.
PAPAWAI, OKETOPA TUREI, 26 1898.
Aotearoa
te Waipounamu
WHAKANOHONOHO KI TE TANGATA WHAKAHAERE
HOKI I NOA WHENUA MAORI.
23. (1.) Ko tana pukapuka rehita, tetahi
kape ranei o taua mea, me tuwhera hei tiro-
tirohanga ma te katoa, kaua e utua te tiroha-
nga, a me takoto taua pukapuka ki tetahi
wahi tika i roto i taua takiwa i nga haora e
whakaritea ana e te Poari Whenua Maori.
(2.) Ma te Poari Whenua Maori i ia
wa i ia wa e tuhi nga kupu mo roto i te pu-
kapuka rehita e tika ana mo tera mahi kia
mau ai nga whakawhitiwhitinga onga tangata
o nga whenua, a kia tika tonu ai te takoto o
nga whenua o roto i te rehita.
24. (1.) Hei tona wa e whakaritea ai i
ia hawhe tau me tuku atu te pukapuka rehita
ki tetahi hunga whaimana tino matau, mana
kia tika ai nga tuhituhi katoa o roto i taua
rehita e pa ana ki nga Maori o ia potaka me
o tatou hea i roto i ia poraka, a i runga inga
tikanga o tana mahi ma tana tangata e apiti
atu etahi kupu ki te pakapaka rehita, e wha-
katikatika ranei etahi kupu o roto i te puka-
puka rehita, kia tino tika ai te takoto o nga
korero b roto i taua mea mo nga Maori o ia
poraka me o ratou hea i roto i a poraka puta
noa te hawhe tau i mua tonu atu.
(2.) Ko te Kooti Whenua Maori taua
hunga whaimana, ko tetahi ranei o ona Tiati,
a ki te whakakorea atu te Kooti Whenua
Maori, kaati ko tetahi, ko etahi ata tangata
totika ranei, e whakaturia ana e te Kawana
i ia wa i ia wa ina oti marire i a ia te whiri-
whiri nga kupu a te Poari Whenua Maori i
whakaputa ai mo runga i taua mea.
(S.) Me whaimana taua hunga whai-
mana ki te uiui a ki te whakatau inga tangata
mo ratou tetahi whenua Maori, a ki te wha-
katau hoki i nga hea mo ia-tangata i roto i
taua whenua.
25. Ko taua pukapuka rehita, i na oti te
whakamana, koia tera te tino tohu pono o te
tika o nga ingoa o nga Maori o ia poraka me
o ratou hea i roto i a poraka i te hawhe tau
i whakaputaina ai mona taua tiwhikete wha-
kamana.
Te Whakahaerenga o nga Moni e puta
ana i nga whenua.
26. Ko nga moni reti, moni paru, moni
whii, me eta atu moni e puta ana i nga whe-
nua kua tau ki te Poari Whenua Maori i raro
i nga tikanga o tenei Ture me utu atu ki te
Poari, a, i runga ano i nga tikanga kua wha-
katakotoria, me whakahaere aua moni e te
Poari,—
(1.) Tuatahi, hei whakaea i te utu o te
whakahaerenga o tenei Ture i roto
i tena takiwa me nga whenua kua
tau ki te Poari.
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 17.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 26 1898. \_\_\_\_\_\_[Wharangi No 2.]
32. Ki te puta he take e meatia ai kia
whakapaua e te Poari Whenua Maori etahi
i moni hei whakatakoto, hei hanga, hei
whakapai ranei i nga rori i nga tiriti ranei,
hei whakahaere ruuri-ranei, hei whakatuhera
ranei i etahi Whenua hei whakanohonohoa-
• nga ki te tangata, me pa nga tikanga e whai
ake nei:—
(1.) Me ahei te Poari Whenua Maori ki
te tuku atu ki te Minita i tetahi
pukapuka hei whakaatu atu i nga
mahi e meatia ana kia mahia,
me te rahi o nga moni e oti ai
aua mahi, a me te tono atu kia
tukuna-a-nama atu etahi moni ki
a ratou kia rite te rahi ki nga
utu o nga mahi e meatia ana kia
mahia,
(2.) Ki te marama te Minita, ina oti te
whiriwhiri e raua ko te Minita
mo nga Whenua, ki te pai o nga
mara e meatia ra kia mahia a ki
to tika hoki o nga moni e meatia
ana kia whakapaua ki aua mahi
ka ahei ia, i runga i taua i wha-
kaaro ai, ki te whakahau kia
tukuna-a-nama atu ki te Poari
nga moni e tonoa ra, etahi moni
iti iho ranei, a me whakarite aua
moni e te Paremata i roto i nga
moni mo nga mahi nunui o te
Koroni.
Engari hui katoa te moni e
taea te tuku-a-nama atu i raro i
tenei Tekiona ki te Poari kotahi
i roto i te tau kotahi kaua e nuku
atu i te rima mano pauna.
(3.) Ko taua -moni i tukuna-a-nama atu
ra, hui atu ki tona Initareti e
rima pauna mo te rau i te tau
kotahi, me tau i runga i te mana
o tenei Ture hei taunaha ki ru-
nga ki nga moni e puta ana i
nga Whenua i whiwhi i nga pai-
nga o nga mahi i oti i taua moni,
. a ko taua taunaha me whakari-
terite kia rite ai ano te rahi te iti
ranei ki te painga i whiwhi ai ia
poraka i aua mahi.
(4.) Ko taua moni i tukuna-a-nama
atu ra, hui atu ki tona Initareti
kua whakahuatia ake nei, me
whakaea i runga i nga tikanga
e mau ake nei.
33. Ina tupono, i te wa i whakaaetia ai
tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki tetahi
takiwa Whenua-Maori, tera kei reira tetahi .
Whenua kua tau ki te Poari, kua ekengia e
tetahi nama moni kua whakamanaia e te
Ture i runga i te tikanga mokete, riana,
taunaha ranei, tera ranei kei te tamia nga
Maori no ratou taua Whenua e etahi nama
kaore ano i pungaia; kaati me pa enei
tikanga motuhake e whai ake nei ki aua tu
Whenua.:—
(5.) Ko te moni i whakamanaia ra kia
tukuna-a-nama atu me hoatu ki
te Poari Whenua Maori, a ma te
Poari e whakahaere atu taua
moni hei whakaea i nga
mokete i nga nama ranei.
(6.) Ko te moni puku i tukuna-a-nama
atu ra, hui atu ki tona Initareti
e rima pauna i te rau i te tau
kotahi, me tau i runga i te ma-
na o tenei Ture hei taunaha ki
runga ki nga moni e puta ana
i te Whenua i hoatu hei punga
mo taua moni puku, a nae wha-
kaea i runga nga tikanga e mau
ake nei
WHAKAEANGA O NGA MONI I TUKUNA-A
NAMA ATU ME ONA INITARETI.
34. Mo runga i nga whakaeanga o nga
moni i tukuna-a-nama atu kua whakahuatia
ake nei, me ona Initareti, me pa enei tika-
nga e whai ake nei :—
(1.) Ko te moni puku i tukuna-a-nama
atu hui atu ki tona Initareti, i
runga i te rima pauna ino ia rau
i ia tau, me riro ma nga hua e
puta ana i te Whenua i pungaia
ai aua moni e whakaea a ma te
Poari e utu atu ki te Minita mo
nga moni mo te taha kia te
KUINI i ia hawhe tau, me riterite
tonu nga moni o aua utunga, a
pau noa nga tau i whakaritea i
waenganui i te Poari me te Mini-
ta, engari kaua aua tau e nuku
- atu i te-wha-tekau-ma-rua, a ko
te utunga tuatahi me utu a te
paunga o nga marama e ono i
muri iho i te ra i timata ai aua
- tau i whakaritea ra. •
(2.) Ko aua tau i whakaritea ra, me.
timata i te ra i whakaritea ai hei
peratanga engari kaua e nuku
atu i te wha tau i muri iho i te
ra i tukuna-a-nama atu ai taua
moni puku.
