Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 32. 18 May 1906 |
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI. (No. 32, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Mei 18, 1906. (Wharangi No. 1) TE PUKE KI HIKURANGI [PUTEA] He Tikanga e ahei ana. I te tirohanga whakamuritanga atu ki te tau 1876, ki te wa i uru nui atu ai te iwi Maori ki roto ki nga whakahaere me nga ti- kanga hoki o te matauranga o te iwi Pakeha i taua wa, ahakoa i oti, he maha nga tikanga e kitea ana i tetahi taha hei haringa mo te ngakau, engari tera ano etahi tikanga ke atu kei tatahi taha hei pouritanga mo te nga- kau. He maha nga take hei whakawhetai- nga e kitea ana i roto i nga iwi e rua, ara, mo to raua noho pai, me te whakahoa o te- tahi ki tetahi. E mau tonu ana hoki te rangimarireta- nga, me te whakaaro pai o tetahi ki ietahi, a, i te mea e paheno haere ana nga tau, kitea tonutia e raua ngatahi, he mea tika kia whakarerea nga tautohetohe me era atu ti- kanga whakarihariha i waenganui i a raua, engari me mahi nga iwi e rua i nga tikanga hei pai mo te iwi, hei tika hoki mo te Koro- ni. Mo te taha ki re iwi Maori, he nui te hari me te koa o te ngakau ki etahi e ngakau-nui tonu nei ki te tuku i a ratau tamariki ki te ako ki te reo Ingarihi, kia taea ai e ratau etahi o nga matauranga o te iwi Pakeha, kia whiwhi hoki ratau ki te oranga i roto i to ratau mahinga tahitanga i roto i te matau- ranga a nga wa e takoto ake nei. He mea tika ano hoki kia kaha tonu ta ratau akiaki i a ratau tamariki kia haere tonu kite Kura, me te hoatu ano he kupu ki nga kai-whaka- ako, kia tahuri nui ratau ki te ako i aua ta- mariki ki nga tikanga katoa o te mataura- nga. Me mahara hoki ratau kai te mohiotanga o nga tamariki ki nga akoranga Pakeha, kai reira tetahi tikanga nui e whai oranga ai ratau, i roto i nga wa e haere ake nei. E kii ana hoki tetahi Nupepa Pakeha; " Ko nga matauranga i te iwi Pakeha e tika ana kia akona ki nga tamariki Maori, kaore he tikanga o aua matauranga e akona ai ki aua tamariki, mehemea ko nga wa o te iwi Mao- ri o mua rawa, ara, o nga tipuna; notemea he wa rereke noa atu tera ona ritenga me ona tikanga katoa me nga mahi hoki a nga tangata o tera wa, i to tenei wa e piki haere tonu nei te pai me te rangimarie. I tera wa hoki he mea whakapiki e te iwi katoa te oranga mo te tangata, ehara i te mea na tona kotahi anake i kite ai te tanga- ta i te oranga mona, engari e whakawhirina- ki ana tetahi waahi ki runga ki te kaha o te iwi nui tonu ki te rapu oranga rao te tanga- ta, tetahi he hanga noa te oranga o te tanga- ta i tera wa, he mea takoto noa hoki te mahi, No tenei wa kua horapa haere nei te matauranga, me te maramatanga ki runga ki te \\vhenua katoa, me te nui haere hoki o te iwi Pakeha, no reira me whakaaro nga, tamariki o te iwi Maori ki nga takiwa e heke iho nei, ara, ki te wa e tino kotahi ai te iwi Pakeha me te iwi Maori, i runga inga tikanga e wha- kahaerea ana i waenganui i a raua. Otira ko te takiwa ia e tino tika ai ki a mohio aua tamariki ki nga ritenga, ko te wa e kite oranga ai aua tamariki mo ratau, i runga i ta ratau na ma- hi ake ano, ka kore e rite to ratau na mohi- otanga ki to te iwi Pakeha, ka mahue ratau ki muri i te tauwhainga ki te oranga." He pono ano, kua nui ano te mahi a te iwi Maori ki te tautoko i te mahi whakaako i a ratau tamariki; ara, kua wehea atu e ra- tau etahi waahi whenua, a. kua kohikohi hoki ratau he moni, hei oranga mo nga kura i hangaia nei e te kawanatanga; no reira he ti- ka kia nuiatu i tena he mahi ma ratau. Me- hemea i waiho nga moni, rue nga taonga e whakapaua ana e etahi o ratau ki nga mahi haurangi me nga mahi rukeruke noa atu hei moni hanga kura, hei moni oranga ranei mo etahi kai-whakaako, katahi ka kore e kiia kaore be tikanga e taea ai te whakaako nga tamariki, i te mea kua whiwhi kura nga iwi katoa, (hira e kore e mohi.) nga tamariki i te hanganga kautanga i nga whare kura, i te whakaturanga hoki i nga kai-whaka- ako, engari me matua haere tonu aua tama- riki ki nga kura, me te whakapau nui hoki o ratau hinengaro ki te mahi i nga whakaa- koranga e whakaaria mai ana kia ratau. Ki te taringahoi ratau ki te haere ki te ku- ra, ma nga matua e akiaki kia hono tonu ta ratau haere ki te kura; kia kaha hoki nga matua ki te tautoko i nga kai-whakaako, kia rongo ai nga tamariki. Ki te kore e whaka- ritea enei tikanga katoa kua tuhia ake nei, he moumou noa iho te mahi a te Kawa- natanga me ana kai-whakaako, ki te whaka- haere i tenei tikanga nui hei painga nei hoki mo te iwi Maori. Kaati tera ano hoki tetahi tikanga nui, e tika ana kia whakahuatia ake e matau, ara, ko o tatau mema Maori i te Paremata. Ki ta matau whakaaro kua kitea te pai i runga i te ahua o ta ratau mahi i roto i te whare, he tika kia whakamoemititia rawatia ratau, kia manaakitia hoki ratau e nga tangata katoa, i te mea na ratau hoki aua mema i pooti i uru ai ki roto i taua whare. No re- ira e kore e ahei ki te kii i mahue i a ratau ; nga tikanga e ora ai te iwi Maori, a, i ma- ngere ranei ratau ki te mahi i nga mahi nunui i tukua mai ai e te iwi hei mahi ma ratau. Kai te mahi tahi, kai te rapu tahi hoki ratau ko nga mema Pakeha ki te wha- kahaere tikanga hei painga mo te Koroni katoa, a, kaore he tikanga i puta mai i te Kawanatanga e whai tikanga ana ki te iwi Maori, i kore ai e ata rapua nuitia e ratau nga pekapeka o roto