Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 169.
GISBORNE.
' He ao te rangi ka uhia He huruhuru te manu ka rere.
HUNE 1912.
" Kui Kui Whitiwhitiora ." 
HE UHUNGA.
Piko nei te matenga,
Tau mai ko te pouri nui;
E te Tama a te Atua,
Tenei arohaina mai.
Ngaro nei o matou hoa,
Riro atu ki te po;
Tangihia i muri nei,
Tenei arohaina mai.
WIREMU PARAONE TUREI.
I WAENGANUI po o te Turei te 25 o nga
ra o Hune nei ka moe a Rev. W. Paraone
Turei i te moenga roa. He nui te pouri me
mamae o te ngakau, i runga i te taha ki to te
tangata whakaaro, mo tenei rongo kino. He
tama a Paraone na Rev. Mohi Turei raua ko
Kararaina. He kaumatua rongonui tenei i
roto i te Hahi Maori i Niu Tireni katoa. I
kuraina a Paraone ki Te Aute. I te mutunga
o tana kura ka haere ki Te Rau kura ai mo te
mahi minita. No te tau 1908 ka whakapakia
hei Rikona, ka whakanohoia hei minita mo te
Pariha o Hikurangi. I te tau 1910 ka whaka-
pakia hei Piriti. He tangata ngakau nui a
Paraone ki te mahi i tana mahi, ahakoa te
nui o tona Pariha, e taea ana e ia te haere
nga wahi katoa. He tamariki tonu a Paraone,
engari ko ona whakaaro me ana mahi he
whakaaro he mahi na te pakeke. He tangata
tinana pakari ia, e tino mohiotia ana hoki e
nga tangata o Turanga tae atu ki Nepia mo
tona toa ki te purei whutupooro. E whitu
ona tau e purei ana mo te tuma nui o Turanga,
e kiia nei te ingoa he repe. Otira hei aha te
pakari o te tinana ki te mate, he poto te wa
kua ngaro atu i te tirohanga. I a ia i te kura,
tae noa mai ki te wa i Te Rau kaore e pangia
ana e te mate, tena koa i tenei he taniwha
tonu nana ia i tukua ki raru. I roa rawa raua
ko tona mate i riri ana, i mahara ia ko nga
mate hauarea noa nei, kaore i pai ki takoto;
tae noa ki te wa i kaha ai tona mate, haere
tonu ia. I taua wa i kaha ai, whakaaro tonu
ia he rewharewha noa pea taua mea e whaka-
ngoikore nei i tona tinana, ka mea ia kia haere
atu i tona kainga ki Waipiro ma raro tonu.
Ko te tawhiti e wha maero. Ko tona mea kia
werawera ia ka pai, kia hoki mai ka kaukau,
ka moe ai, kia oho rawa ake i te ata kua pai.
Ko tana rongoa tenei mo te rewharewha; ka
rewharewha ka haere ki te \\\\whutupooro, te
hokinga mai ka kaukau, oho rawa ake i tahi
ra kua pai. Te taenga ki Waipiro ka kaha
rawa tona mate, ka haere ki te Takuta ka kiia
mai he piwa. Ko tona hokinga tera ki te
kainga, tae rawa atu ki te kainga kua kore he
kaha, ka hinga iho ki te keeti o tona whare,
ngaro tonu atu nga mahara, he mea mau atu
ia i reira na te tangata ki runga i tona moenga.
E rua ano ona wiki e takoto ana ka mate.
Ko tetahi tenei nga tangata kaha o te Ropu

TE PIPIWHARAUROA.
