Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 54. 11 May 1899 |
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE TE TIUPIRI MAORI NEWSPAPER NO. 54 VOL 2 WANGANUI, 11TH MEI, 1899. — TATINI, — KEI RAWAHI MAI O TE WHARE PUREI. E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki, me nga mahi katoa e tika ana, mo nga whakapaipai Whare. Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere mai tirohia nga rawa o taku haapu. HEMI TEINA me te KAMUPENE. NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te pito o Whanganui Piriti. Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me nga hae ana hanga whare, nga waea hanga taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi Kamura—NGA TUURU MAHI WHAKAIRO Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana mo te moni iti nei te utu.
2 contents |
▲back to top |
3 1 |
▲back to top |
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. ki nga mema i whakahuangia nei e te hui, kei te pai ta te Hui, otira e kore e taea te peehi iho te matia muramura i roto i te •ngakau o te tangata te ngakau hikaka, ki tera turanga; ko tona whakatauki ia " He oma whakataetae ana kotahi ano ia ma ana e tango te Wikitoria. " Kaati me hoatu ano e au taku mihi kia Ngapuhi kia ora koutou e nga iwi o te tai whakararo, kia tau te rangimarie i roto i enei ra i te mea kua whakaae o koutou mangai, ka piri pono koutou ki raro i te maru o te Kuini me ona ture "he iwi matau koutou no te orokohanganga mai ra ano o te Ture Atua, me te Ture tan- gata, rapua ko te mea pai, whaia te mea e tumanakohia nei. He nui te koa mo te whakaaro o te Pirimia mo Mahuta kia noho ki te Whare Ariki hei reira raua mahi tahi ai i nga whenua me nga Ture mo te iwi maori, ki te kore tenei kupu e whakaritea, he tikanga a Mahuta a muri ake nei heaha. Ka pai ta toku kawana- tanga he hoatu; tena ia Mahuta kia noho ia he i mahi inga tikanga oroto o te Whare Ariki kaati whakaaetia, kia wawe te kitea, kei waiho hei mahinga roa, a ka kore koe e whiwhi. Otira, ko te ra ano tenei e ai ta te tuhituhi " Mene Mene" tekere, " Uparahine " ahakoa pewhea te whaka- taha ki waho o te mangoroa a Waiata, he mea kua titi te weeti -iti, ko te wa ano tena o te pakarutanga o te rakau, waihoki me Mahuta i roto i tenei ra, kua takoto te weeti iti a te Pirimia, ahakoa whaka- taha ki waho, ko tona tutukitanga ko te Ture ko te Paremata. Ahakoa tetahi atu matauranga poropititanga ranei, ko tona kai whakamarie ko te Ture, hei konei katahi nga mahi ka tutuki. Te Kotahitanga o nga tai tama Maori. He nui te koa o te ngakau kua tino hikaka te ngakau o nga taitama o te iwi maori, i roto i Ngakareti nunui e ako nei i te matauranga o te iwi pakeha, ki te whakahaere tikanga hei whakakotahi, ia ratou, me o ratou mataurangi, ki te kimi ki te rapu i te oranga mo te iwi maori, e rua nga tino take kei te whakahaerea e ratoa. Tuatahi: —Ko te whakapono. Tuarua: —Ko nga mahi. Kua taea e ratou nga mahi o te whaka- pono, ara, ki te tono tuturutanga o te mohiotanga me te matauranga ki nga tino huarahi e tae atu ai ki te tino hohonu- tanga o nga kupu a te Atua i roto i tana Pukapuka Tapu, e kiia nei e to ratou reo He Paipera Tapu, ki te reo ia o tatou o te maori, " Ko te Putea-Whakairo " ina hoki kua tino paahi rawa ratou i nga matauranga, a kua tu etahi hei minita reo rua, pakeha, maori, koia to tatou hoa a Peneti e korokii mai ra, i te Waipounamu, e tangi nei tona manu, ara, te oha a ona tupuna te Pipiwharauroa e tangi nei hoki " Kuui; Kuui. " Whitiwhiti oora; ko manu tenei na o tatou tupuna, otira, he tona whakamaoritanga, " Ko te kukupa i heke iho i te rangi, a tau marumaru iho ana ki runga ki te tama a te Atua " koia i tika ai ta ratou whakakotahi i to ratou matauranga, he mea whakahuihui ha te Wairua Tapu, e kore ai to ratou kotahi- tanga e mutu i te ra kotahi, engari ka- pumau hei toka tu moana, ahakoa papaki nga roma, e kore e whati, ake, ake, " a ko taua Toka ko te karaiti. " Koia toku whakatika, whakatautoko, whaka- mihi, mo to ratou whakakotahitanga i raro te Ariki, hei whakatika hei tau- toko ia ratou mahi. Te tahi o ratou whakaaro ko nga mahi, hei mahi ma ratou hei whakaora i te tinana, me nga mate e pa ana ki te tinana, a, e korero ana ratou me te tohu- tohu i nga tikanga hei araitanga, i te mea kua taea e ratou ano te tiki atu taua matauranga, a kua whiwhi kia ratou taua matauranga, e hara i te mea, he matauranga wawata, engari ko nga tino matauranga tonu e ingoatia ai tenei iwi te
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. pakeha he tangata matau, a ko taua matauranga, me uru rawa ki nga Kareti, e whiwhi ai ki taua tohu; a tenei kua riro mai ia ratou taua tohu. Kei Apirana Ngata, e rua tahi nga tohu ko enei nga reta M. A. Ua, ko tona mutunga mai tena o te tino matauranga o te taha pake- ha, e tu ai hei pihopa, a hei tumuaki mo nga tino Kareti Nunui a hei tino roia ranei tona whakamaoritanga " Kaiwhaka- ako o te Matauranga. " Tuarua: "He Takuta no Nga Ture, " a tera atu hoki e- tahi o aua tamariki kua whiwhi i etahi tohu nui, hei mohiotanga tena mo tatou, kua eke pai ratou ki te tino puna o te matauranga o te iwi pakeha, a ko etahi o ratou kei te ako ki nga mahi Takuta. Na reira ka tika to ratou whakaaro kia kimi ratou i nga huarahi e ora ai tatou; aha- koa kore o tatou taringa me o tatou nga- kau e tumanako ki aua tohutohu a ratou, ki te pahemo atu tenei whakatupuranga e piki mai ana tera whakatupuranga hei whakatutuki i aua tohutohu. He mea penei ano te taha ki te iwi pakeha, he mea whakatakoto e nga tangata matau o ratou whakaaro, no te mea ko aua tikanga he mea tuhituhi, perehi rawa; na tena ka waiho ake ki nga whakatupuranga, ma ena e titiro, e! he pono enei korero. Na konei ka mohiotia nga tu mate, me nga tikanga o te araitanga. Engari te mea pai ma tatou he whakapai ki to ratou matauranga, me a ratou whakaaro, te tika i