i nga tikanga e whaka- haerea ana mo te iwi. Otira, epai ana enei tikanga ki tetahi taha. engari ko te tikanga ia e hari ai te ngakau te mea nui, tera ano kai tetahi taha e kitea ai etahi ritenga e whai tikanga ai hei oranga mo te iwi Maeri, otiia kihei i pera rawa te a- hua pai, engari ko te mea ia e pouritia ana, ko te rere nui o te iwi Maori ki te ruku i roto i nga wai whakahaurangi, mai ano mua tae noa mai ki naianei. He tokomaha hoki i hoko i o ratau whenua, taonga hoki, kia whiwhi moni ai ratau hei whakangata i o ratau hiahia ki te inu wai whakahaurangi, muri iho tahuri ana tatau whakahe ana kinga Ture, tae noa ki nga Pakeha i hokona atu ai o tatau whenua, mo to tatau matenga me to tatau rawa-koretanga, na to tatau kuareta- nga ano hoki i he ai tatau. Ki te mea e hiahia ana tatau te iwi Maori ki tetahi paku oranga mo tatau me o tatau uri, me tino whakarere rawa atu te rukeruke i te Whenua i te moni mo runga i nga mahi kore tikanga, notemea ko te iwi e mahi ana i tera tu mahi, e kore rawa e kite i te whai rawatanga. Kua tini kua mano noa iho te iwi Pakeha kua rawa kore kua he noa iho, i runga i tenei mahi i te kai Waipiro, me te moumou noa iho i nga moni ki nga mahi hanga noa iho. He tini he mano hoki nga tamariki hara- kore kua ngoikore kua mate noa iho i te ma- te kai, i runga i te kore mahara o ratau matua kia ratau, a, anganui ke ana nga whakaaro ki te kai Waipiro, me te moumou noa i nga moni ki nga mahi ngahau, kaore he whkaaro ki nga tamariki me nga whaea. Kua tino kite katoa tatau i nga mate, i nga mamae a tenei hanga a te Waipiro i homai ai kia taiau, i aue ai mo te tinana i aue ai hoki mo te oneone. No reira ka whakatepe noa tenei waahi o te kupu kia tatau, kia tupato ki enei ahuatanga katoa o tatau kua tuhia ake nei, ahakoa kua tureiti te wa mo tenei kupu, he ahakoa engari ko te pito i tena i tena runaia puritia kia mau, hei whakawera- wera i te ihu o nga uri e tipu ake ana. Tetahi mate hoki o Ngaati-taua o te iwi Maori, ko te kore e aronui ki nga mahi ahu- whenua, ara, nga mahi e tika ai tatau me a o tatau uri, he mea tena e tika ana kia puri- tia nuitia e tatau. I nga ra hoki o mua i ki- tea i roto i a ratau mahi nga tohu o te ora, ara, nga tohu e kiia ai he iwi puku mahi tatau he iwi whai rawa hoki; na nga utu o
2 2 |
▲back to top |
2 (TE TAU TUAONO.) TE PUKE KI HIKURANGI (MEI 18, 1906. No. 32.) nga mahi a o ratau ringa i mohitia ai, i rite to ratau kaha ki te kaha o te hoiho, me te kaha hoki o te kau e huri nei i te whenu- a, a, i oti ai hoki ia ratau nga mira huri pa- raoa te hanga, me nga whare Karakia. I te tau 1855 he maha nga kaipuke o nga Maori i taua wa, ara, o nga iwi ki te takiwa o Akarana me o ratau waka ano e kawekawe ana ia ratau kai ki nga taone Pakeha hoko- hoko ai, a, he nui te moni i riro mai i a ra- tau i runga i taua mahi hokohoko a ratau, ara, he iwi tera i nui atu te matau, me te ora, me te ngahau hoki i to tenei takiwa i a tatau nei; otira me huri iho te titiro ki raro nei, hei kona mohiotia ai te kaha o te ahu-whenua anga iwi o mua i ta nga iwi o naianei ara:— I puta te whakaatu a te "New Zealander" Nupepa o Akarana, i te 27 o nga ra o Ha- nuere o te tau 1855, e whakaatu ana taua Nupepa, i nga mahi uta kai a nga Maori i runga i o ratau waka, haunga ia nga kaipuke Maori e rere ana i te akau, koia tenei taua korero, — "I ta matau Nupepa, o te 13, ka kitea ko nga pukapuka huihui o nga utu o nga kai o nga marama e toru i mutu ki te 30 o Hepetema (ara nga kai i kawea ki Akarana hoko ai, i runga i nga waka Maori i taua WH) ko ngamoni enei i puta mai e £4,580,,9,,0. Ko nga moni huihui i te mutunga o te Tihema i tana wa, e Timata i te 1 o Oketopa tae noa ki te 31 o Tihema, ko nga waka uta kai i u mai ki A- karana 328, ko nga taane o runga i aua Waka 1,082; ko nga wahine 480; ko nga u eanga o nga Waka, koia tenei;—380 kete taewa; 156 kete aniani; 1-19 kete kaanga; 4 kete kumara; 232 kete kapiti; 5 kete muka; kakati karaihe: tana wahie; tana ika; 130 poaka; 111 tikaokao; 48 puhera witi; 64 kete tio; 89 tana kapia;—kaati ko nga utu o enei mea katoa £'2,o43,,12,,4. "I taua wa ano ka n ki Onehunga e 71 nga waka Maori; nga taane o runga i aua waka 174; ko nga wahine e 71; ko nga utanga o runga tana wahie; 112 pauna ika; 107 poaka; 8 tana paroa; 13. tana kapia; kaati ko nga utu o enei mea katoa e £81G,,8,,6. Na, kia mohio ano koutou kaore i tuhia nga utanga o nga kaipuke, me nga mea hoki i riro ma te tuara tangata e pikau ki Akarana. He maha hoki nga iwi e ngaki ana i te kai, a, ko aua kai e pikauria ana ki Akarana ho- kohoko ai. Kaati ko te utu katoa o nga kai i tukua mai ki Akarana me Onehunga i ru- nga i nga waka Maori i te tau 1852, koia tenei:—E £6.460,,18; i tau 1858, £11,734,,»; i tau 1854, i'16,181,,13,,4. Huihui katoa nga moni i puta mai ki nga Maori i roto i tenei toru tau kua kiia ake nei, i runga i to ratau kaha ki te ahu i te whenua e £34,376,,16,,10. Na konei i whakaatu te tino kakenga ha- eretanga o te iwi Maori i runga i nga mahi ahu whenua, me to ratau whakaaro mohio, i takia mai ai enei korero mo enei ra ka whakapuaki ai. Ko nga moni i puta mai o nga kaipuke Maori i taua wa, tera pea e tae ki te penei te nui, ara:—I te tau 1852, JS12,921,,16; i te tau 1858, £23,46S,,10.; ite tau 1854, £82,363,,6,,8. Huihui katoa nga moni i puta mai o nga utanga o nga Kaipuke Maori anake, e £68, 753,,12,,8. Ka