Engari mo te wa i waenganui
6 te ra i hoatu ai te nama me te
ra i timata ai nga tau i whaka-
ritea ra, me utu Initareti ano te
Poari i runga i te whakahau a te
Minita, (engari kaua e nuku atu
35. (I). Hei huarahi e rite ai he moni
he tuku-a-nama i raro i tenei Ture, ka ahei
noa atu te Minita mo nga Moni, i nga wa e
tika ana hei peratanga, ki te tiki atu i nga
toenga o nga moni kei roto i nga kaute e wha-
kahuatia nei nga ingoa i Wahi VIII. o "Te
• Ture mo nga moni puta-a-tau ki te Kawana-
tanga, 1891," kei roto ranei i etahi atu kaute
moni a te Iwi e taea ana i runga i nga ritenga
o te Ture, te whakahaere ki runga ki nga
punga e whakamanaia ana e te Kawana i
roto i tona Kaunihera, ki te tiki atu ranei i
etahi o nga moni mo nga mahi nunui o te
Koroni, ki te nama moni ranei i tetahi peeke,
i tetahi atu-tari whakahaere moni ranei, i
tetahi tangata ranei, otira i runga i tetahi i
katoa ranei, o aua huarahi. •
(2.) Ka riro ko te Ture tonu nei te ma-
na rao nga tangata kei a ratou e whakahaere
ana nga moni e whakahuatia nei i rato i
tenei tekiona e whaimana ai ratou ki te tuku-
a-nama i aua moni.
. 86: Hei punga mo nga moni e nama-
ngia ana i raro i tenei Ture e te Minita mo
nga moni, ka ahei ia ki te hanga, a ki te
whakaputa i etahi tipenetua mo aua moni i
namangia ra, a me pa enei tikanga e whai
ake nei ki runga ki aua tipenetua:—
(1.) Ko te ahua o nga korero me te nui
o te moni mo roto i aua tipenetua
hei ta te Minita mo nga moni e
whakaritea ai a ma raua tahi ko
te Tumuaki Kai-whakahaere Kai-
tirotiro i nga moni Kawanatanga
e haina aua mea.
—E RUA PUTANGA O TE PEPA I TE MARAMA.—
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 17.] TE PUKE KI-HIKURANGI OKETOPA TUREI 26 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 8.J
nga nama o ia, tipenetua.
(6.) Ko nga moni puku me nga Initare-
ti e tika ana kia utua i runga i
aua tipenetua ka kiia e tenei Ture
he taunaha e eke ana ki runga
i nga moni topu a te Kawanata-
nga a ma aua moni e whakaea;
engari hei huarahi e rite ai he
moni hei whakaea nga i ana mea
ina taka te ra hei peratanga me
tiki atu e te Minita mo nga moni
i nga moni e takoto ana i te kaute
o nga moni e tukuna-a-nama ana
ki nga Maori, a me whaimana te
kai-tiaki mo te katoa, i runga i te
mana o tenei Ture, i ia wa i ia
wa ki te hoatu ki te Minita i nga
moni o roto i taua kaute e hiahi-
atia ana e ia mo taua mahi
whakaea haere i nga tipenetua,
hei whakaea haere ranei i nga
moni i pau i te whakaputanga
me te whakahaerenga i aua tipe-
netua.
(7.) Ko ia tipenetua e whakaatu ake ana
nga korero o runga i whakaputa-
ina ia i raro i te naana o tenei
Ture, ka kiia tera mo te taha ki
te kai-pupuri i taua mea, he tipe-
netua i whakaputaina tikatia i
raro i tenei Ture; a kaore he tika-
nga o te kai-pupuri-tipenetua e
kimi ai e uiui ai kua whakahaerea
katoatia kaore ano ranei i wha-
kahaerea katoatia nga mana kua
hoatu nei e tenei Ture hei whaka-
puta i taua tipenetua.
(8.) Ka ahei te Kawana i roto i tona
Kaunihera i ia Ava i ia wa ki te
panui kua whakawhitingia a
katoa etahi ranei o aua tipenetua
hei Stock tuturu e whakaputaina
ana i raro i "Te Ture whakatopu
Stock,o Niu Tireni, 1877," i raro
ranei i "Te Ture whakatopu Stock,
1884."
(9.) Ko nga moni katoa e pau ana i te
namanga moni i runga i aua
tipenetua, i pau ranei i te
whakawhitinga i aua mea hei
Stock, me riro ma nga moni mo
nga mahi nunui o te Koroni e
utu i runga i te mana o tenei
Ture, engari me whakahoki aua
moni ki taua kaute a te wa tuata-
hi tonu e taea ai e nga moni o
roto i te kaute o nga moni e tu-
kuna-a-nama ana ki nga Maeri.
(10.) Ko nga moni i namangia i runga
i aua tipenetua me hoatu ki te
kaute mo nga moni mo nga mahi
nunui o te Koroni takoto ai, enga-
ri heoi ano te mahi e whakahaerea
ai aua moni ko te tukutuku nama
anake i raro i tenei Ture i runga
i nga ritenga kua whakahuatia
ake nei.
WHAKAOTIOTINGA o NGA TUKU E TAREWA
ANA.
37. A te wa e whakaaetia ai tenei Ture
kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa
whenua Maori, kai te tupono tera kei te wha-
kahaerea tetahi hoko ma te Kuini o tetahi
poraka whenua Maori o roto i taua takiwa,
kua tau ki te Poari Whenua Maori, ka taea
te whakaoti o taua hoko engari me riro ko te
Poari te hunga mana e tuku atu te whenua,
ahakoa e takoto ke ana te aronga o etahi ku-
pu i runga, ake nei; a ki te puta te tiwhikete
a te Minita hei whakaatu he pono i te haere
tonu taua hoko i taua wa ka waiho tena hei
tohu mo te tika o taua mahi.
38. A te wa e whakaaetia ai tenei Ture
kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whe-
nua: Maori ki te. tupono tera tetahi hoko,
riihi, tetahi atu tu tuku ranei, mo tetahi
whenua Maori kua tau ki te Poari Whenua
Maori o roto i taua takiwa, kei te whakahae-
rea tikatia i runga i te Ture e tetahi tangata
noaiho, a he pono tonu no muri iho i te ma-
nanga o "Te Ture Kooti Whenua-Maori,
1894," i timataria ai taua tuku, a he pono
tonu kei te whakahaerea tonutia taua tuku
a he pono tonu hoki kua oti tetahi wahi o
taua tuku, hei reira me pa enei tikanga e
whai.ake nei:—
(1.) I roto i nga marama e rua • o muri
iho i te ra i whakaaetia ai tenei
Ture ki roto; ki tetahi takiwa, ka
ahei tetahi o nga tangata i uru ki
taua tuku (ehara nei ia i tetahi o
, . • •
. I
nga Maori nona te whenua) ki te
tuhituhi atu i tetahi pukapuka ki
i te Poari Whenua Maori hei wha-
kaatu i te ahua o taua tuku, i te
Whenua i pa ai taua tuku, i te
rahi o te wahi o taua tuku kua.
; oti, a i tona hiahia ki te tino
whakaoti rawa i taua tuku.
(2.) Ko ia tuku i tae he whakaaturanga
pera mona ka taea te whakaoti
i e te Poari Whenua Maori mo te
taha ki nga Maori no ratou te
Whenua i roto i nga marama te
kau ma rua i muri iho i taua
whakaaetanga, ahakoa e takoto
, ke ana te aronga o etahi kupu i
Tunga ake nei.