au ka awhina ratou i nga tamariki kei te piki atu ki taua matauranga, ara ma ratou e tohutohu te huarahi e tae ai ki taua matauranga, a ma taua hiahia e whakangaro iho nga hiahia whakamaori ki nga mahi maori, ara ki nga Atua maori. Ka tuarua ano te whakaaro o te Tiupiri mo a tatou tamariki e kimi nei i te ma- tauranga, kaati ko te kaupapa mo to ratou matauranga he whenua, kaati me penei he huarahi e mau ai ia ratou tenei kupu me kati nga hoko, me tuku mo te riihi anake, kua ngaro to tatou whaka- tupuranga, e piki mai ana ratou me to ratou matauranga, hei reira ma ratou e kimi atu te nekehanga atu o te painga o te whenua, i runga i to ratou matauranga. He Reta Na Apirana Ngata. —————————— (He mea whakamaori) AKARANA, Maehe 14th, 1899. Kia te Reweti, E hika tena koe, no te atu tonu nei i tae mai ai to reta ki au o te 10 o nga ra; tena koe, me to raihi mai ki au mo tenei mahi ka timataria nei e au. I whaka- aro ano au ki te tuhi atu kiu korua ko Peneti mo taku hiahia ki te tuku korero atu kia " Te Pipiwhara- uroa, " ara he kupu ruarua nei o taku haere. Me penei taku tuku atu i taku reta; me tuhi maori atu e au kia koe, a mau e whakariterite atu mo " Te Pipi- wharauroa" na tenei koe, me o hoa hoki i Turanga e matau ai ki taku haere, a hei ona wa ra pea ka tino panui ai—"e rua nga manu e patua aua ki te kohatu kotahi: ara e wha rawa mehemea ka whakaritea e korua ko Peneti kia " Te Tiupiri" me " Te Puke-ki Hikuragi" kia kapea aku reta i te wa e perehitia ai i roto i a "Te Pipi. " B hari ana au i te whakanukuhanga a te Kawana- tanga i te moni whangai (scholarship).., Mehemea ana kaore ano koe kia tau noa ki raro kua tohea e au te komiti o te Kareti o Hoani kia hoatu kia koe te moni. I rongo au kiu Tukuta Mackellar e tuwhera ana tetahi o nga moni a Hune nei), ae hia- hia ana ia kia riro ia koe, engari i whakaaro ano ia kei whakararuraru noaiho i a koe, a i te kaha, o to hikihiki haere i tenei tau e kore pea koe e puta. Me tuhi koe ki te komiti o te Kareti o Hoani, he tono i taua moni kia homai mau... Mehemea ana tokoono tamariki Maori mohio tera noa atu e ora i te Kawanatanga i o tatou hoa hoki. Kua kaha rawa te tono i nga tamariki Maori kia haere ki nga kareti nunui. Kia mataara tonu koe mo te whakawakanga ei te Hupirimi Kooti i Poneke o te whenua i herea hei turanga kura i Porirua; kua tukua atu e au tetahi waea he waea mai no Poneke no roto ite "Star"; me whaka- maori mo te Pipi me era atu pepa huki. (Kua kapea mai e matou enei korero i te " Evening Post" o Poneke, a kia taia ki te Pipiwharauroa—Etita). Kua timataria e tatou tenei mahi nui, a kaati me whakaoti. Koia nei te wa hei whakaoranga i to taua iwi, i te tai e ki ana, a tena ra i te mea ano e ki ana te tai kokiringia te waka.
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. A te turei nei au haere ai ki Opotiki kia kite i a Tataikoko raua ko Timutimu. Ka hoki mai i reira ki whakatane ki te hui a te 24 o nga ra. 1 muri iho, ka ruku au ki roto o te whenua o te Urewera mo te wiki kotahi, ka hoki mai ano i reira ki Opotiki, mai i Opotiki ka maaro taku haere roa uta. E pan pea te rua marama. Tera pea au e tae atu ki Turanga na a te wiki whakamutunga o Mei, e pai ana te hua- rahi mo te haere. Kei te whiriwhiri taku ngakau mo tetahi wahi ataahua kei turanga mo te "Pa Tauira"; a kaati e toru ano nga kainga e mohio ana au, ara ko "Te Kaha, " ko Te Kawa Kawa (i Waiapu), ko Kakariki, ko Taumata-o-Mihi ranei. Kei te whakariterite au ki te Etita o te " Poverty Bay Herald, " mo etahi korero e tukua atu ana e au. Kua rite i au ki nga Etita o konei, o Nepia, o Poneke, roe Otautahi (Christchurch); kanui te mahi tuhituhi i au... Hei kona i au mahi. Ma te Ariki tatau e awhina e whakapakari. Na to tuakana aroha, APIRANA T. NGATA. . (E te Tiupiri, e te Puke-ki-Hikurangi, me te Paki- o-Matariki kapea tenei reta, me era atu reta hoki a to tatou hoa a Apirana Ngata, e rapu nei i te ora mo te Maori. E kore e taea te tuhi a runga atu, i te nui o te raruraru ki a Apirana ki au hoki. Na to koutou hoa aroha. REWETI T. KOHIERE. He Tangi. Takina mai ra nga huihui o Matariki, Puanga, tautoru, ka ngaro Atutahi mana e whakarewa te tini whetu riki ka rewa kei runga. Puhia e te hau ki runga o Pukekahu ka ngaro ia i te rehu tai, tena e te rehu tai, tena e te iwi taku kura tangi whakaingoingo te whakaangi atu na waiho kia haere he toroa awe nui e kopa ana ia ki te muri. I hokia mai ra taku hou ko- tuku no runga rawa ia no te pae tau arai ki Poutini, He kara tonga-rerewa, katahi ka unuhia i roto ire whare o Paekawa. I tirohia ano ka hoki te uira o Tongariro ke to tini ra te takamai ra i te mania ki Okahukura ra ko te matamata i torona atu mo koutou ko o potiki e moe mai na e Tere, i. He Mema, Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a Whanganui kia karangatia ahau hei mema mo te Paremata o te Koroni mo te Tai-Hauauru. A tera hoki ahau ka whakaputa atu i oku whakaaro a te wa e rite ana hei tukunga atu i oku mahara hei whakaritenga mo tenei turanga, e kiia nei hei mema. Nga Niu o nga Takiwa maori. No Whanganui. No te 5 onga ra o tenei marama i tuwhera ai te kooti whenua Maori ki Whanganui, he nui nga keehi hei whakawa. ' No te 4 onga ra i nehua ai a Harurukiterangi, kei te taha tonu o te urupa o te papa o Taitoko. Tenei te reta mai o Pipiriki na Henare Keremeneta, he tono mai kia whakaaturua atu te utu mo nga rongoa patu rango (bot fly) he nui tona hiahia ki aua rongoa. Te Paremata o te Koroni. E kii ana te Weringitana Taima. Ko te 22, a, kote 23 ranei o Hune, tuwhera ai te Paremata, I te taenga o Makei, he tangata na te Kawana- tanga, ki Tangarakau i uta o Whanganui he nui atu toua whakapai ki tera whenua hei haerenga kararehe. Kote whare Karakia o te Katorika i Poneke i wera nei i te ahi, kua tukua i runga i nga tikanga, kanataraka, konga moni e, £7170, hei mahinga, ka perekitia te mahinga.