hui ai ki nga moni i puta mai i nga utanga o nga waka kua tohia ake ra, ka tae te kaue o nga moni ki te £103,130,,9,,6. No konei matau i whakaaro ai, kihei rawa i awhiwhiwhi nga mahi ahu-whenua o na- ianei ki nga mahi ahu-whenua o mua kua tuhia ake nei, engari ia a naianei he hoiho hei too i te parau e huri ai te whenua, tena ko tera wa ko te pakihiwi tangata tonu hei huri ite oneone, te putanga mai o nga hua he maha noatu nga mano pauna me ona rau me ona tekau kua kiia ake ra, he tohu tena no te kakenga haeretanga o te iwi Maori runga i te whakaaro mohio i roto i aua ra. Tena i oti, e pewhea ana koia te ahua i na- ianei? Kaore e hihiko ana ki nga mahi ahu-whenua e whai rawa ai e ora ai hoki tatau, engari he tokomaha o tatau e mau- mau ana i o ratau ra ki nga mahi hanga noa iho, me te amuamu ki nga mate na te ngakau nei ano i whatoro atu. A, ko etahi tangata ngakau whakararuraru e haereere tonu ana i nga motu, kauhau haere ai i nga tikanga o te motu, me te whakahe ki nga Ture, kiia ana nga Ture e aua tu tangata he peehi i te iwi Maori kia tino mate rawa, a. ko ta ratau mahi tonu he whakiki i nga iwi e whakarongo ana kia ratau, kia tipu ai te ngakau kino me te ngakau pouri i roto i te iwi, hei whakapororaru i te whakaaro ahu- whenua o te tangata. Kaati heoi ano te take i mahi penei ai ratau, he mea kia puta ai to ratau rongo ki te ao, a, kia kake ai ho- ki ratau i roto i nga iwi katoa. E mohiotia ana e te whakaaro te titiro, ko etahi tangata whakawai o te iwi Pakeha ano, e whakahau ana i aua tu tangata kia pera tonu he mahi ma ratau. I mua hoki i hiahia, tonu nga Kawanata- nga o mua, kia ora tonu te iwi Maori hei iwi mo te ao nei, a, kia horahia hoki ki ra- nga kia tatau nga tikanga o te rangimarie, me nga oranga katoa hoki e mau nei i ru- nga i te iwi Ingarihi. Otira e tino mohio ana tatau kaore rawa be iwi penei me tatau nei me te Maori o era atu motu, i whakaaro- tia i arohatia hoki, heoi ano ko tatau anake. I tahuri nui hoki nga Kawanatanga o te Kuini i Niu Tireni i nga ra o mua, ki te arai atu i nga mate pera me nga mate i whakapangia ki nga iwi Maori o etahi atu motu, kia kaua e pa ki runga i te iwi Ma- ori, kaati rite tonu tena ahuatanga, a, tae noa mai Ki tenei ra. Kaati tenei nga kupu a Kawana Koa Paraone i korero ai ki nga rangatira o te iwi Maori, i te hui i tu ki Waitemata Akarana, i te IO o nga ra o Hu- rae o te tau 1860, ara:— "He kupu tenei me korero nui atu e au kia koutou. Kia rongo mai koutou; ko Niu Tireni nei anake te whenua i nohoia e te Pakeha, he aroha, he atawhai, he manaaki anake nga tikanga i whakahaerea ki runga ki te iwi kainga. A, koia nei anake hoki te Ko- roni i karangatia ai te iwi kainga kia piri tahi ki te iwi Pakeha hei iwi kotahi, hei noho tahi hoki i raro i te mana o te Ture kotahi. Kei etahi whenua atu, waiho ana te iwi kainga hei tau tangata hei iwi ke noa atu; no reira he nui nga he i tipu mai i ru- nga i tenei tikanga, a, na te aba ranei ka tipu he pakanga, muri iho ka maringi te toto, tona tukunga iho ko te iwi kainga ka wha- kangaromia, ko nga morehu ka peia atu ano be manene, i runga i tenei ahua katahi ka titiro nga tangata matau me nga tangata whakaaro nui o Ingarangi, ka mea ratau e he ana nga tikanga pera ki te iwi kainga i runga ano i nga ti kanga o te Whakapono. Heoi whakapuakina ana o ratau whakaaro mo ru- nga i tenei take ki te Runanga nui o Ingara- ngi, katahi ka mea nga tino kai-whakatakoto tikanga o te Kuini, kia whakarereketia te tikanga ki nga iwi kainga o nga motu katoa e nohoia ana e te Maori i raro i te maru o Ingarangi. Kaati ko Niu Tireni tonu te mataika tua-tahi, kua noho i runga i tenei tikanga hou whakaora tangata. Ko te wha- kaora tenei i te iwi Maori, me awhi mai ki roto ki tenei tikanga atawhai, ma kona hoki e ra ai koutou i roto i nga he kaa tau ki runga i etahi iwi Maori ke, kihei nei i penei me koutou te waimarire. Na runga hoki i te awhitanga mai a te Kuini ia koutou hei tamariki ma ana, na kona i kore rawa ai e ahei te iwi Maori te pana hee i runga i to ratau whenua, a, te tango pokanoa ranei i o ratau taonga, note- mea he wahanga hoki te iwi Maori no Inga- rangi i naianei, a, tona kai-tiaki ko taua Ture kotahi ano e tiaki nei i tona hoa piri- pono ia Ingarangi. Ko te take hoki tenei i rite ai nga kupu mo te rangimarire me te pai ki a tau ki waenganui i nga iwi e rua, e kauhautia nei e nga Kawana katoa kia kou- tou, ara. ko koutou te iwi e tirohia nuitia mai ana e te Kuini. Notemea he taha ko- utou no tona iwi ake. No reira ko tona tino hiahia nui, kia tahuri nga iwi katoa o Nui Tireni ki te whamarire i nga mea o ratau e kaka ana nga whakaaro, ki a kotahi ai te ngakau ki te hapai i te rangimarire kia tau ki waenganui i nga iwi e rua, i runga i te hononga o te iwi Maori ki roto ki te mana huihui o Ingarangi." Ka mutu i konei nga kupu a Kawana Koa Paraone; no reira ko to matau hiahia nui, kia ata whakaaro tatau ki nga kupu a taua Kawana:—Notemea he kupu tika aua kupu, he kupu pono hoki; tutuki mai ana te Hono- retanga o aua kupu ki tenei ra. Hei kupu mutunga ake, ko te hiahia nui o te ngakau, kia penei tonu te noho tahi o te iwi Pakeha me te iwi Maori i ranga i te ngakau hari me te ngakau-koa, me te titiro whakamuri ano te whakaaro ki nga kupu kua tuhia ake nei. Heoi kia ora koutou katoa. "Te Puke Ki Hikurangi." Hui ki Waimarama. No te Mane te 19 o nga ra o Pepuere I90G.