(3. A te paunga o te wa kua whakaritea
ake nei hei whakaotinga i tetahi
tuku, ka taea e te Kooti Whenua
Maori, engari ki te whakakorea
taua Kooti, ma tetahi atu hunga
whai mana i whakaturia e te Ka-
wana i roto i tona Kaunihera, te
kimi me te whakatau, i runga ite
tikanga wawahi ite Whenua i ru-
nga ranei i tetahi atu tikanga, i
nga paanga o nga taha e rua i
uru ki taua tuku.
(4.) Kaua rawa e ahei te whakariro ke
i te tikanga o nga kupu o tenei
tekiona hei huarahi e taea ai te
whakamana me te whakaoti o
tetahi tuku e kore nei e taea te
whakaoti tika i runga i te Ture
me i kore i paahitia tenei Ture.
39. Ko nga moni katoa e riro atu ana i
te Poari Whenua Maori runga i tetahi hoko i
tetahi atu tuku ranei i raro i tetahi onga te-
kiona e rua o mua tonu ake i tenei me tiaki
a me whakahaere hei painga mo nga tangata
no ratou te whenua i runga i nga ritenga kua
whakatakotoria, a ko nga moni hua e puta
ana i aua moni me whakahaere i runga ano
i nga ritenga e whakahaerea ai nga moni
hua tera e puta i taua Whenua me i kore taua
hoko tetahi atu tuku anei.
(2.) Me pa nga tikanga o te tekiona rua
tekau ma waru me te rua tekau ma iwa o tenei
Ture ki nga moni katoa e tae atu ana ki te
Poari Whenua Maori i runga i nga tikanga
kua whakahuatia nei.
NGA KAUTE ME TE TIROTIROHANGA o NGA
MONI.
40. Ko nga moni katoa e tika ana kia
utua ki nga Poari Whenna Maori, ina tae
ata ki a ratou, me hari atu ki te peeke koi a
ia e takoto ana nga Moni Kawanatanga o te
Koroni, a me wkakanoho atu aua moni ki
tetahi kaute me tapa he ingoa mona ko "Te
Kaute o nga Moni o nga Whenua Maori o te
Takiwa Whenua Maori o (me tuhi ki konei
te ingoa o te takiwa); a ko nga moni katoa e
tika ana kia utua atu e taua Poari Whenua
Maori ma iaua kaute e utu atu.
41. Ko ia kaute a ia Poari me takoto ki
ia kawai ki ia tari ranei o taua peeke, i runga
ano i nga huarahi whakahaere kua whaka-
takotoria, i runga hoki i ta ia Poari i mohio
ai he tika, a ma nga tiaki anake e hainatia
ana e te Komihana e taea ai te tiki atu nga
moni o ia kaute, ma tetahi atu ritenga ranei
tera e ata whakatakotoria.
42. Ko nga moni katoa e takoto ana i ia
kaute pera, e tika ana ranei kia utua atu ki
ia kaute pera, ka kiia era he moni ua te Iwi ka-
toa o te koroni i raro i nga tikanga o "Te Ture
mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga
1891," a ko nga tikanga katoa o taua Ture e
pa ana ki nga moni a te Iwi katoa me nga
tangata e whakahaere ana i aua moni ka pa
hoki ki nga moni katoa e whakahaerea ana
i raro i nga tikanga o tenei Ture:
Engari, haunga ia mehemea e ata whaka-
haua motuhaketia ana e tenei Ture ko nga
moni katoa e tika ana kia utua atu e taua
kaute me utu atu i runga i te inana o tenei
Ture.
43. Me whakahau e te Poari Whenua
Maori kia mahia he kaute tika o nga moni
katoa e riro atu ana i a ia e utua atu ana ra-
nei e ia i raro i tenei Ture, a i ia wa kua
whakatakotoria, a i ia wa hoki e whakahaua
ai e te Tumuaki Kai-whakahaere Kai-tirotiro
i nga Moni Kawanatanga, me tae atu i te
Poari ki taua tangata nga kape o aua kaute,
a me mea mahi ii runga i ana tauira i wha-
kahau ai.
44. Kaua he mea i roto i tenei Ture e
whakahaerea hei uta Taake ki runga ki nga
whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori,
ki runga ranei i nga moni e puta ana i aua
Whenua, ki runga ranei i nga Maori e whi-
whi ana i aua moni, e neke ake ai aua taake
i nga Taake e rite ana kia atua e aua Whenua
i mua o te taunga o aua Whenua kite Poari.
ETAHI ATU MEA
45. I roto i nga ra kotahi tekau i muri
iho i te ra e tauira ai nga moni i ia tau, ara
i te toru tekau ma tahi o Maehe, mehemea e
noho huihui ana te Paremata i taua wa, a
mehemea kaore i tei huihui, kaati hei roto i
nga ra kotahi tekau i muri tonu iho i te ra i
huihui ai te Paremata i taua tau, me mahi
a me whakatakoto ki te aroaro o te Paremata
enei tu pukapuka e mau ake nei, he mea ha
ina tetahi tiwhikete ki runga e te Tari Tiro-
tiro i nga moni hei tohu mo te tika o taua
pukapuka, ara:—
(1.) Me whakatakoto e te Minita mo
nga Moni, tetahi pukapuka i ia
tau i ia tau hei whakaatu i,—
(a.) Te nui o ia moni puku i
tukuna-a-nama atu ki ia Poari, i roto
i te tau kotahi i runga i nga tikanga
mo aua mea kua uru nei ki tenei Ture.
me nga mahi mona aua moni i
tukuna-a-nama atu ai;
(b.) Te waiu o te punga i whakritea
mo ia moni puku i tukuna-a-nama
atu;
(c.) Nga utanga-a-tau hei whakaea
haere i te moni puku i tukuna-a nama
atu;
(d.) Te nui, ina huihuia katoa, o
nga moni katoa i tukuna-a-nama atu
kei te takoto kore ea;
(e.) Te maha me te nui, ina. hui-
huia katoa, o nga moni e tika ana kia
utua-a-tau, kaore ano i utua;
(f.) Te nui o nga tipenetua i wha-
kaputaina, i raro i tenei Ture;
(g.) Era atu mea kua whakatako-
toria e tenei Ture.
(2.) Me whakatakoto e te Kai-tiaki mo te
katoa tetahi pukapuka i ia tau i ia tau
hei whakaatu;—
(h.) I nga moni katoa kua utua atu
ki te kaute mo nga moni e tukuna-a-
nama atu aua ki nga Maori;
(i.) I nga moni Initareti katoa e
puta ana i nga moni e whakahaerea
ana e uu
(k.) i nga moni katoa e utua ana e
taua kaute ki te Minita mo nga moni;
(i.) I nga moni e toe ana ki taua
kaute i te timatanga o ia tau me te
mutunga o ia tau.
46. Ka ahei te Kawana i ia wa, i runga
i te Ota Kaunihera i panuitia ki roto ki te
Gazette me te Kahiti, ki te hanga huarahi-
whakahaere mo ia o nga mahi e whai ake
nei, ara, koia enei:—
(1.) Hei whakahaere i nga pootitaga o
nga Mema Maori mo nga Poari Whe-
nua Maori, a hei whakahaere i tetahi
tikanga e tuhituhia ai nga pooti o
nga Maori taitamariki kaore nei ano
i eke nga tau ki te rua tekau matahi:
(2.) Hei whakatakoto, kia marama rawa
ai nga mana, nga tikanga, me nga
mahi e hoatu ana ki nga Komihana
me nga Poari Whenna Maori;
(8.) Hei hanga tikanga mo te whakatuu-
nga o nga Apiha whakahaere pooti,
o nga Apiha Kai-pupuri i nga
me era atu Apiha i raro i ienei Ture,
hei whakarite i nga utu mo ratou mo
ia tau, a hei whakatakoto marama i
nga tikanga me nga mahi e hoatu ana
ki a ratou;
(4.) Hei hanga tikanga e taea ai te tango
o te Whenua hei rori hei tiriti ranei,
mo nga mahi ranei a te Iwi katoa, i
runga i nga tikanga o "Te Ture mo
nga mahi nunui o te Karoni, 1894
(5.) Hei whakatakoto turanga taone;
(6.) Hei whakatau i te maha o nga eka e
uru ki roto ki te riihi kotahi mo te
Whenua, ara, te maha o nga eka e
tukua i runga i te riihi ki te kai-tango
riihi kotahi;
(7.) Hei whiriwhiri a hei ruuri i nga
Whenua;
(8.) Hei whakatau i nga tikanga e riihitia
atu ai nga Whenua e tukua atu ai
ranei i runga i etahi atu ritenga i raro
i tenei Ture;
(9.) Hei whakatakoto i te ahua o nga ko-
rero mo roto i nga pukapuka riihi,
me era atu pukapuka hoki i raro i
tenei Ture, a me nga tikanga mo te
|
|
4 4 |
▲back to top |
V
[NAMA 17.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI. OKETOPA TUREI 26 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 4.]