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Te Makete Wuuru. Kua tae mai te whakaata o Ranana i neke te utu wuuru ki reira. Ko Maea. Ko Maea ko te tangata o Poneke i o ma ra i mua ki moniti whirio, tenei kua mau mai, a kua tae mai ki Poneke. E ki ana taua tangata nei, he tito te whakapae mona, na ana i tahae nga moni. E ono nga hara i whakapaea ai ia, mo tana tuhi tuhinga i nga ingoa o etahi pakeha ki te Parati Notii. Ko Teriko tona roia. Te maha o nga roia kei te tu a Tari i Poneke 141, kei te takiwa e 76. Kaore ano kia rato noa nga maori o te Waipou- namu kore whenua, i runga i nga tikanga hoatu whenua nei mo ratou. Ko te maha o nga tangata kore whenua 1068; i runga hoki i te ripoata a te Komihana kia 36, 084 nga eka hei tuha ki a ratou. Ko te maha o te taha whiwhi ki te whenua 2415, i hoatu he whenua mo ratou i roto i nga eka 69, 178. Konga maori i te taha ki Waiau, kua whiwhi ki te 80 ki te 460 nga eka i te mea kotahi. Shakespeare. The accompanying extracts were trans- mitted to me for translation by R. W. Woon, Esq., R. M., of Whanganui, in March 1881, and handed by him to Mr. W. Gordon, then of Whanganui, but now of the Survey Department, Taranaki, by whom they were forwarded in March, 1884, for insertion in The Korimako. Various emendations are, doubtless, necessary, but I must place this feeble rendering before critical Maori readers for what it is worth: — Othello. —ACT II. —Scene 3. WINE. O thou invisible spirit of wine, if thou hast no name to be known by, let us call thee devil! O God, that men should put an enemy in their mouths to steal away their brains! Othello —ACT III—Scene 3. GOOD NAME. Who steals my purse, steals trash; 'Tis something, nothing: 'twas mine. 'Tis his, and has been slave to thousands; But he that filches from me my good name Robs me of that which hot enriches him, And makes rae poor indeed; JEALOUSY. O, beware, my Lord, of jealousy; It is the green-eyed monster which doth mock The meat it feeds on. Twelfth Night. -Act II, —Scene 5. GREATNESS. Some are born great, some achieve greatness, and some have greatness thrust upon them. The Two Gentlemen of Verona. —ACT I. —Scene 2. WOMAN'S REASON. I have no other hut a woman's reason; I think him so, because I think him so. Merchant of Venice. —ACT. IV. —Scene: First Council of Justice. MERCY. The quality of mercy is not strained; It droppeth as the gentle raiti from heaven Upon the place beneath: it is twice blessed; It blesseth him that gives, and him that takes; 'Tis mightiest in the mightiest; it becomes The throne I monarch bettor than his crown; His sceptre shows the force of temporal power, The attribute to awe and majesty, Wherein doth sit the dread and fear of kings; But mercy is above this sceptred sway, — It is enthroned in the hearts of kings, It is an attribute to God himself; And earthly power doth then show likest God's When mercy seasons justice. Macbeth. —ACT. V. —Scene o. LIFE. Out, nut, brief candle ! Life's but a walking shadow, a poor player That struts and frets his hour upon the stage, And then is heard no more: it is a tale Told by an idiot, full of sound and fury, Signifying nothing. Julius Caesar. —ACT IV. —Scene 3. LIFE-TIDE. There is a tide in the affairs of men, Which, taken at the flood, leads on to fortune; Omitted, all the voyage of their life Is bound in shallows and in miseries.
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. NA HAKEPEARE (SHAKESPEARE). TRANSLATION. Othello,—Act I}.—Scene 3. WAINA-(WINE). Te kitea koe, wairua' o te waina e! No ka kore no he ingoa mou, E mohitia ai koe; tukua ra mata, Ma konei e tapa koe; ko koe, ko rewera. Aue! e te Atua, ha! : Kuhua iho ki te waha he wheia, E tenei hanga, e te tangata, Hei kaia i o ratou roro. Othello.—ACT III—Scene 3. GOOD NAME (INGOA PAI). Ko ia e keia ana i toku rawa, E tango ana i te korekore noa; He rawa nei ano, he kore hoki ra. I a au ano ra hoki, kua riro atu mana; A, kua roratia ki te mano Engari ra, ko ia kei te whanako I toku ingoa pai, e muru aua I te rawa kaore nei e riro ata Hei nui mona; ko ahua ia E, ka rawa kore noa. HAE (JEALOUSY). Kia mohio koe, e toku ariki, Ki tenei taru, ki te hae. Koinaka te karu karerarera O te taniwha e taunu nei, Kia hua ai he kikokiko, Hei apu ano mana, Twelfth Night,—ACT II—Scene 5. HIRA, Nui (GREATNESS). Whanau ai etahi, ko nui tonu; Whai atu i a nui, ehinu, ka whiwhi noa; Rere aurara, mai a nui ki Etahi tu tangata. The Two Gentlemen of Verona.—ACT I,—Scene 2. TA TE WAHINE PUTAKE (WOMAN'S REASON). Kaore atu aku take i ta te wahine Mea ai ahau, he pena ano a ia, Na te mea, he pena a ia, Ta te whakaaro i kite iho ai. Merchant of Venice.—ACT IV.—Scene : First Court of Justice. MAHI TOHU (MERCY). Te ai he tikanga e taataria ai te mahi i tohu.
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He tangata whai Moni. Ko Rootiwhera, he Marikena tetahi tangata nui te moni kei te ao inei, i runga i te whakaaturanga e £50, 000, 000; i puta ki a ia i roto i nga tau e wha tekau ko tenei rangatiratanga he mea puta mai i roto i te hinu whenua. I te tau 1855 kore atu ana rawa, i te tau 1865, ka puta ki a ia, £1, 000; i te tau 1875, £20, 000; i te tau 1885, £10, 000, 000; i te tau 1890, £20, 000, 000; i te tau i mahue ake nei neke atu ana i te £50, 000, 000. E 75, 000 nga tangata kei raro kei a ia; ko ana tinia e 200, e 40, 000 nga taaka hinu, e 85, 000 nga taaka tereina, e 7, 000 wakena hei pikau, ki nga taone ririki o te iwi kaati te titiro ki runga titiro iho ki raro ki te whenua, ina tenei hanga e mau ake nei, He Tupua. E korerotia ana e te niu pepa, tera tetahi tupua i kitea i roto i te whenua, e pukai tonu ana nga wheua, kua kohatutia, a e kiia ana ko taua ngarara tipua nei, no nga mano tau o nga whakatupuranga, ko te roa 130 putu, ko te teitei e 35 putu, a ki te tahi kararehe nui whakaharahara tenei e wa ana i te wai o nga manomano tau, a ko te whakaaro tera pea i tae ona taimaha kite 40, 000 pauna. He penei te mahi a te iwi nei a te pakeha he kimi i nga tohu nui i raro i te whenua, hei whakahaere ma te hanga ma tauranga ki nga tu ahua o nga kararehe, me nga whakatupuranga o mua. E ki ana hoki te whakaaro, i taua ngarara e wa ana, tera pea ko ana taimaha e CO nga tana, ko te roa o tona kaki, e 36 putu, ko te whiore e 60 putu ko roto i te tinana ina tangohia te puku ki waho, tera ka rite ki tetahi whare nui e 34 putu te roa te 16 putu te whaniu. He taonga Hou. Tenei kua kitea tetahi taonga hou, ara he waea nei, ko tenei waea kawe korero nei, kaore i penei, me a tatou tarikarawhe nei, ko tenei ma te ha e kawe te korero ki te tahi wahi, na ka maha nga mahi whaka- miharo ka kitea i roto i tenei whakatupuranga. E kore e tau te he ki te etita mo nga whakaaro e tukua mai ana e nga rangatira kia panuitia. Greytown North, Mei 5th, 1899. Kite Etita