3 3 |
▲back to top |
(TE TAU TUAONO.) TE PUKE KI HIKURANGI, (MEI 18. 1906. No. 32.) 3 ka timata te whakaeke ki Waimarama no te Wenerei ka whakapuaretia te whare Karakia ko A. Wiremu. Ko te Katene Pukerua nga Minita. He kai hapa he lriiri nga mahi o ta- ua ra. No te Taite te 22 o nga ra ka tae mai te Pirimia me tona hoa wahine, me te Mema mo Hake Pei me Omana, Te Makarini me e- tahi atu ona hoa. I te taenga mai ka haere te Waipawa Peene, ki te arahi mai ki te Whare Karakia i te 12 o nga haora. Ka tangi te Peene Marena mo Tu Teira raua ko te Mihikore Iraia Karauria, ko te Peene me te Pirimia kua tae atu ki te whare Kara- kia, i muri mai ko te tane Marena me te wa- hiue, i te mutunga o te Marena he roa te wa i muri ka whakatomo ki te kai, ka mutu te kai ka noho tai awhio i te marae, ka tu ake ko Airini Tonore. Ka mihi ki te Pirimia rana ko tora hoa wahine, me o raua hoa, mo tona taenga mai ki te whakatutuki i te tono kia tae mai ia kite whakapuaretanga o te whare Karakia me te Marenatanga, a kia rongo hoki koe i o matou whakaaro mo tenei Whenua mo Waimarama kei roto i te pukapuka mihi. Ka tu a te Ruihi ka panuitia te naihi te Maoritanga me te Pakehatanga, ko nga ku- pu momona i roto i te mihi, kei taka a Wai- marama ki raro i nga tikanga Riihi ki te Pakeha, engari me whakanohonoho ki nga tangata kainga, ka mutu te panui ka tu ake ko Mohi Te Atahikoia ka mihi ki te Pirimia me tona hoa wahiue, me te Omana ma hoki, e tautoko ana ia i nga kupu mo tenei Whe- nua mo Waimarama kia whakanohonohoia ano ki nga tangata nona te Whenua. Kia tahuri ai te tangata Maori ki te wha- katipu rawa ki runga hei oranga rao ratau, ma hoki kua mutu nga Riihi ia Hepetema e heke iho nei, e mohiotia ana koia nei te tokomaha o nga tangata tuatahi i uru ki Waimarama e 42, i naianei kua nuku ki te 288 tangata kua uru ki tenei whenua, kia whakaaro te Pirimia ki tenei inoi. He iwi matau no te Kuiini, i puta ano be tono kia awhina matao i nga mahi o te pakanga i Awherika, otira kaore i whakaaetia e koe, he ahakoa kua huaina a Niu Tireni ki te- tahi maunga i Awherika, he nui ano hoki nga painga i te wa ia te Omana raua ko Tana- ra Makarini, i puta ai nga pakanga, tera ake te roanga. Wi Rangirangi, ka tautoko i nga kupu mo te whakanohonoho i Waimarama, kia kaua e hoki ano ki te Riihi, kaore o ona pai ki te Riihi a te tamaahine a Maina Ta- kena, he mea pupuri tenei whenua i roto i nga boko o mua. Iraia Karauria, ka mihi ki te Pirimia mo tona whakamana ite tono kia tae mai kite ra e marenatia ai ona tamariki, e tautoko ana hoki a ia i nga korero a nga mea kua whaka- tutia ake nei i mua i a ia. Tatere :— ka mutu nga mihi, e tautoko ana ia i nga kupu a nga mea i tu i mua ake i a ia, tenei hoki tetahi, kia kaua tenei whenua e ;aka ki te hoko ki te riihi, me noho e nga ma- or. kia homai he moni hei mahi i te rori to- tahi hoki kia hanga he waea, tetahi kia wha- kahohorotia te Mahita mo le Kuia, e 40 nga tamariki e rite ana mo te Kura i naianei. I. Hutana, ka mutu nga mihi ka mea, kua ngaro o hoa rangatira i nga marae e hautu ai koutou, otira koa ratau tikanga ina tonu e tu mai nei te Whare Karakia, e tu mai nei te Whare Kura, nga take o tenei hui me te hononga i enei tamariki. Kei te kaha rawa ake te tumanako o te ngakau kia whakahohorotia e koe te wha- kaara, i tetahi Kura mahi a-ringa. Ko te whitu tenei o nga tau e tatari ana kaore ano i pono noa, ka mutu to ova mo te Maori, ko te ako i te ringa kia rite ki te Pakeha, no te tamarikitanga i noho ai ki taua mahi i roto i te whare, koroua iho ki te whare, ko tona, ringa tana pamu nana i pupu- ri te oranga roa i roto i te whare pera hoki i te tamarikitanga ka noho ki runga i te Kaipu- ke, koroua iho ano ki te Kaipuke i runga i te moana, kaore he painga o nga Kuia, e tu nei, kei te mou moutia te tahua o te tama- iti ki te ako ki te mahi e rite ana maana, kaere i te ngaro i te Mahita nga tama- riki e tika ana mo te ako i te roro me nga mea e kore e tika. Kei te tino mohiotia kei te whakatata mai nga ra e kore whenua ai te Maori, ina hoki kua oti te tikanga kia rohea te pito whakararo o te Tai-rawhiti hei wehenga Riihi, ko tenei pito ka whakapuaretia mo te hoko, e tumanako ana te ngakau kua riro tonu mau e whakamarama mai nga painga o tenei tikanga, kia matau kua taka nei kei roto i te hoko. Tenei hoki tetahi, he mea tika ko nga Mahita e whakaturia ana mo nga Kura Maori o te Tai-rawhi me whakatu e te Kawanatanga i nga tar gata mohio ki te mahi rongoa be mea uaua rawa ki etahi takiwa te arai i nga tohunga i te mea kaore rawa aua takiwa e takahia ana ete tapuae Takutu. P. Tonore, ka mihi ki te Pirimia, ka korero i te ahua o Waimarama o mua i te wa e Riihi ana kia Maina Takena, me te whakaatu i te hiahia o te tamaihine a Mai- na Takena kia Riihitia ano ki a ia, kaati i whakaatu ano ia i tetahi tikanga Patena ara (Partner) kia taka mai ai a Waimarama ki raro ki tana tikanga, tona tino hiahia kia kore atu nga Riihi, me whakanohonoho te whenua ki nga tangata Maeri, i korero ano ia i nga mahi kino a nga Pakeha o Heretaunga ki nga whenua o nga Maori, he mea tika kia hanga he taone ki Waimarama, he nui nga mahi, he kani rakau, be mahi pata ka taea e tetahi wai te mahi i te ahi hiko. Ko te tamahine a Mama Takena ka mea, i mahara ia ko tenei ra he ra whakahari mo te marenatanga o enei tamariki rangatira, i oho mauri a ia i nga kupu a Airini rana ko Tonore, e korero nei mo te Riihi a tona matua mo Waimarama, no reira e kore hoki e taea e ia te peehi iho ana kupu whakaatu mo enei korero a raua. I whanau ia ki Waimarama, ko te wha tekau tenei o nga tau e Riihi ana ki tona matua. I