No. 169
Maori o te Ao Hou, e whakamatau nei ki te
rapu, ki te mahi ano hoki i nga tikanga e whai
painga ai te iwi. Na konei ko tona matenga
he mate no te Ropu, he mate ano hoki no te
iwi. No te tau 1908 ka marentia ia ki tana
wahine, ka tokorua a raua tamariki: ko te
mea tuatahi ka kotahi tau ka ono mararna, he
tane; ko te tuarua he wahine, ka wha mara-
ma. He tangata kaingakau atu ia ki ana
tamariki, ki tona hoa hoki; kua mahua pani
ratou inaianei. Ka whakaaro ake ki enei ta-
mariki, ki to raua koka hoki, ka toko ake i
roto te ngakau tangi, ka heke te roimata i nga
kamo i waho; ahakoa te korero a te kupu,
kua whiti atu ia i te mate ki te ora. Tena a
Ngatiporou katoa te tangi mai na ki tona
tamaiti, ki tona minita, be mea kaingakau
hoki. E tangi e te iwi, he mea tika hoki kia
tangihia; e tangi e te Koroni, e te Aowera
me te Whanau-a-Iritekura ki to koutau minita,
ki te tangata i rite ai o koutou hiahia maha.
Ko wai ka hua ko wai ka tohu e whiwhi ranei
koutou ki tona rite a muri ake nei, kore noa
ranei. Haere ra e Para ki te okiokinga, waiho
au purapura i rui ai kia tipu ana i muri nei.
Tika rawa mou nga kupu e mea nei:—
Taka noa tou rau i te makutanga.
Ma wai e korero au mahi?
Te ao e mihi nei ki nga mea i mahia
Kaore e whakaaro ki nga mea kei te toe atu.

TE WHAIKORERO A TE TUMUAKI I TE
PIHOPATANGA O AKARANA.
KI aku tamariki e arohaina nei i roto i
a Ihu Karaiti, e nga Minita, e nga
Mangai Reimana o te hui nei, tena koutou.
1. HONE PAPAHIA.—Kua huihui mai tatou i
tenei tau i roto i te atarangi o te pouri mo te
matenga o to tatou hoa aroha o Hone Papa-
nia, o te tangata mohio rawa ki te whaka-
takoto tikanga e ora ai e tupu ai te Hahi i
roto i te iwi Maori, o te tangata i whakaritea
nei hei kai-tirotiro mo te taha Maori i roto i
te Pihopatanga nei. Nui rawa atu te pouri
mo te ngaronga atu o tenei tangata maia i
roto i nga pakanga a te Atua. E tika ana te
rarangi nei kia korerotia mona, " Kei te ata
noho, kei te whakawhirinaki te kaha mou."
Ki te waiho a ia hei tauira mo tatou mo a
tatou tamariki hoki ka tika nga kupu a te
Karaipiture, " Ahakoa mate ia e korero ana
ano ia." Ma te Atua ia e manaaki, mana e
tuku tona maramatanga ki a ia.
2. TE MATENGA.—Otira ko Hone Papania
me te hunga tapu katoa i roto i te iwi Maori
he tukunga iho ratou no nga mahi a nga
kai-kauwhau tuatahi o te Rongo-pai ki Niu
Tireni nei. Ko te mea tuatahi o ana tangata
maia ko Te Matenga, i tae mai nei i te ra o te
Kirihimete 1814, a te ra o te Kirihimete 1914
ka pau te kotahi rau tau i muri i tona taenga
mai. Ko te hiahia kia tu tetahi hui nui ki
Oihi i taua Kirihimete, ki te wahi i kauwhau
ai a Te Matenga. E whakaaro ana au me
huihui nga taha e rua o te Hahi, te taha
Pakeha me te taha Maori ki reira noho ai mo
te wiki kotahi, kia tu etahi karakia nunui,
etahi ngahau o mua, etahi korero e pa ana ki
nga Maori o enei ra, a, a te ra tonu o te Ki-
rihimete me whakatakoto te Hapa Tapu hei
whakawhetainga ki te Atua mo aua tini ata-
whai ki a tatou i enei tau kotahi rau kua
pahure ake nei.
E whakaaro ana ano hoki au kia mahia e
tatou etahi mea hei whakamaharatanga ki nga
taenga o enei tangata nunui tokotoru ki etahi
motu e toru ki te kauwhau tuatahi i te Rongo-
pai ki aua motu, ara, o S. Columba ki te
motu o lona, o S. Augustine ki te motu o
Thanet, o Te Matenga ki tenei motu. E
whakaarohia ana kia hanga tetahi whare hui
nui ki Oihi a taua wa, ko te nuinga o taua
whare kia hanga ki te raupo ki te nikau me
era tu mea, ko tetahi wahi ia o taua whare
kia hanga ki te papa hei wahi tapu mo te
whare, a, kia mutu te hui ka tu tonu taua
wahi o te whare hei whare karakia tuturu mo
reira. Ko taku inoi ki a koutou, ki nga Maori
o tenei pihopatanga, kia kaha koutou ki te
awhina i a matou kia tutuki rawa tenei mahi
a tatou.