o te Tiupiri, Tena koe, tenei kua kitea iho i roto i te Tiupiri, nga kupu whakaotinga a te Hui i Waitangi, ara whakatuturu inga kupu i pahitia e taua Hui, ara koia en ei. Ko Heke, ko Mohi, ko te Heuheu e haere kite Tairawhiti nga mahi, ma ratau kite Tairawhiti. (1). He whakaatu i te haina i nga kirihipi. (2). He tono moni mote haere ki Ingarangi. (3). He tono kite Tairawhiti, ko Mohi Te Atahikoia he mema mo te Tairawhiti, na Ngapuhi taua whaka- aro, kia tutuki ai nga ritenga i runga ake nei e aia, ki nga kupu a taua panui, na e hoama o Ngapuki he kupu tenei ua matau kia koutou, kahore ano he Teitarawhiti me matau i whakahe kite take tuatahi, mete take tuarua i runga ake nei, engari koutou kua whakahe kia Wi Pere, ko matau kahore ano i kite i te he o Wi Pere irunga i tana mahi mema mote Tairawhiti, hui atu kite motu, e kite aua matau koia te mema kaha, he maha nga tangata, nga Hapu i ora i a Wi Pere i runga i a ratau Pitihana, ahakoa nga Pitihana kahore i taea e nga mema o mua kei a Wi Pere ka taea, ua, e hoa ma he tangata kakama kite mahi, he tangata aroha ki nga tangata iti, he rite tonu te rangatira kite tangata iti ki aia, he tangata what maua ana kupu kite kawanatanga, ki e tahi atu Pakeha ano, ki nga maori ano e tae mai ana kite Paremata nei, he maha aua huarahi e taea ai eia nga mate e kawea mai ana ki a ia he maha nga ture e takahia ana e ia, kati ko ana korero e rongo ana matau, e haere ana i runga ite arahi i te kotahitanga, ki runga i nga huarahi e puta mai ai he kiko kite iwi maori, kaore ia e pai kia arahina e ia te kotahitanga ki nga huarahi kikokore, kite pera tana arahi, te mutunga ka pakaru te kotahitanga, e kore e taea te whakawhaiti, tona hiahia, kia mau tonu te kotahitanga mo ake tonu atu, mote pa mai etahi mate e kotahi ana te iwi maori, tenei aua kupu e mau nei ia matau i roto i aua whai korero i nga hui. Ko te mana motuhake kua kore e kaha hei take haere he maha nga take e kore ai, kote Pire Poari he tino take tenei, no te mea na te Kuini tenei i tono ki ana minita, mo nga kupu e pa ana ki nga whenua i roto o taua mihi ua, kite kore e tukua atu e tahi o nga whakatikatika a te Tairawhiti katahi ano tu Tairawhiti ka awhina i taua haere, otira kei taua takiwa te puta ai te kupu, na mo ta koutou kupu mo te pooti e kore te Tairawhiti e pakaru ki waho ia Wi Pere, kore rawa, e tino mohiotia ana ka puta mai he pai ino te Tairawhiti i a ia ina hoki kua ta to manawa o te Tairawhiti inaianei, ara kua kore te hoko, mehemea i whakarongo a Wi Pere ki nga korero a tena taha tera pea e toru rau mano eka e ngaro o te Tairawhiti a tenei tau. ara i pa atu ano tetahi wahi o taua ora nei ki ena takiwa, e hara hoki i nga mema katoa tenei ora, ara, tanga mawa, kati ko matau kote nuinga o nga kaumatua, me nga rangatira taitamariki, me te iwi katoa e hiahia ana kia noho tonu a Wi Pere i te Paremata a mana noa ia e puta ki waho a maua ano e whakaatu kia matau, hei reira matau nga kaumatua whiriwhiri ai i tetahi tangata me Wi Pere ano, kawhaimana kite whakaatu i te tangata e pai ana ia, engari kaa puta tana kupu kite oti i a ia nga take nunui i hiahiatia mai nei e ia i te
10 8 |
▲back to top |
Te Rarangi tono Pepa. Ingara timatanga timata mai o Aperira te tau 1899. Kingi Topia, Kaiapoi, Canterbury, 6s. 6d. Rauihi Tupotahi o Poutu, Moutoa, 2s. 6 1. P. K. Haare Keepa o Wairewa, Little River, Canterbury H. Ngaiwikatea o Hiruharama, 4s. P. K. H. Te Hore Ngaiwikatoa o Hiruharama 4s. P. K. Hone Paerata o Waipiro Bay Renata Tamepo o Waipiro Bay, 2s. 6d. . Rawaho Terioanitana o Waimarama Henare Pumiki o Ranana, 2s. 6d. P. K. Tahokairangi Hurunuiorangi Karatitone, Waira- rapa, 2s. 6d. II. Waipapa o Waipiro Bay, 5s. P. K. Timetu, Raorikia, 2s 6d. Rohana Wharepaki o Raorikia, 2s. 61 P. K. Te Hui a te Iharaira. I te 18 onga ra o Aperira nei, ka huihui to Iharaira ki Te Aohou, (Arahomo), ko te take i oti i taua huihuinga: —Tuatahi: —Ko te haere ki Pari- haka. Tuarua: —Ka noho te Iwi Iharaira ki te Aohou ki to tatari ki nga iwi o te tonga, o te Tai Rawhiti, e heke mai ana ki Parihaka. Tuatoru: —Ko te 18 o Hune; he tino ra nui ki Parihaka E te Iharaira kia mana rawa,
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He Karanga Whakaatu mema. ——————— KARIOI, Mei 8th, 1899. Kia Waata Wiremu Hipango. Ehoa tena koe. He inoi atu tenei na matou. Na tenei iwi me enei Hapu o ngati Rangi raua ko Taiwiri Tane wahine kia whakaingoatia • koe hei mema mo te Paremata o te Koroni o Niu Tireni i Poneke, mo tenei tau e heke iho nei no te mea ko koe te tamaiti a Meiha Keepa, Terangihiwinui. E mohio ana kinga tikanga o tera Marae, kua, tupu koe hei tangata iroto i enei, ra kua mohio kite haere atu, ki te haere mai ki te wehe i te pai raua ko te kino ite tika raua, ko te, he, koia, matou ka tino inoi atu nei ki a tu koe, hei mema kaua rawa ta matau tono e whakakahoretia e koe. Koia ka tuhia o matou ingoa ki raro iho nei, Ko te Rarangi ingoa o nga Taane. Paroto Whakaheirangi Te Hira Akapita Keina Tao Peehi Akapita Nikora Marupoho Tamehana Pinato Temareikura Hori Werahiko Kanuta Tapa Paroto Tukino Pauro Taimona Tamaihukia Tenei Romi Terei Rewi Rangi Whakaputaia Meka Tepoari Ko te (Rarangi ingoa onga Wahine. Rauangina Mereaina Harimate Patapa Matarena Paroto Ngakete Parehounuku . Ruhia Wiripo Pare Matau Te Hira Teri Hiromena Erina Tepiki Kotuku Rangiwhiua Oriwia Hiromena Tuakana Pare Temareikura Anaera Hori Ripeka Tamehana Ngahoari Peehi Tuku Hariata Kaari Tapa Ngahuia Tahana Pukaikura Tahana Mangu Tahana Peti Remana Rongaatu Tepikiunuunu Monika Kereti Ngarori te Ahitoro Komiti ote Tiupiri. HIRUHARAMA, Mei 9th 1899. Kia W. W. Hipango, Etita ote Tiupiri, rue to komiti. Tena koutou te hau tu mai na i te taonga a to tatou papa i waiho ake nei e ia hei maramatanga kite ao ko ia tena e tohatoha i na haere tia ana e koe kia kite te ao kia rongo ano hoki i nga kupu o ia takiwa o ia takiwa o nga motu e rua nei ara o Aotea- roa me te Waipounamu ehoa kia ora koe mate tanga- ta kei te ngaro koe e tino whakakaha i runga i o mahi mo te Tiupiri. Ehoa e whakaatu tenei naaku kia koe ko nga tangata o te komiti o Hiruharama wi mo te Tiupiri mau e panui me to ratou Tiamana mo ratou etita koia tenei ka tuhia o ratou i ingoa ki raro iho nei. Ko te Etita: Neri Poutini. Tiamana Reihana Rangiwawa. Komiti: Piripi Pauro, Tohiora Pirato, Menehira Te Kooro. Hira Rewiri, Taia Toheriri, Aterea Taiwhati. i Me e tahi atu. I roto ite Herora Nupepa o Akarana ite 28 o nga ra o Aperira 1899. / tuhia atu eau i Waima Hokianga. WAIMA, Mei 5th, 1899 Kite Etita o te Tiupiri. Tena koe. Ehoa whakaatutia e koe tenei ki roto ite Tiupiri. I roto i taua nupepa e whakaatu ana kua tono mai nga tangata o tetahi taha o Hamoa kia tukua atu etahi maori o Nui Tireni kia rima rau hei whawhai ki tetahi taha ote iwi maori o Hamoa ara kia Matawha.