puta ano te whakaaro i nga Maori kia hokona tetahi wahi whenua hei utu mo nga nama a taku matua, tekau matahi mano pauna £11,000 kaore tana matua i whakaae, kaore he mahi kino a tona inatua ki nga Maori, i whaka- ritea ano te Reti i muri mai i runga i te utu tika i whakaritea i waenganui i taku matua me te taha Ida Airini rana ko Tonore, kota- hi tekau mano pauna £10 000, te moni i hoatu e taku matua i oti ai nga whakarite- nga o te Riihi, kotahi mano paana £1.000. te moni Reti i te tau. Otira na runga i te whakapainga n tona matua i te whenua i piki haere ai te utu, kaore ia i te korero ki nga Maori wha- kahe i te mahi Patena. Tera atu te roanga n nga korero a te tamahine a Maina Takena. Ka tu ake ano ko Airini, ki te utuutu haere i nga kupu a taua wahine. Hori Te Huki, ka mea, me mutu i enei i tu ake nei te korero mo Waimarama, kaore hoki au i haramai mo enei korero. Ka tu ko Taranaki Te Ua. ka tono kia. puare ho moni ki nga taitamariki hei mahi whenna. Ka tu ko te Pirimia ka mea— Ko tenei ra he rangi whakahari, he rangi hoki i pin ai nga iwi e rua tae noa ki to hunga i mare- natia, no reira e tumanako ana ahau kia hoatu nga painga katoa ki te hunga tai- tamariki i marenatia nei I hakiri noa ake ia ko te maha o nga ingoa kai roto i te Tai- tara e 42. no naianei katahi ka kitea e 288 ke ia te inaha o te hunga nona, no reira kai to takoto puku tonu te kanara. Na konei i whakaatu kaore te iwi i te mate haere e tino tumanako nui ana ia ki te hapai me te tiaki hoki i te iwi Maori. Ko nga Maori kaore he whenua e kore rawa e ora, a. me te mohiotia hoki ki tenei tu ahua o te mate era e pu ki te iwi Maori a ona ra P heke iho nei. He mea tika ma ana ki te Kingi me tona whenua, kia ata tirohia pa itia e ia enei ahuatanga. Otira kua hakiri ake ia ki te Hitoria o tenei whenua me tona ahuareka hoki ki tona mohiotanga ko te Taitaia o tenei 85.000 mano eka, kei runga i nga ingoa o nga Maori. Ko te whakaaro ia o te Paremata mo nga whenua Maori o te Tai-rawhiti, tae noa ki nga whenua o te taha whakateraki o Akarana, he mea tika kia Riihitia ana whenna i te mea kua tu nga Mira kua pae hoki he moni, hei whaka- pai i te takoto o aua whenua kia ahei ai te Riihi. Kua whakatu hoki te Paremata kua maha nga Riihi kua hinga, ko te take na runga i nga Ture i paahitia i naianei. No reira ko te hiahia o te Paremata, me riro tonu ma nga Maori ano e whakanohonoho o ratau whenua, a, KO te toenga atu o te whenua me Riihi atu ki te pakeha hei painga mo nga iwi e rua. Mo te taha ki te Riihi ki te Pakeha, ina tutuki nga tau o tona Riihi ka kore ai e hiahia te hunga no ratau te whe- nua kia whakahoutia te Riihi, ka ahei te hunga no ratau ki te tango i te whenua, a,
4 4 |
▲back to top |
4 (TE TAU TUAONO) TE PUKE KI HIKURANGI, (MEI 18, 1906. No. 32.) ki te noho tonu ranei i runga. E kore hoki e ahei ki te kii, i tetahi anake te painga, a kaore rawa he painga i tetahi, i muri iho e te tutukitanga o te Riihi, notemea kai nga Maori anake no ratau te whenua te tikanga mo te whakahou i te Riihi mo te whakamu- tu ranei. Tetahi mehemea kaore ano te whenua kia wehewehea kiia tangata kiia ta ngata, he mea tika kia tere te whakahohoro i tena raruraru te whakaoti. Mehemea ko ta Tonore tikanga hei wha- kahaerenga ma koutou, e tika ana kia ata whakamaramatia te wehewehenga o nga hua e puta mai i roto i te Patenatanga. Ko te hiahia nui hoki o te Paremata he whakamutu i tenei tu ahua o te noho a nga Maori, notemea koia nei tetahi take e patu nei i te iwi. Otira i korerotia mai ano ki au i tetahi hui Maori i tae ai au, ko nga Maori o enei whakatipuranga kaore rawa e pera, te kaha ki te ahu whenua mo nga tipuna. He aha ra i kore ai e pera te kaha i naianei? Ko tenei iwi ko te Maori he nui ata te kaha ki te katikati hipi me te tipi hoki ma etahi atu tangata. He mea kii atu ano ranei, e kore ia e ahei ki te mahi i aua mahi ano Ko te tikanga ke hoki a te Paremata, rato nga Maori te toha ki te whenua, ko te toenga mai o te whenua me Riihi ki te Pa keha. He maha nga whenua nunui o te iwi maori kai nga takiwa o te motu nei, kua katia hei whakanohonohotanga ki te tanga- ta. kaati ko taua mahi ehara i te mea ka haere tonu. No reira taku kupu kia koutou ki nga Maori, me haere koutou ki ranga ki nga whenua nohonoho ai, i mua atu o te tureititanga. Ehara hoki i te mea e whai kaha ana te Kawanatanga ki te whakatako- to tikanga mo nga Pakeha mo nga Maori ranei. He maha nga kupu rereke e puta ana i nga kai whakatiputipu taonga o naia- nei. Kihei rawa i peera nga kai whakatipu- tipu taonga o mua o te wa e mohoao ana te motu nei, engari he mea kuhu tonu i roto i te mate, noho ana ki runga i te whenua, a, puta pai atu ana ratau. Ko te tai i naianei kai te pari mai, no reira e kore e taea te tu- taki nga tikanga mo te whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua. Kaati tera ano etahi tikanga i hangaia mo nga whenua e mamao atu ana i nga taone he Omana Waimarama. He Whakahoki. \_\_\_\_\_ Maungapohatu. Kia Kiingi Whatuiapiti. Tena ra koe, tenei e hoa kua kite iho i tau panui e takoto nei nama 27 tau 6 ote "Puke. Wharangi 4 e ki nei to panui kei te kai hunahuna tonu ahau a Tuhoe i nga pihipihi o to tatau kainga, o Ruatahuna nga mahi ate atuapo, e hoa kaore o konei pihipihi to konei whakatauaki ko Ruatahuna paku kore, te 2 Ruatahuna kakahu maku, koia nei nga wha- katauki o tenei o tatau kainga engari a kone he whaka tau kai kona o tatau kainga, ko te Ipuotaraia e patu ai i te pihipihi e mate ai te pihipihi kei kona te pututu a Rangimahan- e mate atu ai o tatau tuakana a taane, ara, a te pihipihi tenei nga uri o Whaitiri