hainatanga o aua pukapuka;
(10.) Hei whakatakoto i nga mahi me nga
mana e hoatu ki te kai-rehita Takiwa
Whenua i runga i nga tikanga rehita-
tanga i nga riihi me era ata pukapuka;
(11.) Hei whakatakoto i nga huarahi me
nga tikanga e kimihia ai nga wariu o
nga whakapainga o nga Whenua;
(12.) Hei whakatakoto tepara-whika hei
whakaatu atu i nga wa hei utanga
haeretanga e ea ai nga moni i tukuna
a-nama atu me nga Initareti o aua
moni;
(18.) Hei hanga tikanga, i runga i ana
huarahi i kite ai, hei whakatutuki i
nga tikanga e utua ai e whakahokia
ai nga moni i tukuna-a-nama i raro i
tenei Ture;
(14.) Hei Apiti mai hei hoa mo tenei Ture
i era o nga tikanga o "Te Ture Maina,
1891." "Te Ture Whenua, 1892,"
me "Te Ture mo nga mahi nunui o te
Koroni, 1894," i runga i ta te Kawana
i roto i tona Kaunihera i whakaaro
ai he tika, me ana whakatikatikanga
i aua mea i runga i tana i mohio ai
i runga i nga tikanga o tenei Ture;
(15.) Mo era atu mea e maharatia ana e
tika ana kia mahia he huarahi-wha-
kahaere mo ratou i raro i tenei Ture,
e mohiotia ana ranei e te Kawana hei
tino whakatutuki i nga tikanga o tenei
Ture.
47. Ko tenei Ture kua wharikitia atu ki
raro i te mana o nga Ture e whai ake nei,
ara, koia enei:—
"Te Ture Hanga Reriwe me te Ture
Whenua, 1881";
"Te Ture Taake Whenua Taake Moni
Puta-a-tau hoki, 1891";
"Te Ture mo nga Mahi Nunui";
"Te Ture Whakanohonoho Whenua
ki te Tangata, 1894";
"Te Ture Reiti, 1894";
"Te Ture Reiti Whenua i runga i tona
Utu ake haunga ia nga Whakapainga,
1896":
Engari, nao runga i nga Whenua katoa
kua tau ki te Poari, ka kiia ko te Poari te
hunga no ratou te Whenua, mo runga i nga
tikanga katoa o aua Ture, a tetahi hoki, ka
eke te mana o "Te Ture Whakanohonoho
Whenua ki te Tangata, 1894," ki runga ki
aua Whenua, rite tonu ki a ia e mana nei ki
runga ki nga Whenua o nga Pakeha noa iho.
48. Ka whai mana te Kawana i roto i
tona Kaunihera ki te kape i tetahi Whenua
Maori ki waho i nga tikanga o tenei Ture ki
te mohio tuturu ia e tino matau ana te Maori
nona te Whenua ki te whakahaere i taua
Whenua.
49. Ko ia Ture e pa ana ki te Iwi katoa,
ko ia Ture e pa motuhake anake ana ki etahi
tangata noa iho, me ia Ture ranei e pa mo-
tuhake ana ki tetahi takiwa, mehemea e
taupatupatu ana o ratou tikanga ki nga
tikanga o tenei Ture, kua whakatikatikaina
kua whakakorea e tenei Ture, nga wahi o
aua Ture e taupatupatu ana ki tenei.
KUPU APITI.
TE AHUA o TE PUKAPUKA No. 1.—PITIHANA.
I raro i "Te Ture Whakanohonoho ki te
Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua
Maori, 1898." ,
KI TE KAWANA:
Ko te hunga kua haina nei i o ratou ingo-
a ki raro nei [me tuhi ki konei te tokomaha
ara, kaua e tokoiti iho i te rua tekau], he
tangata Maori kua eke nga tau ki te rua
tekau ma tahi a no ratou etahi Whenua
Maori kei roto i te Takiwa Whenua Maori o
[me tuhi ki konei te ingoa o te Takiwa],
tenei ratou ka pitihana atu ki te Kawana
ia whakaputaina e ia he panuitanga hei
whakaatu kua whakaaetia "Te Tare Wha-
kanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki
i nga Whenua Maori, 1898," kia whaka-
haerea ki roto ki te Takiwa kua whakahua-
tia ake nei.
[Ki konei te whakapakehatanga o te.
pitihana i runga ake nei.]
[Ko nga kai-titiro hei te Kai-whakawa,
hei ie Roia, hei te Pohi-mahita, hei te
Karaka o te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu
hei te Kai-rehita, hei tetahi atu apiha ranei
o te Kooti Whenua Maori.]
TE AHUA O TE PUKAPUKA No. 2.—WHA-
KAATU I TE WHAKAHENGA.
I raro i "Te Ture Whakanohonoho Ki Te
Tangata Whakahaere Hoki I Nga Whenua
Maori, 1898."
KI TE KAWANA :
Ko te hunga kua haina nei i o ratou ingoa
ki raro nei [me tuhi ki konei te tokomaha,
ara, kaua e tokoiti iho i te rua-tekau], he
tangata Maori kua eke nga tau ki te rua-
tekau-ma-tahi a no ratou etahi Whenua
Maori kei roto i te Takiwa Whenua Maori o
[me whakahua i konei te ingoa o te takiwa],
a tenei ratou ka tuku whakaatu ki te Kawa-
na kei te whakahe ratou ki i e Pitihana a [me
tuhi ki konei te ingoa o te Kai-pitihana tu-
atahi] , me etahi atu he mea kia whakaaetia
"Te Ture Whakanohonoho ki te Tangata
Whakahaere hoki i nga Whenua Maori,
1898," ki roto ki te takiwa kua whakahuatia
nei, kua whakaaturia nei hoki i roto i te pa-
nui a te Kawana i roto i te Kahiti o te
o nga ra o , 18 . [Me tuhi ki ko-
nei te ra i perehitia ai te panui a te Kawa-
na.]
I tuhia i tenei te o nga ra o
,18 .
[Me whakapakeha, me haina, me titiro te
hainatanga, a me whakaoti katoa pera ano
me te pitihana.]
Te Awahou, Rotorua.
Takiwa Porowini o Akarana.
Koroni o Niu Tireni.
Ki nga Iwi ki nga hapu ki nga reo, ki nga
huihuinga tangata e noho mai na i o koutou
waahi, tena koutou katoa katoa.
He whakaatu kia mohio ai koutou ao tenei
ra no te 27 o nga ra o Hune o te tau, 1898,
i tu ai te hui a Ngatirangiwewehi me Waita-
ha, etahi o nga hapu o Te Arawa, ko te take
o taua huihuinga he whakarite i nga kupu o
nga Ripoata a te Kotahitanga, i tona huinga
ki Rotorua, i te tau, 1895, ki Tokaanu Taupo
i te tau, 1896, ki Papawai Kereitaone Wai-
rarapa, i te tau, 1897, e kiia nei i roto i aua
ripoata kia kohia he moni kia toru mano e
rima rau pauna [£3,500,] hei moni oranga
mo nga tangata e taea ai o tatau mamae te
pikau atu ki Ingarangi whakahaere ai.