A te timatanga o te tau 1915 me noho tetahi
hui nui ki Akarana hei rapu tikanga e kaha
haere ai te whakapono. Ka haere mai ki taua
hui ko nga Pihopa katoa o Niu Tireni me
etahi Pihopa me etahi Minita ingoa nui i nga
takiwa katoa o te Hahi puta noa i te ao.
Na, he aha nga hua e kitea i roto i te iwi
Maori a taua wa? He tini nga mea e whaka-
whetai atu ai tatou ki te Atua, ara, ko te
hokinga mai ki te whakapono o nga tangata i
whakarerea nei e ratou te whakapono i mua;
ko te maha o nga kuwaha e tu puare, ara,

No. 169.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ko te maha o nga whare karakia, ko te toko-
maha o nga Minita, o nga kai-karakia hoki i
roto i te taha Maori.
3. TE KARAKIA.—Ki toku whakaaro ko te-
tahi mea nui inaianei kia mohio nga Minita
Maori ki te reo Pakeha kia mahi tahi ai te.
Minita Pakeha me te Minita Maori i roto i te
takiwa kotahi, kia mohio ai a koutou tamariki
reo Pakeha ki te karakia Pakeha ina tae ratou,
kia whakakotahitia pakia ai nga iwi i ona i
roto i te whakopono. Na reira, e inoi kaha
ana au ki a koutou kia tukua mai ko a koutou
tamariki papai anake ki te mahi Minita i roto
i te Hahi, nga mea kakama ki te ako, nga
mea noho tika, ngakau pai, nga mea mohio ki
nga reo e rua, kia taea ai e ra tou nga matau-
ranga nunui a te Pakeha. Ki te tukua mai
nga tamariki pena tera pea etahi o ratou e tae
ki Hone Kareti, katahi ka rite te whakaaro o
Pihopa Herewini, ko te Maori kia haere ki
reira whakaakona ai.
4. TE WHAKAU.—Ko tetahi mahi nui a te
Pihopa ko te whakau. Kia kaua tenei e wai-
ho hei tikanga kau noa iho, engari kia tika
rawa te whakaako o tenei, o tenei, o nga mea
e whakaukia ana ki te nui o taua mea, ki te
inoi takitahi ki te Atua, ki te whaki takitahi i
o ratou hara ki te Atua, kia haere mai ratou
me te matauranga me te ngakau tika, ki taua
karakia.
5. ORANGA MINITA.—Ka ora te ngakau i
te kaha o nga Maori ki te mahi i nga mahi e
whiwhi ai ratou ki te moni, ki nga mea papai
hoki o tenei ao. Ko te hiahia kia kaha hoki
te Maori ki te whangai i ona Minita. He
maha nga whare karakia kua oti nei ia koutou.
E toru nga whare karakia kua whakapuaretia
e au i roto i te Pihopatanga nei. Engari, he
mea noa iho te whare karakia ki te kahore he
Minita. Ko taku kupu ki a koutou kia nui
atu to koutou kaha ki te kohikohi oranga mo
o koutou Minita, " Kahore oti koutou e ma-
tau, na, te hunga e mahi ana i nga mea tapu
e kai ana i nga mea o te temepara, me nga
kai tiaki o te ata ma ratou ano tetahi wahi o
to te ata? Pera tonu ano ta te Ari ki i whaka-
rite ai mo nga kai-kauwhau o te Rongo-pai
kei runga i te Rongo-pai he oranga mo ratou.
E kaha ana te taha Pakeha ki te awhina i a
koutou i roto i tenei mahi, engari ko te nui-
nga o ratou e whakaaro ana inaianei kahore
e metia ana e te Maori nga mea katoa e taea
ana e ia. Ko enei kupu aku e puta mai ana i
te ngakau aroha ki a koutou, e aku tamariki,
kei waiho tena whakaaro a te Pakeha hei
whakama i te koutou.