Mata- kataka kahaere atu kia kite i te Kiingi hou nei kua tu nei ki Kahuranaki ina ke hoki te Ki- ngi kua mohiotia kei Waikato e tu ana a kua tu nei hei mema mote whare Paremata i Po- neke, kati aku kupu, me ahu enei kupu mo te Hui Whakapapa katu nei ki Tamaki-nui- arua. koina te 2 o nga take Ka haere atu kia kite i nga matauranga katoa, i haere nei i roto i nga panui, nga patai a nga tangata matau, me nga whakahoki a nga mataura- nga, kai te pai ta Niniwa Kite Rangi pena ano hoki tate Whatahoro e takoto nei ite na- ma 28 tau 6 wharangi 6 ae, me korero tonu atu he konohi he konohi he mangai he ma- ngai ka pai ka poto me haere nga mataura- nga ki Tamaki-nui arua ki reira whakaputa ai i tona matauranga kio tatau tatai mai ia Rangi raua ko papa, nga tatai ra o nga mea katoa i te ao, kaati ena kupu, me whakaatu an i konei mo te ra e haere atu ai matau, ko aku tamariki, ana kei 20 o nga ra o Maehe 1906 e whakatika atu ai, e hoa ma kei ma- harahara ki te panui, ate Whenuanui raua kote Amo Kokouri na raua noaiho ta raua. panui ehara au i te matapo ki nga panui kua karangatia noatia atu i te turanga o to Hui topu a te Kaunihera ki Rotorua-nui- akahu na Tiini Kara tonu i tautoko taua karanga, tena hoki aku reta kaia koutou o takoto ana mote haere atu no reira au i whakatutuki ai i aku kupu, ki te kite iho koe i aku korero tukua atu kite panui ara ki te tatau maunga tapu kite "Puke Ki Hikura- ngi" heoi nga kupu. Tutakangahau. Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi " tena koe me tuku atu e koe te panui a Tu- takangahau kia haere i roto i te "Hikura- heoi ena kupu heoi ano. Na Kingi Whatuiapiti. Hauke Pakanga ki Nikiria. I Kotahi tetahi pakanga i paoho i waenga-
5 5 |
▲back to top |
(TE TAU TUAONO.) TE PUKE KI HIKURANGI, (MEI 18. 1906. No. 32.) O Ingarihi Nikiria (he iwi mangumangu) Whakapuaki i nga whakaaro. Turanganui. Maehe 26 1906. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," tena koutou ko o hoa mahi, whakawhaiti i nga kupu whakamarama i nga ngakau, e whiwhi ai ki nga painga mo ia tangata wa- hine tamaiti hoki, i runga i nga motu nei, heoi. (1.) Panuitia taku whakaaro i roto i e- nei tau ka hori nei timata mai i te iwa rau matahi tae noa mai ki naianei, i te wa i ara ai te pooti mema mo te Kaunihera o Rongokako ia Pepuere nei, ka tuku ahau i taku reta kia Rakai-whakairi, e hiahia ana ahau kia pootitia ahau hei mema mo roto i te Kaunihera o» Rongokako, mo tetahi wa iti nei, ehara i te take nui rawa, engari kia rapua e ahau he aha te take i kore ai e rite te whakahaere me te hoatu hoki i nga mahi ki nga Komiti Marae, i roto i te rohe o Ro- ngokako. I te tau 1901. 1902, 1903, i roto ahau i te Komiti Marae o Rakai-whakairi e tu ana, i runga i nga whakahau a te Kau- nihera kia pehia te waipiro, me te tikareti, me te whakapai marae, me era atu raruraru e puta ake ana i roto i te iwi, mahara noa, atu koi ara te hangaitanga o te Ture i te tau 1902. (2.) Ka mea te Kaunihera kaore i te tika kia whakawa koutou nga Komiti Marae, engari me uiui ka mohiotia te mea i he, ka tono kia utu. (8.) Ka patai te komiti, ki te kore taua tangata e utu, me pewhea,? Ka mea te Kaunihera me ripoata ake te uiuinga me te utu i whakatautia ai e te Komiti Marae, kia riro ai ma te Kaunihera e tuku ki te kai- whakawa takiwa, heoi kihei i tutuki enei mea katoa. (4.) Heoi rora noa iho te Komiti Marae i te hunga kaore nei i utu i aua whakatau, mate ana ko nga mea i utu i nga whakatau a te Komiti Marae, a, noho ana i runga i te moumou taonga tenei tu ahua. (o.) Ko te Kaunihera tae rawa ake ki te wa whakamutunga o taana mahi, ka mate ano ia i te kore taonga, ara, moni maana. (6.) Heoi me ki poto ahau i naianei:— 1. Kaore i te Kawanatanga te hee. 2. Kaore i te Timuaki. 3. Kaore i te Kai-tohutohu 4. Kaore i te Kaunihera Maori. 5. Kaore i nga Kaunihera Topu. 6. Kaore i nga Komiti Marae. 7. Kaore i nga Hapu. (7.) He Patai kai a wai te raruraru, te wareware ranei i te tau 1901? Ka mea te Minita mo te taha Maori, e te Kaunihera whakarongo mai to koutou hoa pakanga:— 1. Ko waipiro. 2. Ko moumou taonga. 3. Ko mangere. (8.) He patai tuarua, me pakanga ranei tatau ki te Tahora, a, me hanga ano ranei he pa mo tatau, a, hei te rino be tokotoko, e tu atu ai tatau ki te riri ki nga boa pa Ka- nga mo tatau kua kiia nei e te Minita Mao- ri. (9) Me ki poto ake ahau, e nga Kauni- hera Maori kua whakatuturia nei Ki runga ki nga moutere e torn, whakarongo mai me tono te whiu whakamutunga, me te tokoto- ko rino. (10.) Ma enei kia homai e taea ai te he- rehere nga tianara me a ratau hoia e tu iho nei, a waipiro, a moumou taonga, a mange- re te peehi ki raro. (11.) Ahakoa kaore e whakaaetia mai e nga kai-whakahaere, aia, e te Kawanatanga, me tohe tonu, ki te kore e whakaaetia mai i tenei tau e haere ake nei, whakahokia atu ona Kaunihera ki a ia ki te kai homai. (12.) Kaati a moumou taima e noho i te kainga, tahuri ki te ahu whenua wawahia o koutou whenua, ka tono ki te Kawanatanga kia tangohia nga taura here e rua e toru ra- nei o koutou whenua, takoto marama rawa te takoto o koutou whenua, ka whakatipu he hipi, he kau, hei noho i runga i nga whenua kia puta mai ai he moni, hei hoko i nga mea atahua a te iwi nei a te Pakeha, hei kawenga hoki i a tatau tamariki ki te Kura Roia. Takuta me era atu Kura nunui, e whi- whi ai ratau ki etahi painga mo ratau me tatau hoki, rue te iwi o nga motu rei, ara, te Maori, ka whiwhi ki tetahi ingoa nui ta- tau, i runga i a ratau mahi matauranga. (13.) Heoi me tino whakarite rawa e ta- tau e nga iwi o nga motu nei, te kupu a te Minita mo te taha Maori, ara :— A waipiro. " moumou