Ina hoki, i te tau 1897, i te Paremete i tu
ki Papawai, Kereitaone Wairarapa, i whaka-
kitea te kaute o te moni ki te aroaro o be
Tiamana o taua Paremete, e wha raa ma
waru pauna (£406), no konei e nga Iwi e nga
hapu e nga reo e nga Rangatu» e nga tangata
matauranga, ko maua, ko enei hapa, ko
Ngatirangiwewehi me Waitaha, ka kohi tua-
rua ano, no reira, he mea ata kia koutou e nga
Iwi e nga hapu o Aotearoa mete Waipounamu
whakapaua o tataa kaha ki te whakarite i
taua moni, ahakoa ra, nui atu te moni e ko-
hia i te toru mano i te rima ran pauna
[£3,500], ma taua moni hoki kia rite ka taea
ai te mea e tumanakohia nei e o tatau nga-
kau.
E hoa ma, ko nga Iwi me nga hapu i tae
mai ki tenei hui, koia enei:—
Ko Ngatiuenukopako o Mokoia Rotorua.
Ko Ngatirangiteaorere o Mokoia Rotorua.
Ko Ngatiwhakaue, o Ohinemutu, Rotorua.
Ko Ngatipikiao, o Te Rotoiti.
Ko Waitaha, o Te Puke, Pei o Pereti.
Ko Ngatiranginui, o Huria, Tauranga.
Ko Ngatihaua, o Maungakawa.
Ko Te Urioehau, o Pouto, Kaipara.
Ko Te Rarawa, o Parirau, Kaipara.
A, i tautoko katoa enei Hapu i taua take.
Heoi ano.
Na o koutou hoa.
W. Matenga Te Waharoa.
Nohoroa Paora.
Te Hutana Te Pokenui.
Rotohiko Whakaue.
W. Hotene Te Huruhuru.
Te Whetu Te Pahau
Nikera Himiona.
Ratana Te Kapaiwaho.
Hirini Haimona.
Atiia na Ngatirangiwewehi, me Waitaha ka-
toa.
TAUERU, MAHITAONE.
Hepetema 80th 1898.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
Kia Purakau Maika, E hoa tena koe, mau
e uta atu enei kupu, akuanei tuhia iho ai, hei
hari atu ma ana ki nga pito e wha o nga
Motu e rua, ma ratou e titiro iho, e hoa raa
tena n koutou nga Taane, nga Wahine, nga
Tamariki, kia ora, ma te Atua i te waahi
ngaro tatou e tiaki e whakaora, heoi te mihi,
Taku korero, he kitenga noku ite whakahe
a tetahi tangata i roto i te nama 15 o "Te
Puke Ki Hikurangi," e whakahe ana i te
korero a tetahi tangata i tukua i roto i te
Tiupiri, mo nga Waka nei, mo Takitimu raua
ko Kurahaupo, me Horouta, e hoa e te Wha-
kangaro, Makahue, noku tena hoa e whakahe
ana koe, ara, na te whakamaramatanga inga
Waka e korero nei koe, he Waka ke a Taki-
timu, he Waka ke hoki a Horouta, me an
tangata, e whakanohonoho nei koe, me
Ruawharo raua ko Kauwhataroa; e hoa kaore
au e tae atu kite uranga mai ote ra engari,
ka whakahe atu au i konei, mo o korero, tae .
noa ki to waiata; i whati hoki to waiata ko
tenei kupu hoki i mahue i a koe, "kia taua
ki te marangai," kaati kia kite iho koe, hei
kata hoki mau; e hoa ma, enga pukenga wa-
nanga i runga i te Motu nei whiti atu ana ki
tera Motu, whakarongo mat, kotahi tonu
tenei Waka i kiia nei e taku hoa, e rua nga
Waka, kotahi tonu ko Takitimu anake, i te
toanga mai i te waonui a tane, ko te ngari
o tena Waka koia tenei:—
"Tau ake hoki au i taku tau nei, ko Rua
Tipua ko Rua Tawhito, ngarue i runga, nga-
rue i raro, ngarue ite iho o Taane, te iho o
Taane, ko taku Waka ko Takitimu rere mai
te maramara ko Ihinui ko Ihiroa ko te Awhio
Rangi, ko wai kei runga nei e tu pa whai ake,
ko au ko Uenuku e, e tu pa whai ake, e Rata
e Rata, heaha tau hanga, e tu pa whai ake,
tangi ko riri ana te tangi a te whao, e tu pa
whai ake, e tangi aua ki tana iho. i maka ki
tawhiti, e tu pa whai ake; "ka mutu tena ka
tae ki te pekanga o te huanui ki te kaainga
o Rua, ka takahia e Rua, ite Niao o te Waka,
to noa kaore hoki i taea, no te whakaaetanga
onga tangata katahi ano ka takiritia tona wae-
wae katahi ano ka karanga a Rua, na wai i
takiri taku waewae, na Rua i takiri taku
waewae, ka haere te Waka, ka tae ki waho
ite Whare o Rua, ka po ka peke atu te tini (o
te Hakuturi, ka hangaia, ka oti nga rauawa,
ka oti te rapa ka oti te tau ihu, katahi ano
ka toia ki ro wai, ka karakia tia e Rua, koia
tenei;—
"Unumia te Kawa, takina te Kawa, he
Kawa tua nihinihi, he Kawa tuarangaranga
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 17.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TUREI 26 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 5] \_
ko te Kawa o wai, ko te Kawa o Takitimu,
te inumia te Waka o tirari, te inumia te
Waka 6 tirara, te inumia te Waka o Rongo-
kako, te inumia te Waka o Tamatea-mai-
Tawhiti, ka muta, ka riro ia Tamatea tenei
Waka, ko nga tangata b ranga ite Waka nei,
Hokowhitu koia nei te ki anga tangata matua
ko Tamatea te Rangatira, ko Takitimu te
Waka, e kore e taea e au te whakapau inga
korero; no te taenga mai ki te moana, e rere
ana mai ki tenei Motu, kua paia enga heke o
mua, katahi ano ka hiko a Tamatea i tana
toki, kia te Awhiorangi, ka tapatapahia nga
ngara e waru ka puta mai ki tenei Motu, tae
rawa mai e whakapapa tonu ana nga Waka,
o te heke o mua, he mataka inga tairo a Kupe,
i te tumatakuru i te taraongaonga, ka u «a
Tamatea ki uta ka hikaia tona ahi ka tahuna
te Whenua; koia nga pungarehu e pukai mai
ra i tera Hotu, katahi ano a Tamatea ka haere
i te Motu nei haere ai, no kona te rua o ona
Ingoa, ko Tamatea-Pokai-Whenua, no Hawa-
iki ko Tamatea-mai-Tawhiti, ko te Ingoa o
te Waka, mo te tere i kiia ai, ko Horouta,
koia au i ki ai kia marama mai i a koutou
kotahi tonu tenei Waka, ko Takitimu anake,
no te horonga i te Whenua, inga maunga ko
Horouta, kaati me tiki atu e au kia Rongo-
kako, ki te tangata nona tenei Waka, tango
mai ai;—
Na Rongokako ko Tamatea ko Kahungu-
nu ko Kahukuranui ko Rongomaitara ko te
Aonui ko Hinetekawa ko Hineteata ko Kotore
ko Hinepehinga ko Tapuwae ko te Mata kai-
nga ko te Kahu o te Rangi ko Whare Atua
ko te Wainohu ko te Herewini, ko au tenei e
hika ko Hori Te Huki me ana Tamariki, ka-
ati tenei:—
Ko Rongokako ano ko Tamatea ko Kahungu-
nu ko Kahukuranui ko Rakaihikuroa ko Hinete
raraku ko Tutatara ko Marutauhea ko Patutu
ko Amo-ake-i-te-Rangi ko te Kura Takawha-
ki ko te Rangi Taunonoikura ko te Riponga
ko Kiriwai ko Hikarahui ko Marama ko Tu-
newa ko Tuwhakatahito ko Hine-i Auruitia
ko au tenei e hika ma ko Hori Te Huki ko
te Wainohu, me ana Tamariki. Kaati nga
whakapapa e tuku» e au koi ngenge a "Te
Puke Ki Hikurangi," i te pikautanga ki nga
Marae o tama ma:—
E hika, e taku hoa e taku mokopuna ranei,
e whakahe nei e ki nei hoki koe kei a koe
anake te Whare wananga, e tama kaore ra i
kotahi te tangata nana i ara te po, ka mutu
ano te tangata i waho o te Whare wananga,
ko Tupai whakarongo wananga nana i hopu
nga korero o roto o te Whare Kura, mo tenei
kupu au, ko koe te putake, he peka etahi
tangata, nga mea ano kia koe ko nga korero
i mohio i etahi tangata koia tenei, kaua hei
whakahetia nau i whakahe katahi hoki au
ka whakahe, kaati ano mo Kurahaupo e
whakamarama nei koe, no Kau Whataroa,
ko taku i rongo ai ki o tatou Tipuna, no
Whatonga ke tena Waka, nana hoki i mau
mai tenei rakau te tawa, no kona i kiia ai ko
Tapere Nui-o-Whatonga, ko te tangata nana
i tiki te Kumara, ko Pou i mauria mai ia
Taane, i utaia mai ki runga kia Ruakapanga,
ki te Manu-a-Taane, kaati i konei aku wha-
kamarama; kia ora koe te tangata nana
enei kupu i whakautua nei e au, ma te Atua
koe e tiaki me au hoki i konei i raro ite mana
o Ihu Karaiti amine.