6. NGA WHARE KARAKIA.—I te mea ka
hanga  e koutou he whare harakia ko toku
hiahia kia rite ki to te whare Maori te ahua o
te hanga me te whakairo, kia puritia ai i roto
i te Hahi te matauranga tuturu o te Maori.
I au i nga whenua o te Rawhiti i kitea e
ahau i reira etahi whare karakia  e tino rite
ana te whakairo   i roto ki to te Maori. He
tino pai, he tino ataahua taua mahi a era iwi
ka taea hoki e koutou te mahi pera i o koutou
whare karakia. Puritia tonutia to koutou
matauranga tawhito ki te hanga ki te whaka-
iro whare, kei ngaro.
7. NGA KAI-TIROTIRO.—E hiahia  ana ahau
ki te whakawhetai atu ki a Te Hokena raua ko
Makewiremu mo to raua kaha ki te tirotiro
i nga mahi a te Hahi i roto i nga Maori o te
Pihopatanga nei. Kua whakaritea e ahau ko
Te Hokena hei Atirikona mo Te Waimate.
8. NGA NEEHI.-—E tino hari tahi ana tatou.
ahau te Pihopa, me koutou te iwi, mo te mahi
aroha  a nga Neehi mihinare e mahi ana, e noho
ana hoki, i waenganui i a koutou, e awhina
ana i o koutou tinana, i o koutou wairua 
Ma te Matua i te rangi koutou e whaka-
kaha, mana hoki koutou e arahi 
ROERA AKARANA
TE HAHI O INGARANGI.
ITE kaha   o nga korero o etahi wahi e mea
nei no te wa i a Henare VlII. i tipu mai
ai te Hahi o Ingarangi, ka whakaaro etahi
tangta he mea pai kia tuhia nga korero o te
tipunga mai o te Hahi, hei whakaatu i te he
 o taua korero. He. korero nui tenei, ki te ata
tuhia nga korero katoa ki roto ki ta tatou
mokai, tera e tae ki te tekau nga tau e pikau-
ria ana e ia. E kore matou e whakamatau
ki te penei, engari ka tangohia haeretia ko
nga take nunui anake me te whakaaro ano ki
te takoto tutira o te korero. Tera matou e
whakamatau ki te whakaatu inga korero tika,
ahakoa pai, kino ranei ki te Hahi. Kaore
enei korero i tuhia i runga i te ngakau whaka-
manamana, engari i runga i te hiahia kia
mohio te tokomaha.
He maha nga tangata e whakahua noa ana
i te ingoa, " Hahi o Ingarangi," kaore i te
mohio ki tona tikanga, ki tona wa ranei i tipu
mai ai. He maha atu ano hoki etahi kei te
he noaiho o ratou na whakaaro. Ki te pataia
ratou, no nawhea i tipu mai ai te Hahi?
Tera e whakahoki mai, no te wa i a Henare
VIII i a Kuini Erihapeti ranei. Tera ano
hoki etahi e ki he Ture Paremata te mea nana
i whakatu te Hahi ki runga i ona waewae, ko

4
TE PIPIWHARAUROA.
No. 169
ona minita utua ai ki nga moni a te iwi.
Kaore ano he tangata i kite i te Ture nana
nei e whakatu te Hahi, kaore ano hoki ona
minita i utua ki nga moni taake a te iwi.
Te Tipunga o te Hahi.
I te wa i tipu ai te Hahi kaore ano i mohio-
tia e te tangata o Ingarangi enei kupu, te
Paremata raua ko te Kingitanga. Hei
whakaatu tena no mua noa atu te Hahi i aua
mea. Ko te Kotahitanga tuatahi tonu tenei
ki Ingarangi, nana i whakakotahi te iwi, i
mua noa atu o te Kingitanga raua ko te Pare-
mata. Ki te hiahia te tangata kia mohio ki
te timatanga mai o te whakapono, kaua hei
titiro ki te wa i a Henare VIII i a Erihapeti
ranei, ki te wa ranei i tonoa mai ai e Roma
a Akutini ratou ko ona hoa ki te kauwhau i
te Rongopai ki Kenete, engari me hoki rawa
atu ki muri te whakaaro, ki te wa i nga Apo-
toro. Me titiro ki roto i te Paipera, kei reira
e korerotia mai ana te timatanga o te Hahi.