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Na runga i tenei i whai kupu, ai ahau kia korero i tenei kupu kinga iwi maori i roto i te kotahitanga me takoto rawa tenei take kite aroaro onga runanga e rua ote kotahitanga me tuku mai e Hamoa nga take i tupu ai taratou whawhai ina mai aua take e whakaatu ki nga Runanga ote kotahitanga he mea tika ranei kia haere te iwi maori kaore ranei kota toku whaka- aro e ki tuturu ana kaore e tika kia haere kaore ano i roa e titiro ana ki tenei take kotewhea taha tetaha tika kotewhea te taha he. Manga take katoa kia kitea kite aroaro onga Runanga erua ote kotahitanga ka- marama te kupu whakatau motenei tono. Hemea nui e whakahekeana i te toto, te- tahi i kite ahau i roto i taua pepa e toru koata onga maori o Hamoa kei te taha kia Matawha kotahi koata keia maritoa hemea nui tenei hei kai whakaatu kia tatou. H, MANGAKAHIA, Pirimia. He Whakapai. He kape tenei no tetahi pukapuka i tukuna atu e te tino tumuaki o nga kura kia C. W. Kerehi te kaiwhakaako kura o Koroniti. Te Tari Nui mo nga Kura, Poneke, Aperira 13, 1899. Kia C. W. Kerehi, Koriniti. Tena koe. Nui atu te koa o toku nga- kau mo toku kiteanga iho i te ripoata o te Kaitiroriro kura mou, ara mo tou kaha ki te whakahaere i nga mahi o te kura i penei ai ki te whakaaro iho o te ngakau, he mohio a he kaha hoki no nga matua me te komiti ki te whakahaere i nga tamariki ki nga tikanga o te mahi kura, Apiti atu hoki ki te ngakau marama ki te ngakau aroha o nga kaiwhakako. NA HORI HOOKAPENE (GEORGE HOGBEN). Tumuako Mo nga kura o te Koroni o Niu Tireni. He Honore. W. W. Hipango. Taku aroha nui tenei kia koe amate noa koe mote ui mai nga reiri kia koe ka ki atu note Mahia tena aroha; hepare pai hoki- tenei kirunga i te potae mau ai, Henui-note aroha kia koe tae atu hoki ki- ta taua, moku kite pepa; kawehe nei iau ara i runga iaku ringa. Ka hoatu e au tenei Pare moto potae engari kai penei to whaereere he whaiaipo nau ki etahi wa- hine kahua riri kia koe e hara ite pena, engari he aroha tonu atu kioi koe tenei pare he pai hoki ona kirunga potae mau ai heoi ano. TUHANARETU MAHIA. Ehoa e Tuhanareti. Tena koe, te manu koroki o te Ata, e whakatiori mai na i te uranga ote ra tenei ahau te mihi te tangi atu nei i tua o nga pare maunga ahakoa ra aua maunga na ana i arai, he mea papaku noaiho kia te aroha "tona whakatauki Hakahaka i manga Tiketike tangata" kia ra tenei i te hoa ano o taua wairua e moe tahi ana e kai tahi ana e korero tahi ana. Tenei kua tae mai to rau kura i tukua mai nei e koe, hei pare mo taka potae hei tohu mo te piri pono me te aroha. Mo te tahi o au kupu mo ta taua pepa me unu e koe tena whakaaro, e hara hoki i te taonga tangata e awangawangatia ai e te ngakau kia ora koe me nga iwi. —W. W. H.
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI ———— E kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro anga Wahine e tuku mai ana ia ratou reta kia panuitia NINIWA I TE RANGI MERI H. MANGAKAHIA NGA ETITA MATENEPARA, Mei 4th, 1899. Kia Waata Hipango, Ana te moni mote pepa mo oku £3 pauna ko te tahi waahi Hei Awhina atu i to tatau pepa; ko to oku komiti kaore ano i tu kei te 16 o tenei marama whaka- haeretia ai. Tena koe mete komiti. NINIWA ITE RANGI. Whakamihi ake. E Hine e Niniwa i te Rangi koutou ko te iwi morehu. Tena koutou me nga aitua. Tenei katahi kahoki mai i roto o Whanganui i haere ki a kite i te iwi. Tenei kua tae mai te toru pauna i tukua mai nei e koe hei awhina i to taonga; me te tino mihi iho ki o mahara e awhina nei koe, i enei taonga (Nupepa) hei pai- nga mo o iwi maori, kia rongo ai i nga whakatuatea e papaki rua mai nei i waho i te moana, e tangi nei te hau tu whenua. Kia ora koutou, te iwi, ma te Atua kou- tou e atawhai. —W. W. H. WHAKAHOKI MO MA KUPU E TUKUA MAI ANA. E pa e te whatahoro, koutou ko nga uri uri ranga- o tena takiwa, tenei ano to kupu e takoto nei i roto i te Tiupiri, Nama 51 wharangi 2 'peiti 10. He mea mai ua koutou mehemea e kore e taea e maua ko te " Puke " te whakahipahipa te putanga o nga pepa ia putanga? He nui toku koa mo tenei ui, he pai hoki i 'runga i te mea ano kei te ahua whakatete maua, ina hoki ko tahi tonu to raua putanga, na kia rongo mai koutou, a kia pai mai hoki te whakaaro, ko tenei pepa ka puta i te wiki timatatanga o te marama, me te wiki whakamutunga ko te ture tena. Ko te mahinga i tenei pepa he mea kirimina ki to kai perehi, e kore ai e whiti ke i te ture, engari pea a •te puke e kaha ki te whakawhiti, notemea ko ratou ake nga tangata mahi. Ehoa e W. Heremaia, Etita e tika ana to reta mai mo runga i to poohi paihore atu i o Tiupiri mo koutou, a ka maua hoki to poohi haere ki te iwi tenei ko ia ma konei tena mahi, ae. e hou no te Hekeretari tena pohehe, tenei kua whakatikaina, mo era atu take i whakaaturia mai nei.