taonga. " mangere. E hoa ma, kauae whakaaroa e koutou enei ra, nga ra o to koutou tai-tamarikitanga anake, titiro atu hoki ki nga ra e kaumatua ai tatau, i te wa e tamariki nei tatau, e kaha ana tatau ki te mahi moni hei oranga mo tatau, hei hoko kahu hei boko kai hei hoko hoki i era atu mea, ko nga toenga ka mou- moutia e tatau ki te waipiro, me era atu mea hanga noa iho, tena me patai hoki i naianei. (14.) Ka pewhea tatau i nga ra o to ta- tau kaumatuatanga, kua kore nei he kaha pera me nga ra o te tai-tamarikitanga ? Heoi ano taku whakautu, me titiro ake ki te rarangi 12 me te 18 i runga ake nei. (15.) E hoa, ma kua whiriwhiria e ahau nga ra o toku tai-tamariki tanga, tae noa ki aku mahi pai, kino, moumou taonga, ho mea mahi nei e ahau aku taonga i taua wa, kua hoki mai taku whakaaro tangi ki au i te mea kua kite atu hoki ahau i nga ra o toku kaumatuatanga, me taku mahara me tahuri ano ahau ki te tiaki i nga toenga o nga mo- ni, tae rawa ake ki nga ra o toku kaumatua- tanga kua rawaka, penei kua whiwhi ano ahau ki etahi kai papai ki etahi moenga pai, whare pai, me etahi kai tiaki moku, me tetahi hoa wahine pai moku i taku kauma- tuatanga. (16.) E hoa ma i korero ai ahau i enei kupu kua uru ahau kai roto i te rohe o te kaumatuatanga e tu ana i roto enei ra, ko uku tau ka 45 e 6 marama, ina hoki no te tau 1860. i te 20 o Hune ka whanau ahau heoi me kaati iho i konei, ehara rawa i te kupu pera me a te tangata matau. Heoi kia u e nga tai tama e nga tai-tama- hine, ki te titiro ki te kupu o tenei panui, ma koutou e whakanui atu nga painga mo koutou i roto i tenei panui,- kaua hei hoha ki te titiro ki te whakaaro i runga i tenei kaupapa. Heoi ano na, ' R. T. Whanganui-a-tara. He aitua i te pu. Kotahi tetahi aitua whakapouri i pa ki te takiwa o te ngutu-awa o Wairarapa, i runga i te tuunga o tetahi Pakeha i te pu a tona hoa ano, ia raua i haere ai ki te pupuhi Tia (Deer Stalking.) Ko te ingoa o te tangata i mate nei i te pu ko W. H. Tapa (W H. Stubbs.) Ko te tangata na ana te pu i mate ai tetahi ko Whereere Hoka (Fred Hawke he Parakimete no Kereitaone.) Kaati i pe- nei te ahua o taua aitua :— I te ata o te Turei ka haere ratau toko- toru ki runga o Whangai moana pupuhi Tia ai, he roa ratau e haere ana ka kitea e Whe- reere Hoka te Tia, katahi ka puhia e ia ki- hei i mate engari i taotu noa iho, ka oma te Tia nei ki roto i tetahi uru manuka, katahi a Whereere ka kii atu ki tona hoa kia noho ia i reira, kia haere ia ki te kimi haere i te Tia ra i roto i nga manuka, heoi haere ana a whereere ki te whai i te Tia. I muri i a ia ka haere hoki tona hoa ki roto ano i taua uru manuka kimi haere ai i ta raua Tia. Ko nga kahu o Le tangata i kiia iho ra kia noho
6 6 |
▲back to top |
6 (TE TAU TUAONO) TE PUKE KI HIKURANGI, (MEI 18. 1906. No. 32.) be Kakii, ara, e rite ana te kara ki te huru huru Tia. He roa rana e kimi haere ana te Tia, ka kitea mai e Whereere tona ho e ngarue haere ana nga manuka, ka mahara ia ko te Tia tonu i tuakiri ra i a ia tera ngarue haere ra nga manuka, katahi ia ka whakamate mai i tawhiti atu, ka ahua roa ka kitea mai e ia te ahua o nga kahu anake katahi ka tuturu tona whakaaro ko te Ti; tonu nei tera kaore te tinana katoa i kitea mai e ia i te ngaro i nga manuka. Tetahi kaore hoki ia i mohio kai roto tona hoa i ta ua uru manuka ano e haere ana. I mahara ia kai te waahi ano i kiia iho ai kia noho tonu ia i reira. Kaati i tona kitenga mai i te moa i maha- ra ra ia he Tia, katahi ia ka noke iti mai, ka hangai ki te ritenga ki tona hoa i kitea atu ra e ia, katahi ka puhia atu e ia tu tonu ki te uma, ka hinga tona hoa ki raro. Ka oma atu hoki ia ki tona Tia, tona taenga atu ki reira, ko tona hoa tonu ia tera kua oti ra e ia to pupuhi, engari kaore ano kia mate e wha- kaea ana ano te manawa, ka hikitia ake e ia Poneke. Awherika Niu Tireni Otautahi (Christchurch) Ropu Pahua. Ruhia Hamara (Samara) Porana me Mokau me Haipiria Tiapani He Kohuru. Paranaki i Te Aituatanga o te Rerewe. Kotahi tetahi Rerewe o Kareponia waahi o Merika i pakaru, wera atu hoki nga pa- hihi me te tereina katoa i te ahi. Ko taua tereina he Ekiperehi, i rere atu i Kareponia ki Piuporo waahi o Kororato, te taenga ki tetahi waahi o reira ano, ka tutuki ki tetahi atu tereina harihari taonga e rere ana mai ! ki Kareponia, ka pakaru ko te Ekiperehi, heoi i mua tonu atu i te taenga atu o nga kai whakaora i taua hunga i aitua nei, ka wera taua tereina i te ahi, wera iho nga tangata tekau marima i te ahi, ki roto ki nga ka- rareti; e kore rawa e kaha te konohi ki te titiro atu, i runga i te kino o te matenga o tana hunga. Kotahi tetahi o taua hunga ano i apititia ki raro i te wini, kihei rawa i taea engari i hamumu ake tona reo ki nga tangata i reira, kia tohungia ia i roto i te ahi, ka taea ra ia katahi ka pupuhi i a ia, notemea kaore kau he painga mona ki te ora, kua ngakungaku katoa nga iwi o roto i tona tinana, i a ia tonu e korero pera ana, ka tanuku iho a runga o te ka- reti ki runga i tona mahunga, ka mate ia i konei. kotahi ano tetahi o taua hunga i aitua nei i taea oratia, me tona titiro atu hoki ki tona hoa wahine me araua tamariki kotahi tekau e kainga mai ana e te ahi, i roto i te kareti o te tereina, kaati i runga i te mea kaa wha- tiwhati ona waewae, a, kua motu hoki etahi wahi o ona, no reira kaore rawa e taea e ia te pewhea, heoi tana he aue he ta noa iho i a ia, nae te karanga ake ki ona kai tiaki kia makaia hoki ia ki runga i te ahi, kia rite ai to raua matenga ko tona boa me a raua ta- mariki, kihei rawa i whkaritea tona hiahia, engari i haria atu ia ki tetahi wahi ngaro takoto ai.