E korero ana i te rua o nga upoko o Nga
Mahi a nga Apotoro, " Noho tahi ana ratou
kotahi ano te whakaaro." Ka marama i konei
ko te ra o te Petekoha te ra whanautanga o
te Hahi Tapu puta noa i te ao. Ko te Hahi
tena e whakaponohia nei e tatou i roto i nga
whakapono, ara, i ta Nga Apotoro, i to
Naihia.
Te Tikanga o te Hahi.
He mea pai kia mohio tatou ki te tikanga o
te Hahi. He mea tango mai tenei kupu no
te kupu Kariki "Kvpiakn" tona tikanga "te
whare o Ie Ariki." E rua nga ahuatanga o
tenei kupu, he tinana wairua, he ropu tangata.
I te taha ki te mea tuatahi ko te Hahi te
tinana wairua o te Karaiti. He wahi no taua
tinana nga tangata katoa o te Hahi i runga i
te iriiri, kei te whangaia ano hoki ratou ki
nga mea wairua i ata whakaritea e te Karaiti.
Ko aua mea wairua ma nga tangata anake na
nga Pihopa i whakatapu e tuku atu ki te iwi,
no te mea na nga Apotoro nga Pihopa i wha-
kawhiwhi ki te mana. Ko te mahi nui a to
tatou Ariki i a ia i te ao nei he whakatu i te
Hahi. I whiriwhiria e ia tekau ma rua nga
Apotoro hei kohatu kaupapa mo taua Hahi;
a ko ia ano hei Kohatu Kokonga. I roto i
nga mea maha i whakahaua iho ai nga Apo-
toro kia mahia, koianei etahi, ara kia tahuri
ratou ki te whakaako ki te iriiri.
E marama ai tatou ki te whakaritenga a
nga Apotoro i te mahi i whakahaua nei ki a
ratou, ma te titiro ki nga pukapuka i tuhia e
ratou.
I te tau A.D. 33 ka kauwhau a Pita i te ku-
pu, a e 3» ooo nga tangata i whakapono, uru
ana mai hoki ki roto i te Hahi, i te mea ka
oti te iriiri. I te tau A.D. 34 ka huri a Paora
ki te whakapono, a e mohiotia ana tona ngakau
nui ki te mahi i te mahi a tona Ariki. I
haerea e ia nga wahi katoa o Ahia Iti, o Ma-
keronia, o Akaia, o Itaria tae atu ana ki Karia,
ki Hipania. Ko etahi ano o nga kai tuhituhi
o mua i ki i whiti ano hoki ia ki Ingarangi,
engari he maha ano nga mea i whakahe ki
tenei korero, na reira e kore e taea te ki i tae
ranei kaore ranei. Engari tera tonu pea e
tika i tae ia ki te whakatu i te Hahi ki reira,
he whaiti noa hoki te moana nana i wehe atu
a Ingarangi i Karia.
Ka kitea e tatou i roto i enei korero te
rereketanga o te Hahi i era atu ropu tangata
katoa, no te mea ko tona timatanga na te
Atua, he mea wairua, ehara i te tangata. Kei
wareware tatou ki tenei.
Te Whakapakanga i nga Piriti, i nga
Rikona.
I te tau A.D. 46 ka ata whakaaturia mai
te whakapakanga tuatahi i nga Piriti, ara i
nga Kaumatua, i te haerenga tuatahi o Paora
raua ko Panapa ki te kauwhau ki Ahia Iti.
E mea ana i Nga Mahi xiv. 23, " I whaka-
rite kaumatua ano raua mo ratou i tenei Hahi,
i tenei Hahi," &c. No mua atu te whakapa-
kanga o nga Rikona. Tokowhitu nga tangata
ingoa pai i whiriwhiria e te Hahi, mauria ana
ki te aroaro o nga Apotoro, a whakapakia ana
ratou i runga i te whakapakanga ringaringa.