Heoi ano Na Hori Te Huki.
DEATH.
Te Matenga o Hoani Taipua Tamaiti a
Whenna H. Manihera.
I tera Paraire kua hori ake ra ka mate te
tamaiti a Whenua ki Papawai, tekau ma
waru nga marama te pakeke o taua tamaiti,
•• ko tona mate he (Inflammation) kai roto
i te puku, e rua nga wiki e pangia ana e taua
mate katahi ano ka mate, no te turei i te 17
o nga ra o Oketopa nei i nehua ai.
• •
Te Matenga o Hiraka Tuhua.
Takapau.
Oketopa 12th 1898.
Kia Purakau Maika, Etita o te "Puke Ki-
Hikurangi." E hoa tena koe, me te aroha
o to taua Matua, ma te Atua koe e tiaki, e
whakakaha i a koe e maki maina i to tatau
Nupepa.
E hoa mau e uta atu ki runga ki te tihi
o te Maanga nei o Hikurangi, te matenga o
to taua Matua o Hiraka Tuhua, kia rongo
mai o na Whanaunga, e noho mai ra i ia
waahi i ia waahi o tatau Motu.
E hoa ma, no te 25 o nga ra o Hepetema,
1898, i te 6 o nga haora o te ata, ka mate a
Hiraka Tuhua, he Tamaiti na Tuhau ko ona
Tau e 80, no te 29 ka nehua ki te Urupa o
tona Papa o Tuhua, a, he nui te tangata i
hui ki tona Nehunga.
Na e Kui ma, e Koro ma, e Tama ma, e
Hine ma, hei kona ra koutou mihi mai ai ta-
ngi mai ai, ki to koutou Tipuna Hakoro, ki
to koutou Tuakana Taina Tamaiti hoki.
He nui te pouri i pa mai ki ona Hapu, i te
paanga o tenei Aitua, ki to matou nei Kau-
matua Rangatira, i te mea he Kaumatua ti-
no pai atu a Hiraka Tuhua ki ona Hapu,
rite tonu tona aroha kite tangata, kite aroha
o tona Papa o Tuhua, i nga ra o mua, heoi
te mea nui i taua Kaumatua ia Tuhua, he
hohou i te rongo ki nga Taua, ahakoa pewhe-
a te pakanga ka puta ai a Tuhua ki mua
mau tonu atu te rongo. Tuku iho nei kia
Hiraka pera tonu, heoi te mea nui i a ia he
whakatopu i ona Hapu, haere tonu taua ku-
pu a ana tae noa ki tona matenga, a, waiho
ana taua kupu whakatopu a ana hei kupu
whaka-mahara ki tona Hapu, a, tae atu hoki
kia ana kupu whakakaha i ona Hapu, kia
kaha ki te whakahaere i nga Komiti e rua, ia
Taraia ia Hinepare, hei whakahaere i te Iwi
me ona Hapu, ma tenei ka ora ai a koutou
whakahaere.
Heoi i roto i te ra i mate nei a Hiraka Tu-
hua, ka tae mai aua kupu a ana, hei tino
kupu nui ki roto i te Iwi, whakahaere ai kia
tino u aua tikanga ki ona Hapu.
Heoi nga kupu hei tuku atu mau, koia ka
tuhia ki raro nei ona Whakapapa, kia mohio
ai koutou, ae he Tipuna no koutou, he Papa
he Tuakana he Taina, he Tamaiti no koutou.
Ko Taakitimu te Waka ko Rongokako
te Tangata.
Ko Rongokako.
" Tamatea.
" Kahungunu.
" Kahukuranui.
" Rakaihikuroa.
" Rangimatakoha.
" Rakaimoari.
" Kahukuramango.
" Humarie.
" Tataiaho.
" Tuwairau.
" Rakaipa,
'' Hikawera.
" Te Whatuiapiti.
" Te Wawahanga.
" Te Rangikawhiua.
" Te Ekitea.
" Rangipuanuku.
Parahouhou Ngaokoiterangi.
" Tuhua Hinewaoriki.
Hiraka Tuhua.
Kahoki atu kia Rakaihikuroa mau mai ai,
Ko Rakaihikuroa.
" Tutaetara.
" Marutauhea.
" Te Ao Mataura.
" Patutu.
" Amoaketerangi.
" Te Kuratakawha-ki.
" Te Rangitaunonoikura.
" Te Riponga.
" Kiriwai.
" Hikarahui.
" Te Opekai.
'.' Ngapu||Tuhihoru.
" Hinewaoriki Tuhua.
" Hiraka Tuhua.
Ka hoki atu ano kia Rakaihikuroa mau
mai ai.
Ko Rakaihikuroa.
" Tamanuhiri.
" Hinepare.
" Hinekura.
" Te Rangitahia.
" Te Whakaheke.
" Tamaouru.
Te Kekehu.
" Te Kaiopetaua.
Ngaokoiterangi||Paarahouhou.
" Tuhua.
" Hirake Tuhua.
No te Taha Rangitaane enei whakapapa
hei mihi mai ma era uri o Rangitaane ki to
ratou Whanaunga kua riro atu nei ia Aitua.
Ko Rongoueroa.
Whatonga.
" Tautoki.
" Rangitaane
" Kopuparapara.
" Kuaopango.
" Uengarehupango,
." Hamua.
" Wahatuara.
Hinerautekawa.
" Korakotaiwaha.
Rangiwhakaewa.
" Parikoau.
" Tauarohaki.
" Hineaotonga.
" Tamaiwerohia.
" Tamatohara.
" Tuhihoru.
" Hinewaoriki.
" Hiraka Tuhua.
Kahoki atu kia Hineaotonga mau mai ai,
Ko Hineaotonga.
" Rongomaiteururoa.
•' Te Whakaihirangi.
" Te Opekai.
" Parahouhou.
•" Tuhua.
" Hiraka Tuhua.
Ka whakapapatia ake. ko te Tipuna ia
ranga ai a Ngaitahu ki runga ki to koutou
whanaunga kia Hiraka Tuhua,
Ko Paikea.