7 7 |
▲back to top |
(APERIRA 17, 1906. No. 32) TE PUKE KI HIKURANGI, (TE TAU TUAONO.) 7 TE PUKE KI HIKURANGI. 7 WHOREHETA AMA HOTEERA. (FORESTERS ARMS HOTEL.) I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone. HE WHARE HOU. He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha. KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU. ——Ara.—— Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho- ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa. —A— He nui hoki te papai o nga kai, me nga moenga, tae noa ki te Piriote ruuma. —Me— Te Tepara Hoiho. Iwa Ropata (Eva Robert's. Kereitaone Noota. T. P. ROHIPI. (D. P. LOASBY.) He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa kei au. \_\_Ara— Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu, me era atu tu ahua kai katoa. He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era atu tu ahua o era tu taonga. \_ \_ He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he ngawari hoki te utu. Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe whakamahana hoki. Engari kaore e riro i runga i te nama. Toa o nga taonga katoa T. P. Rohipi. Tiriti Nui Kereitaone. A. TEONE. (A. JONE'S.) Kai tunu Rohi, Keeke. E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe- ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o Kereitaone. Me te tino mohio hoki o nga tangata, he tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke, me era atu tu ahua kai pera katoa. Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa- wai Maori Pakeha. No reira haere mai ki ahau, ko ahau to koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau maha e tu mai nei. Tiriti Nui. A. Teone. Kereitaone. HE WHAKAUTU. E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi, kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta koutou whakautu mai ia maua panui, koia na te tika, ka mohio iho be raruraru to te tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae, me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko- nei, me era atu tangata e whakahe nei. e whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka, kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe, ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te tatari atu kia koe me era atu. Niniwa-ki-te rangi. He Panuitanga. Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke," engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana, he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai, me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua moni. "Te Puke." PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I pata ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha- karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te ru- nanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto- ru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou." No re huihuinga whaka- mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti- hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketa- nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te ''Puke". No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina e 9/- hereni, mo te 3 marama e hereni. E wha hoki putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe- ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa- keha, koia te take i whanga tona ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha- ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka- hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakaha- ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa- keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko to mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kau- papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei: — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta- ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae- re ana ki te whakamanawa haere kia koutou ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka- toa o nga motu e rua nei. (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki nga whakaha- ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te
8 8 |
▲back to top |
8 (APERIRA 17, 1906. No. 32) TE PUKE KI HIKURANGI, (TE TAU TUAONO) whakamarama i nga ahuatanga e pata mai ai he matauranga nui; ki nga mahi ahu whe- nua, e puta mai ai hoki-he ora tao te iwi me a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i tenei ao. (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga tangata matau hei pai- nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o nga e rua nei, i roto i nga mahi, rae nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei. (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau, ma- rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata, nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti- nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate katoa. . (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo- tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o ia ture, me tona pai me tona kino, me nga mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua tyre. (S.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata whakatipu- tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete, mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti), Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki, Teera mehe, Hanihi, me em atu tu mahi katoa, e puta mai ana he painga ki te tangu- ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga hapu ranei. Engari me te mohio ano kou- tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua, hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,) he utu mo ana tu panui, ara, he 2/6 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he- reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao- re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora nei. (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau ki te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake- ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi, me nga hapu Pakeha o te ao, e putamai ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori. (10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka ki uta, whakaatu at i nga taonga o roto o nga whare Wananga Maori o nga tipuna iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha- waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga mea tika ki nga mea pai, e pata mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa. (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga tuka mai & nga tangata e pa ans ki o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me nga whanautanga tamariki, me nga mahue- tanga taane wahine ranei, me nga weteka- nga ture marena, me era ata tu korero katoa e pa ans ki nga take penei me enei kua tu- hia ake nei. (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, me te whakamanawa haere hoki kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta- tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki- tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka- mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko- re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa roa e haerea nei e tatau. No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga- hau haere nei he kimikimi haere i enei tu ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru- nga i to koutou maunga tapu, te waahi i puputia ai nga morehu i te tai nui & Ruata- pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua. No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma- unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me nga maharatanga a te ngakau i runga i te rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapa, me nga tangata katoa, ki te homai utanga hei pikautanga maaku ki o koutou marae. Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae atu aa ki o koutou marae, kia kaha ai au te waha haere i nga utanga e whakaekea ana ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he : porangi ta koutou mokai, e pai ana. be wha- katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata i haere" koia ta koutou makai ka kohikohi haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o < koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa ka ngaha ki te ara. He panui mau tonu te- nei i nga wa kore utanga o te "Puke." Kia ora tatau katoa. "Te Puke Ki Hikurangi." WHAKAMARAMAI NGA TURE O "TE PUKE KI HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ina te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene. C E nga iwi o runga i nga mota nei, titiro iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- marama kia koutou, mo nga tikanga e aha mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: — TURE 1. E wha putanga o te "Poke" i te marama, ko te atu 16/- hereni i te tau; mo te ono marama e 9/- hereni; mo te toru marama e 5/ hereni. TURE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona. me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here- ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te tikanga. TURE 3. Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta- ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal Note or Post Office Order ranei) me tuku mai kia Niniwa-i-terangi, c/o "Te Puke'" Greytown North. TURE 4. Kia mohio ano nga kai tango pepa o te "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te takai o waho o te pepa, he tohu tena kua tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore e tae mai he whakaatu mana. TURE 5. E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia tupato ano koutou, kaua nga korero kino e tukua mai. TURE 6. Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke' kia nama te tangata nga tangata ranei ki te "Puke." TURE 7. Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga korero whakakino ingoa tangata, kaore e whakaaetia. TURE 8. Ko te tangata kua whakaturia e te ko- miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke" ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru nga i te motu nei, koia anake hei whakaha ere mai i tera taha. TURE 9. Ki te tono mai te tangata he pepa mona, me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha nga korero ka maha atu hoki nga wharangi, ri te iti nga korero ka iti iho nga wharangi, Printed and Published for the Proprietors by T. RENATA at their Registered Printing Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.