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI, Ingarangi me Ruhia. I runga ite whai korero a Raiti Honore Kohena, tumuaki minita mo nga manuao whawhai o Ingarangi. E kii ana kei te tau ritenga whakaaro o Ingarangi raua ko Ruhia, ara kei te hoa raua, i runga i nga raruraru e pa ana ki a raua, a, e oti ana ia raua te whakariterite. Hoko i nga Hipi o Nui Tireni. Kua whainatia tetahi Kamupane mahi Paamu o Ingarangi ki nga moni e /40; mo ta ratou hokonga i nga hiki o Nui Tireni, he hipi no Weera. Piripaina. Kei te haere tonu te whawhai. Ko nga Piripaina kei te whati haere. He maori no Nui Tireni. Tera te tahi maori no Nui Tireni nei (no te whea iwi ra. ) Ko Paura te ingoa, i runga i etahi kaipuke e mahi ana, a tae atu ki Poihakena, i reira ka haereere no- atu ki tana mahara he kimi mahi ma ana, heoi hopukia ana ia e te Pirihimana, i runga i nga tikanga noho kaewaewa noa- iho. Heoi i runga i tona whakamarama ki te kai whakawa e kimi mahi ana ia ma ana. Heoi whakaritea ana te kai whaka- wa kia whitu nga ra hei kimihanga mahi ma ana. Na ki runga pea ki te Ture e kore e tae ki era nga ra, engari i penei ki te whakaaro o te kai whakawa, tenei iwi te maori e hara i te iwi haere, he mea tu- pono noa tenei ahua o te maori ki taua tangata. No Horowhenua. Aperira 29th, 1899. Kua tae mai te reta a E. Paki raro Etita whakaatu mai i tu tetahi Purei Puutu Pooro ki Horowhenua, ko taua purei, nate Horowhenua raua kote Levin kotaua purei he purei mote kapumaati. Kati i te timatanga ote purei he nui te tarai onga tiima nei. Kia huri ki tua ote tahi mete tahi a tae noa kite taima tanga kaore a tetahi kaore a tetahi te Hawhe taima whakamutanga ka purei ano he ka- ha to tetahi a riro ana ia te Levin, tiimi pakeha te wiini o taraua pakanga ko te maori kote wini tenei e rua tarai kotahi te koura ki te tarai a Horowhenua. E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta Ma paau itia. Waipiro Bay, Mei 1st, 1899. Waata Hipango. Ehoa tena koe me to ropu komiti i raro i a koe kia ora tonu koe mate ariki korua ko to Tiupiri e awhina. Hetono atu tenei kia koe kia tukua mai te tahi pepa kia hau tenei Heawangawanga noake note nga- kau ki nga whakamaunga kupu a nga kau matua mo runga ite rongo korero. Na reira kahikirangi te whakaaro peneina mate Tiupiri pea karengo ai ite korero. Heoi ano na tohoa papaku noaiho ki raro ia koe, RENATA TAMEPO. Waipiro Bay, May, 1st, 1899. Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri. Ehoa tena koe, ehoa e kore au eki atu kia koe kautu toku aroha atu kia koe, notemea kaore ano au kia kite ia koe e ahei ai tera ki. Heoi noa ra ena wahanga kupu, ehoa tenei toku whakaaro kua hiki-
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. rangi atu mo tan niu pepa; ara he penei kia tukua mai, e koe, he pepa kia au, ara kite ngakau whakaae mai koe, aki te kore mai ia koe kanoho kia au te aitua mo taku whakaaro atu kia koe mo taua pepa. Otira o kore he tangata pai koe he mea whiriwhiri hoki koe i roto inga mano maori a kia tu koe motena mahi; heoi ete [hoa ngaro tukua mai taua taonga kia au ki topononga ara kia Hone Paerata kei Waipiro nei au e noho ana. Wahi o matau ano, ehoa tenei taku waiata kia koe. Kei Taranaki koe kei Waipiro au ka Wiira te te Aroha i Waenganui eia. Heoi a no na to hoa i Tawhiti nei. Hone Paerata, Waipiro Bay, East Coast. E hoa e Hone Paerata, ko koe kei te titiro whaka- ata ki roto ki te karaihe, ko ahau ia kei te titiro he kanohi he kanohi, tena koe te kanohi onga kaumatua ua ana i rauhi te nei waka e karangatia nei te Kota- hitanga, ko ahau ia kei tou taha tonu i te ao i te po. Ma te Atua koe e atawhai. Tena to pepa ka tukua atu. W. W. H. OROUA PIRITI, Mei 1st 1839. Kiu Wata Hipango, Etita ote Tiupiri, Whanganui. E Pa, tena koe i roto ite pouri kito koutou Whana- nga, kua wehe atu nei ia ia tatou. E taea koa te aha nana ano i tango heoi te mihi. Ehoa tenei te £1 pauna ka tukua atu nei eau mo toku taha ara mote 2 tau, e takoto mai nei. Mau ano e whakamarama mai te mutunga ote mea tua- tahi. Ka huia tu ai te £1 pauna. Heoi ano TUTUA TE AWE AWE Whanganui Ki te Etita o te Tiupiri. E hoa tena koe. He nui te mihi mete koa hoki o tenei iwi o koutou o Tanenuiarangi, monga korero e kitea iho nei iroto ito tatou Tiupiri. No runga ano hoki itou kaha, metou komiti itino mamao ai te tangonga o to pepa, a i kitea ai hoki te maramatanga, ara nga kupu oia waahi o ia waahi. Kote tino putake ia o te mihi, koto tatou papa tupuna hoki, ko Meiha Keepa nana hoki tenei taonga i whakaatu, a kua heke atu ra ia kite po, waiho ake eia tenei mea hei hapainga ma tatou, ara manga morehu kaumatua, menga taitamariki hoki. Ko tenei kia ora tonu to tatou pepa. Kotahi te maori e tiini ana itona moni, homai ana ete pakeha te tiini, ka makere tetahi ona rua herengi (florin) ka porotiti haere irunga ite kaute, a ka taka atu kinga waewae o te pakeha nei. Ka mea te maori nei " a " iu purumini pakeha koroke, i whaka- porotakatia e koe te moni nei kia hoki atu ai ano kiroto ito pakete. Ko K. T. Te Aho te hoa whakatete o Hone Heke mote turanga Paremata mo Ngapuhi. Kote Aha he (Liberal) a e whakapumau ana hoki ia i te Pire a Heare Kaihau, i whakatakoto ai itera tau. RARO ETITA RANGI MAWHETE. Te Rau, Gisborne, Aperira 5th, 1899. Kia Waata Hipango, E hoa tena koe i au mahi i te whakaako i te tohu- tohu i to taua iwi kua tae mai te whakaatu mai a Apirana Ngata ki au, e tuhi mai ana ia ki au i nga marama katoa, ara he whakaatu mai i aua mahi, i aua korero o tona haere i nga takiwa maori. E haere ana ia i runga i te tono a te " Kotahitanga o nga Tamariki o Te Aute. " He tono atu tenei e te hoa kia koe, kia panuitia e te Tiupiri ana reta mai ki au, kia kite ai te iwi nui. Engari e koue e taea e au te tuku atu he kape ke o ana reta, no te mea e tukua ana e au te reta kia Peneti, mo " Te Pipiwharauroa, " Ko taku tono atu tenei, ara ta maua tahi ko taku hoa Etita, ko Peneti, kia kapea mai e koe nga korero a Apirana he nui nga marae, e taea ana e koe, otira e kore e taea e " Te Pipiwharauroa, " ko tetahi tono aku kia koe e hoa, me he kore e kitea e koe he ruma i roto i a " Te Tiupiri" mo etahi o nga korero i roto i a " Te Pipi" ara mo " Te Kotahitanga o nga Tama- riki o Te Aute, " o nga tangata kareti hoki, " mo " Te Aute, " me " Etahi Tamariki Maori, " e era atu. Na to hoa aroha. REWETI T. MOKENA KOHERI. Whanganui, Mei 8th, 1999. Kia Reweti T. Makena Kohere. Ehoa tena koe. Tenei tau Pootu Kaari, i tuhia mai nei i te 5 onga ra o te marama kua hori ake, a he nui toku pouri i te roa rawa ou e whanga mai ana ki te whakaatu atu kia tere ai te ngakau tatu kia koe. Katahi ano ahau ka hoki mai, me te kitenga iho i tau reta. Kia ora koe mo to whakamaharahara mai ki ahau, a he nui toku koa mo koutou ka whaka- atuipu tikanga hei painga mo nga whakatupuranga e piki mai nei. Heoi e wa e tuwhera ana tenei taonga kia koe, a ka tuku atu ano ahau i te Tiupiri ia putanga, ia putanga kia koe, e kore ai o whai mahara mai ki te utu. He taonga nui ki ahau nga mohio- tanga e whakaaturia mai ana e koutou hei pikau ma te Tiupiri. Tenei kua oti i au taku whakaaro mo a koutou mahi, a, e kite koe i roto i te pepa. Ehoa kia ora ma te atua koutou e whakakaha. Na te koa pono rawa, WAATA W. HIPANGO.