" Uetekoroheke.
" Porourangi.
" Tahumakakanui.
" Iranui.
" Ueroa.
" Tahito Tarere.
" Rakainui.
" Moenga Wahine.
" Ruaiti.
" Rangitauira.
•" Tutaetara.
" Marutauhea.
" Perehina||Tunuiarangi
" Te Whatu.
" Poriiti Tewhatiapiti.
" Te Upokowhirikete.
" Te Umuringaringa.
" Whakatopa.
" Te Matehanganui.
" Te Ekitea.
" Te Rangipuanuku.
" Parahouhou.
" Tuhua.
" Hiraka Tuhua.
Kati na nga whakapapa o to koutou wha-
naunga e tuku atu ki roto i io tatau nupepa
hei kona ra koutou mihi mad ai, e hoa e te
Etita ko te waiata nei hei whakamutunga
ake mo to mahi.
HE WAIATA.
Tatou hoki ra e, i Nuiorangi ra,
Hemea kua mahue, kai te arikiriki,
Ka ngaro hoki ra e inga waha kinga
Hautu o te waka e, i hoe ai te,
Moana hei whakapuru ra e,
Mo nga taitimu mo nga- tai mara-
ngai, ka puta ki waho ra, Taua mai
Ra tatau e ki tai nei kia marewa i
- Te ata i manu, atu ai e te Ika nei
I tona rua ei.
H. W. Paikea.
Hekeretari o nga Komiti o Taraia
me Hinepare i te Takapau.
Nga, Reta Tae Mai
Te Awahuri, Feilding.
Hepetema 12 189S.
Kia Purakau Maika; E pa tena koe, kou-
tou kou hoa e tu mai na i runga i to tatou
Puke. Heoi te mihi, ko ahau ko te koutou
whanaunga ko Moihi Winiata e whakaatu-
atu ana kia koutou i nga pito e wha o Ao-
tearoa me te Waipounamu, kotahi tetahi
aitua kua pa ki nga tangata o konei ara ki nga
kararehe, e tora e wha nga hoiho e mate
ana i te rangi kotahi, ka tekau mawha nga
mea kua mate i tenei takiwa iti, ko nga
mea tonu e hiahiatia nei e te ngakau o te
tangata, he hoiho purei etahi, he hoiho to
kaata etahi, etahi he hoiho to paki ki
te korero a etahi tangata matau he iro kua
uru ki roto ki nga piro, na reira i ngau i
mate ai, kaati mehemea koiara te take kaati
he tangata tino mohia rawa te rango, ata
whaimarire ana ki nga hoiho whaitikanga a ka
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 17.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 26 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 6.]
waiho ano nga mea tikanga kore, kia ora ana
ka mutu i konei te whakaatu mo tenei mate
kino.
Na Moihi Winiata.
Waipiro, Akuhata 24/98.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
E boa tena koe kia ora koe me te Iwi ka-
toa, he kupu atu kia koe, me tuku tonu mai
nga Pepa moku, kei mea koe ki te roa o te
moni ka kore e tuku mai, kei te haere atu
te moni, tukua nga korero kia haere, heoi
ena kupu, tena koe, ma te Ariki taua e tiaki.
Riwai Taotu.
Waikaremoana Akuhata 17 1898.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
tena koe me ou hoa katoa kaati te mihi, he
tono atu tena kia tukua mai e koe te Pepa
ki ahau mo te Tau, kaati tena he kapu wha-
kamarama na aku mo te moni, e hoa kia ki
te ahau i te moni ma aku ano e tuku atu ki
koe kaati, e hoa mau e horomi ki to ngakau
mau e puha mai ki waho, engari kia whai
koha koe kia hau kaati nga kupu mehemea
kite tuku mai koe me penei te tuku mai kia
Temapu Tepukeiotu Waikaremoana.
Heoi ano, Na Temapu Tepukeiotu.
Waipiro Hepetema 16 1898.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
kia Purakau Maika, e taku hoa tena koe me
te Komiti me te Iwi, tena koutou i raro ite
mana o to tatou Ariki o Ihu Karaiti, nana
nei tatou i kite ai i nga tini painga G te Ao,
me nga matauranga me tena taonga kua
whakawhiwhia mai kia tatou, ara kia "Te
Puke Ki Hikurangi," he mea whakahiahia
pea kia riro i a tatou tena taonga nui kua
whiwhi tatou ki tena taonga me mau hoki
tatou ki te kupu a Paora e ki ra ite ono o
Epeha, rarangi 10 11 12 18 14 15 16 17,
tenei te waha o to tatou Maunga te hamumu
nei ki nga Marae o ia Iwi o ia Iwi o ia tanga-
ta o ia tangata o tona tinana hoki e tu nei i
ko nei kei raro ia i tona kaha e hamumu ana
e ako ana ki nga kai tiaki i raro i a ia e ki
ana kia penei te haere kia pera te haere, e
ki ana hoki a Paora kia Piripai 8 onga upoko
16 17, kia kotahi te haere raa tatou ko tetahi
mahi kia kaha kito tatou taonga kia tiketike
te whakairi kei reia e te kari, ki te papaku
kapau i te kuri ki te tiketike e kore e pau, te
ra ano te tahi whakatauaki o mua tukua mai
ra kia au Kihikurangi ki te Maunga e kore e
taea e te kuri, te ra ano te kupu o mua anga
Tupuna whakairia te Ika kia tiketike te Ika
kei pau i te kuri heoi nei e nei kupu, mau, e
uta atu. ki runga, mau e kore e uta atu he
aha te he e taku hoa kua tukua atu e au te
hereni mo ta taua Pepa kua riro atu, mau e
haere ki te Poutepeta, ki te mea ka tae atu
me whakaatu mai tekau hereni, kei whaka
mutua te haramai o te Pepa kia au ite mara-
ma ite Tau, na to hoa kia ora koe me au hoki
i konei.
Heoi ano Na Riwai Taotu.
Taipa Hepetema 28 1898.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi,"
e hoa tena koe, e hoa he mea atu tena kia koe
kia tukua mai e koe te Pepa o "Te Puke Ki
Hikurangi," i te mea mo te Tau kotahi e ra-
ngi ko nga herengi taihoa e tuku ata e ahau
kahore aku herengi i tenei taima e hoa kei
ki koe tera ahau e hianga kia koe.
Heoi ano, me penei te ahua o te tuhi
o te kawa o waho E: P. Aperahama.
Taipa Mangonui.
Koriniti.
Oketopa 18th 1898.
Ki te Etita
O "Te Puke Ki Hikurangi."
Te na koe, me tuku mai e koe he Nupepa
moku mo te ono marama maku e utu atu te 5/6
ina tae atu au ki te taone o Whanganui, ki
te pai koe, ki te kore e pai ana, ki te pai koe
me penei te tuhi b te kawa.
Kia Ngarongo Pokiha.
Koriniti.
Whanganui.
Heoi ano.
Na Ngarongo Pokiha. .
PITOPITO KORERO.
Te Wairarapa Standard.
Kotahi tetahi Wahine ko (Florence Owen)
tona Ingoa, i mate ite Tereina i te ahiahi o
te Wenerei, Oketopa 12, I haere mai taua
Wahine i Paetumokai, e haere ana ki Kerei-
taone ki reira noho ai mo etahi wiki, a e
haere mai ana te Tereina ka tata ki te Paewai
(Woodside) ka whio te Tereina, katahi ano
taua Wahine ka puta ata ki waho mo tona
Matiini tuitui kaha, me tona hamarara, a e
mahara ana hoki kua tu te Tereina, katahi
ka mea ki te tuka, no te mohiotanga ka mate
ia katahi ano ia ka aue.
Ko nga tau o taua Wahine e toru tekau
ma tahi.