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. He Tupapaku. Tenei tetahi kupu me tuku atu e koe kia rere i runga i totatou manu i ate Tiupiri hei whakamahara ki ona Whanaunga e noho maira i te taiwhakararo i te tai whakarunga kote tahi kaumatua ko Rihara Mahe- mahe tona ingoa, kua wehe atu aia ia matou ki tera no. Kanui te pouri ona tamariki mete i iwi ki tenei kaumatua motona wehenga atu ia matou te take inui ai te pouri mona, heahua ngawari; he whakapono mera atu tohu ote rangimarie kei runga katoa iaia heoi kua poroporoaki ano hoki te iwi ki te nei kaumatua penei haere atu ra e koro ki o matua ki o tipuna kei te po mauria atu toupai tounui a haere atua irunga ite huarahi kua takoto moteiti mote rahi mote nui mote tiketike haere atu ra, haere atu ra e koro ki To- hoa kia Erua Potaka te ra pea koe ekite i a ai ka- haere, na mauria atu nga kupu whakahau ao matua i te poo heoi kanui te pouri iroto Itenei marama no Aperira 15th, 1899, 6 onga, haora ote ahiahi i moeai tenei kaumatua ki Waipiro Bay nei Renata tera kahuru- mai hamanu. Aitua Ano. Irunga ite matenga o tenei kaumatua kaputa te tahi marangai nui kaputa katoa nga awa kahurihia te tahi kainga ete wai kotetahi whare etuana i te taha ote awa tokorua nga ruruhi kaumatua wahine iroto enoho ana ewhakaroana penei ekore raua e pangia ete tahi aitua i a raua e whakaaroaro ana i waenganui po ki te whakaaro note 12 karaka ote poo kahurihia torona whare ete Wai kawhakakia te wharenei ete wai e parahua katere haere nga ruruhi nei irunga ote wai aue noa nawai ra ka awatea noa raua karuritia te tiketike ote parahua, etoruputu. Kati kote wai ki te whakaaro kei te tae ki te whitiiputu te hohonu heoi kei te ora enei ruruhi kotahi maero teroa otenei kaingai. ki te Whangaatu ko Waipiro te ingoa oto raua kainga. Ko tai harakeke R. T. He panui whakaatu ki oku hoa titiro i te "Puke Ki Hikurangi, " tenei ka kite iho i nga mahi, me nga tikanga, e whakahaerea ana e nga tangata matau, me nga tangata whakaaro nui, e noho nei i runga o Aotearoa e kiia nei he tangata Maori. No Niu Tireni, e kitea iho nei e au e te Harapaki, me era atu kanohi, e rua anake nga take kai te whakahaerea e aua tangata matau. Tuatahi ko te ruru i te kete, kia noho nga kai i roto. Tuarua ko te whakatuhera i taua kete, kia maringa nga kai ki waho, otira ko te mea nui ia o enei take, ko te whakatuhera i te keke, kia horo nga kai Iti te whenua. No reira e oku hoa tata, i roto i te aroha, e kore ai e rite te kupu a Ra- wiri e ki nei. Waiata: 133, Ano te pai; ano te ahuareka, o te nohoanga o nga teina o nga tuakana.
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. kupu aku i te tikanga, he kupu hauwarea noa iho kore tikanga hoki, ka rua, no te whakautunga a to taua hoa, ki ana kupu nui noa atu roa noa atu hold, e koa ana au, a hakoa pewhea te takoto o ana kupu e pai ana. he taonga no taua te kupu whakahe, ua tou hoa tino pono i roto i te aroha. He panui whakamarama, ki a mohio nga Takiwa Pooti Mema o te Tai-Rawhiti, kua tino tuturu te Pooti o nga tangata o Wairarapa, puta noa i ona Rohe, Haumua, Tama-ki nui-arua, Te Takapau, Tukua mai a koutou Pooti mo Wi Pere, mo te ate matotoru, me te Upoko kua Pakiratia, ki roto i te Paremata, me nga Matauranga, hei aha koutou aua e riri, tena koutou. TAMAIWHAKAKITEAKITERANGI. Waipatu. Aperira loth, 1899. Kia te morehu e koro tena koe, koutou ko tuakana me a koutou tamariki, me a koutou mokopuna me to Iwi i te mate me te Iwi i te ora. hei kona koutou noho mai ai me o tatau Aitua, e kui ma, e tauia ma, e hine ma, e koro ma, haere ra ki te kainga noho mai ai, heoi ano taku mihi atu kia koutou haere ki te kainga hei oranga mo te tangata, hei matenga mo te tangata, haere kia ora koutou ma te Atua tatau tahi e tiaki ake tonu atu amine, E koro ma tenei matau te noho nei i roto o heretaunga, ara i te Waipatu, e whakarongo ana ki te hirea waha o nga tangata hautu o runga o Aote- aroa me te Waipounamu, ara i te tika ano o enei tangata e Hautu nei i runga o nga motu nei, tenei kei te whakarongo te taringa. He Poa. Whakarongorongo ana te taringa, te haumi o te tau rua e kuku nei kaua koe, ko to taina ko to Ipu Raho, he taringa ka huhuri ki te kanohi ki te ahi Purakau, me tuku korua kia maanu ki waho, tenei aku punarua ki taku tauranga, i tikina koa kia Ruatehihira i katoa mai ai te mahara. Ma koutou e whakamutu atu, e rua nga waka e hoe nei ko te "Tiupiri " raua ko tona tuakana ko te "Puke Ki Hikurangi, " kai te kimi noa te tangata i tetahi kupu hei tuku maana ki nga pepa e rua nei, kua puta nga korero o te hui a te teira raua ko mohi, ko nga take anake te kai he kiko te whai kiko te whai aha. kaati ena kua hoki mai a hariata raua ko koka, i te " Tiriti o Waitangi, " te whai kiko te whai aha, otira he kiko, kanui nga korero o te hui a Ngapuhi, ma tatau e whakarongo ki nga waha o nga waka e rua ara o nga manu nei, engari nga kupu kau rongo aku taringa, i mahara au i kore ai e tukua atu e au, tera ka puta hou mai etahi take, o reira i puritia ai e au te pukapuka mai a Hariata, no te taenga mai o tona tinana ko reira tonu nga korero o te hui, otira kua puta mai i te "Puke" kaore he kupu o taua hui, engari te kupu nui kai te haramai a mohi me tona Hunonga, i mahue atu i a Hariata raua ko koka ki te mau mai i toua wahine, te kupu a Hariata i hinga te taha turaki i te Poari, ko Ngapuhi kai te hapai i nga mahi a te Kuini, ko Ngahuhi kai te hapai i te Poari, ko te kupu a te taha turaki me haere kia te Kuini, ko te kupu a H. Heke me hoki mai taua hui me haere ki te Paremata i Poneke, me whakatikatika te Pire Poari, ki te haere ki Ingarangi kaore he kiko e riro mai, ko nga kiko kua hoki mai i te Kuini, ma ona Minita e homai ki te Iwi Maori, koia tenei kua puta mai te Pire a nga Minita o te Kuini, me tahuri te taha turaki ki te whakatikatika kaore he Iwi o te taha turaki i te Pire, ko te korero tenei a Hariata kaore he Iwi kua hoki noa mai ratau na Ngapuhi i pupuri atu, kia inohi, kia Mangakahia, kia te Pokiha, te Wairama Rangiteaorere, te Heuheu, Takarangi, Te Mana-o Tawhaki, me hoki mai kaore he take e noho atu ai, kua Poari katoa a Ngapuhi, kua kiia mai e Heke koia te tangata hapai o ta Manu Motuhake, kua kore e tae tena take, kaati kua tau mai te whakautu a te Kuini mo te inoi a te Iwi Maori, kua puta mai i te kawanatanga ko te Pire Poari, me tahuri koutou ki te whakatikatika, kua kore tahi he take ma te taha turaki, katahi ka korero taua hui ki te roa o te whenua i haere atu ai, moumou a ratau moni, na Ngapuhi i pupuri atu irunga i te aroha, o ta ratau haere atu, ko o ratau o te taha whakatu i te Poari ko Ran Reweti ko Wiki Taitoko, koia hoki e 3 hereni a ratau, ko nga korero tenei a Hariata Kiokio ki au, no te Taite nei i tae mai ai raua, i mahue atu i te timu tuatahi, kaati nga korero. NA P. TE UA TE MAREIKURA. No Opepe Aperira 26th, 1899 Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri. Kia ora mate Atua koe etiaki. He mango uru roa tenei. He ika moana kua kite te kanohi kua matau te ngakau te ahua o te ika iputa akenei iroto i to awa otauranga Taupo ki te a aua e nga tangata o reira e ahuana taua ika whakatemaunga ki te taha whakararo iho o kaimanawa kote Wairou teingoa ki- teana enga tangata o reira te nui o te mate o nga kararehe o reira itaua ika ka rongo te tahi tangata matau no te taimoa heropu note airihi irere mai ite tatai o Karangaituku ka tahi kapoaina taua ika ki te
18 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. kiko kahikomako e tama ma kariro ra taua ika ki te taha whakararo o tauhara maunga ka kitea e nga tangata o reira e tamama koia ano he ika kino he haere ora tonu te kau te hipi te poaka te hoiho ki roto ite puku o tau ika kote ahua o taua ika he mea ma tonu heko tingotingo te kiri penei i te kiri tarauta te ko purapura titiro mai aua tera nga kanohi iroto i te kotingotingo ki te titiro atu ate kanohi ekore e whara ite mataa raiwhara irunga ite mohio atu ate ngakau mete titiro atu ate kanohi kai te 3 inihi te matotoru o te kiri o taua ika kai te rapua ano hetikanga. Mo taua ika e mau ai na ko tetahi tangata matau, kai te mahia i naia nei. Heoi kia ora te kamupane o te Tiupiri kote Atua to koutou kaha me tokoutou piringa kai a koutou ano nga ngaki o te rangatiratanga ote rangi me te tangata heoi Waaka te arakai. Nga Tiamu piana Purei Pirioti. I purei nga tino Tiamupiana Pirioti ara, a Hoani Ropata tamaiti Tiamupiana o Ingarangi, me Taare Totana, he purei rewara na raua. 1 purei raua ki te 18, 000, a mate ana a Totana ia Ropata, nga paina i mate ai te hoa 1, 814 e kiia ana he tangata mohio a Totana mai o te tau 1885. I te wa i mate ai a Ku- ka ia Ropata mo te Tiamupianatanga. I te tau 1849 ko Hoani Ropata pahake ara matua o tenei Hoani Ropata, i riro ia ia te Tiamupiana o te ao, e rua tekau nga tau e mau ana ia ia taua ingoa. I te tau 1866 Ko Kuka, ko Hohepa Peneti me Hoani Ropata, tamaiti i timata to ratou matauranga, i te tau 1869 ka neke atu nga pereki a Kuka i a Ropata, tamaiti; Ka tonoa e Kuka kia purei raua ko Kopata, i taua tau, a purei ana raua i te Hemi Hooro he nui te pakeha rangatira i hui ki te matakitaki, ko Piriniha o Weera me nga mema o te Paremata i tae, ki tonu tana whare i te tangata, kia kite i taua purei. Ka mate a Ropata, tamaiti; ko nga paina i neke ia Kuka 117 1 tara tau ano, ka puta te tonoa Kuka, kaumatua; me Hohepa Peneti, kia kuka, kia purei ma taki tahi nei ratou; wini tahi ana raua. I te tau 1871 ka riro ano ia Kuka, ka mau ki a ia tae noa ki te tau 1875 ka mate nei ia Ropata tamaiti, mai ano o taua tau ka mau tonu ki a ia, tae mai ki naianei. Nga Apiha mo te Tiupiri. Nga Mema mo te Tiupiri: TOPIA TUROA POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA. Karo Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE. HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita. KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI. IHAKA REREKURA, Tiamana. KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA. KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita. KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana. KOMITI O TANENUIARANGI. HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita. KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA. E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita. Te Ripoata mo te Tiupiri: TE KORONEHO, WAIRARAPA. He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango me Taupo: HENARE PENETI. Nga Etita o te Reiri Karamu: NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA. He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga, whakahaere tupuna: HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI. Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuiotea o MARAEA TAMATEA. Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga Takiwa ki Herataunga: MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA. Raro Etita mo nga Takiwa kia Ngatiapa EPARAIMA PAKI, TURAKINA. Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o Ngatiraukawa: WIREMU KIRIWEHI, OTAKI. Hei Raro Etita mo Ranana: PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI. Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu: PARAIRE HENARE TOMOANA. Raro Etita mo Tokaanu: RENATA NGAHANA. Etita mo nga Rongoa Homiopatiki TE MIRATANA (MILSON), FEILDING. Raro Etita mo Kai taia: EREPETI RAPIHANA. He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti Nui o Whanganui. MEI 11, 1899. Printed by. Vine and Vine at their Registered Printing Office Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata Wiremu Hipango, under the authority of the General Maori Committee oi Wanganui
19 17 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. TAUTOKONA NGA MAHI O TOU TAKIWA. E mahia anaki toku Whare i Whanganui. HE TATANA KOROHI (Southern Cross) PIHIKETE, ME NGA BARE ME ERA ATU KAI REKA Koutou katoa e hiahia Pihikete, Kohi me era atu kai whakanuia mai ahau a Tutini. He aha te take ? Notemea koia e hoko ana mo te utu iti e rite ana mo au moni. Tuhia mai ki ahau kia. W. S. DUSTIN (Tutini), Whanganui. PIRIHITARA ME KORUMANA POIHA Monga Whanau Kotoa, Wikitoria Awiniu, Whanganui BRISTOL & COLEMAN, FAMILY BUTCHERS, Victoria Avenue, Wanganui, MO TAARE MAATA E hoko ana i nga ahua ika i nga ra katoa, kei te pito ki tera taka o te Piriti toku whare. E. KARINANA. KAI HANGA ROHI, KEKE &c., &c. E mohio ana nga Maori ki toku Haapa kei rawai mai o nga puni Maori, WIREMU KARIMANA Tangata Rongoa Whakamaroke Tupapaku i runga i nga Matauranga o tenei wa e roa ai te Tupapaku e Takoto ana. Wikitoria Awiniu, Whanganui, WILLIAM CALMAN, Embalmer and Modern Undertaker (American system). Victoria Avenue, Wanganui. TEPARA O TE HUNGA HAEREERE, WHANGANUI. Tona kainga Retiwe Tiriti me te Kainga o Kemara, kei mua mai o te Whanganui Hoteera tawhito. Mo te hoio tu i reira 6d. Kainga o te hoiho 1s. Penimana Mekoro, TANGATA WHAKAHAERE.
20 18 |
▲back to top |