Kua tae mai tetahi reta kia Henare Parata
na Pou Manihera no (Dawson City) i te ata
nei, E ki ana hoki ia, he nui atu nga Pakeha
e mate ana i te kai, ,a, he nui hoki nga Pa-
keha e pirangi hoki ana ki u ratou kainga,
he kore kaore e kitea he mahi. A ko te Ka-
wanatanga o taua wahi, koia kai te hoatu kai
ma etahi o aua tangata e mate ana i te kai,
ko Pita Kawana raua ko Te Oti Arete, kua
mahue a (Dawson City) i a raua, e hoki mai
ana raua ki Niu Tireni nei, e ki ana hoki ia,
he nui te Koura kai Koronataiki, engari ko
nga kereeme katoa kua riro noa atu i nga
tangata i tae tuatahi ki reira, e ki ana hoki
ia ko raua ko Iriatara Kiingi e noho* atu i
(Dawson City) mo tetahi wa ka hoki mai ai,
ko ta raua mahi i tenei taima he wawahi
wahie e toru tara mo te kori, ara, he 12 he-
reni s, kua oti i a raua tetahi whare Maori
mo raua ki reira, rite tonu ki nga whare i
Papawai nei, a e ki ana hoki ia he nui atu te
tangata o nga waahi tawhiti, e haere mai ana
kia kite inga whare Koromera.
Te Matenga O Tetahi O Nga
Mema ote Paremata, i kohuru ia i
a, i te ahiahi o te Wenerei kua hori nei he
nui te pouri i pa ki nga tangata o te taone o Po
neke i te kitenga i te Honore W. G. M. Ra-
naka. C. M. G. Te Mema, o Tuapeka, I
pupuhi i a ia ki te pu-hurihuri. E ki ana
te Niu Tireni Taima ko Mr Ranaka i te mahi
ana take mo te Paremata, s i te ata ka haere
ia ki te Komiti onga Whenua Koura, a, ko te-
nei Komiti e haere tonu ana ia, a, he Mema •
ano hoki ia no taua Komiti mo nga Tau maha
kua hori ake nei, i te wha onga haora ote
ahiahi, ka kite a Mr Kane, tetahi onga Me-
ma, korero inga Pire, e haere ana ki roto ki
tetahi onga ruuma ote Komiti, ka uru atu,
katahi ano karakaina mai te toa, a, i te tai-
ma i uru atu ai ia ki roto i taua ruuma kaore
i kite i rongo ranei, & kitea noatia tona tinana,
i te kitenga i a ia, e noho ana i te pito o te
teepa ko te kanohi e hari mai ana ki te toa,
me te rua hoki o te mata i waenganui tonu
o tona rae,i ranga tonu ake i te ihu, a, me
tona mahunga e hinga whakamuri ana, ko
tona ringaringa katau i runga i tona uma, a
i roto i tetahi o ona ringa e mau ana te pu-
hurihuri e ono nga mangai o te pu kotahi te
mangai kaore he kai, o roto e rima nga ma-
ngai he kai i roto, a ko te ngatu e tu
whakaranga ana, a, i ranga i te teepa e
takoto ana te whare ote pu, me nga kariri e
rua kaore ano i puhia, me tona potae hoki
me ona mohiti ano hoki i runga.
Kotahi tetahi tangata ko Hare Penara, no
Kahumingi e haere ana ia i Tauera i nanahi
nei i runga i te hoiho, ka tataki ki tetahi
hoiho i runga i te rori, katahi ano ka kikia ia
ka whati tona kuha maui ka takoto ia i runga
i te rori, no mari noa mai, ka kitea ia etahi
tangata e takoto ana, ka mauria ki te Ohi-
pera.
He rongo ohorere i pata ki Mahitaone i te
Haterei nei, no te horapatanga o taua rongo
ko Wiremu Waiti, he maha nga tau e mahi
tuuru ana e mahi .peeti ana, e mahi ana i era
atu mea mo te W. F. C. A. ohorere ana
tona matenga, he tangata kai Waipiro i enei .
wa kua hori ake nei, kaati no te hatarei nei,
e hoko piana ana ia ki tetahi tangata, he
ohorere tonu te pakarutanga mai o te toto,
katahi ia ka mauria ki te tari, i mua atu o te
taenga mai o te Takuta ka hemo ia, ko Waiti
he tangata no Tiamana i tae mai ki Mahitaone
nei i te tau 1884. Mahue ake tana wahine
me nga Tamariki tokotoru.
Tenei kua kitea i roto i te Wairarapa
Terata, (Wairarapa Standard) kua tu ano
tetahi Nupepa Maori ko te "Karere Maori"
te ingoa kei Akarana te Tari Perehitanga."
Te Akaroa Mera, e ki ana, tetahi tangata
e mohiotia ana, e karapu haere ana i runga
i tona hoiho, i tera hatarei nei i roto i te
taone, me te pupuhi haere, i nga kariri kaore
tahi he kai o roto.
Ko Takuta Atia Hohikini (Dr Archer Hos-
king) kua tae mai ki Mahitaone, i hoki mai i
Koronataiki (Klondyke.)
He nui nga tangata o Kereitaone nei, i ha-
ere ki Katataone i tera ahiahi nei, kia rongo
i te kauwhau a te Rev. Waiti (Whyte) o te
Hahi Kotarani (Presbyterian.)
Te tahi tangata ko Te Oti Ri tona ingoa i
painatia e rua pauna, me te noho ano i roto i
te whare-herehere, mo tona whakararuraru-
tanga i te karakia o nga Taraweihana, i Ma-
hitaone i tera turei nei.
PANUITANGA.
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga huihui-
nga tangata, e noho mai na koutou inga pito
e wha o tatau motu, e hoa ma tena ra koutou
e nga Taane, nga Wahine, me nga Tamariki
kia ora koutou, i raro i te maru o to tatau
Ariki Amene.
He whaka-marama atu tenei kia koutou,
kia noho mohio ai koutou, kai te Hanuere e
heke iho nei i te tau o to tatau Ariki 1899,
ka whakamututia te tango a te tangata ia
"Te Puke Ki Hikurangi," mo te toru mara-
ma, me te ono marama, ka waiho i te tau, te
tango a te tangata, kaore e hoki iho i te tau.
Heoi e nga hoa aroha, me nga kai-tautoko
i to tatou taonga, kei ahua pouri mote penei-
tanga i to tatau taonga, kia tau te rangimarie
kia koutou.
Heoi ano kia ora koutou.
Na T. P K. H.
PANUITANGA.
Papawai.
Oketopa, 4. 189S.
Ki nga Tangata katoa e tuku reta ana
mai kia au hei Panui.
He mea atu tenei naku kia koutou kia
marama te tuhi mai i nga reta,ara inga kupu
me nga whakapapa,me penei nae taku.
Kai kiia noku te he i raruraru ai a koutou
panui, me nga whakapapa, heoi ra e hoa ma
tena koutou.
"Te Puke Ki Hikurangi."
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O TENEI PEPA.
(Ture 1.) •
Ko te utu mo te Pepa, o "Te Puke Ki Hi-
kurangi." i te tau 10/- hereni, mo te ono
marama e 5/6, mo te toru marama e 3/- hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, mepenei te ahua,
o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Greytown Wairarapa.
(Ture 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Nate Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
"Te Puke Ki Hikurangi."
Hurae 25 1898,
E nga hoa aroha e tukua noatanga atu nei
to tatau Pepa a te P. K. H. kia koutou, he
mea atu tena, kua mutu te puta atu kia ko-
utou, engari ma koutou e tono mai kia haere
atu, a ka tonoa atu hoki kia haere atu kia
koutou, kaati ki te kore koutou e tono mai, e
pai ana, kai a koutou ano te tikanga.
, Heoi ano.
He Mea Ta E TAWHIRO RENATA.
\\ Kai Ta O "TE PUKE KI HIKURANGI."
Papawai. GREYTOWN NORTH. WAIRARAPA.
\\