Ko te mahi i whakaritea ma ratou he awhina
i nga pouaru i nga rawakore, he awhina hoki
i nga kaumatua. Ko te tikanga hoki o taua
ingoa o te Rikona he Minita awhina.
Te Whakapakanga Pihopa.
Kaore he kupu i roto i Nga Mahi a nga
Apotoro mo tenei take. Engari i tana puka-
puka ki a Taituha e hoatu atu ana a Paora ki
a Taituha i te mana mo te whakapa i etahi
tangata tika mo te turanga Pihopa, hei mahi
i te mahi a nga Apotora. I tana pukapuka
ki a Timoti i tohutohu atu ano te Apotoro mo
te ahua o te tangata hei tu i te turanga Piho-
pa I mua atu o te matenga o Hoani i te tau
A.D. 1oo kua tino tuturu he Pihopa he Piriti,
he Rikona nga kai whakahaere o te Hahi i
nga wahi kua taea e te whakapono.
Ko enei turanga e toru, ko te Pihopa, ko
te Piriti, me te Rikona te tahu o te Hahi,
mai ano i tona timatanga kua korerotia ake
nei, tae noa mai ki tona timatanga ki roto o
Ingarangi, a tae noa mai ki tenei wa. He
penei hoki te tikanga o te kupu a Ikinatiu, a
te Pihopa tuatahi o Anatioka A.D. 1oo, i mea

No. 169.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ai mo te Pihopa, mo te Piriti, mo te Rikona,
" Ko te wahi kaore enei e kitea kaore be
Hahi."
Kaore i pau te 100 tau i muri mai i te ma-
tenga o Hoani, o te Apotoro whakamutunga 
ka u te tipu a te Hahi ki nga wahi katoa o te
Kingitanga  o Roma. Ina te kupu whakama-
namana a nga Karaitiana i aua ra ki a Roma 
" No nanahi  nei ano matou  otira kua kapi i a
matou o rohe katoa  o taone, u moutere, o pa,
o turanga kaunihera o paraki  hoia, o huihui-
nga tangata, tae atu ki o whare whakawa."
Te Taenga o nga Romana ki Ingarangi.
He mea pai tonu kia mohio tatou ki te ahua
o Ingarangi i nga ra i timata ai te whakapono.
I mua atu o te tau A.D. 50 ka taka a Ingarangi
ki raro i te mana o Roma. No te tau 43 ka
tae a Karauria Hiha me ona kaipuke e 800 ki
Ingarangi, a whawhaitia ana e ia nga Piritani,
te iwi kainga. E wha tekau nga tau i wha-
whai ai, katahi ka riro i a ia te maua o te
whenua, a mau tonu taua mana o Roma ki
runga ki te whenua mo nga tau e toru rau.
Nga Turuiti.
Ko nga Turuiti he tohunga no nga karakia 
Maori o Piritani. Nga korero marama mo
nga Turuiti, me te ahua o ta ratou karakia. na
Huria Hiha, i kite pai hoki ia i a ratou mahi
i tona taenga ki Ingarangi i te tau B.C. 55
ara e 55 tau i mua atu i a te Karaiti. E ki
ana ia he tangata tino matau nga Turuiti ki
nga tikanga tawhito, ara ki nga tikanga katoa e
taea ana te mohio e te tangata i aua ra. E mea
ana hoki tetahi whakatauki o aua ra. " Kaore
tahi he mea i matau, ko te Atua anake me te
Turuiti Tapu." Ko te Turuiti te kai whakawa,
ko ia te kai tohutohu i nga mahi katoa e mahia
ana e te iwi, ko ia ano hoki te kai whakaako i
nga tamariki. He tino nui tona mana i runga
i te iwi. Ko to ratou karakia, karakia tonu
ai ki waho, ko nga wahi watea i roto i nga uru
puia rakau nga wahi tino pai. Hangaia ai e
ratou he aata kohatu ki nga wahi pera, hei
tahunga mo a ratou whakahere. E kitea ana
ano inaianei i etahi wahi o Ingarangi nga putu
kohatu, nga tohu o te karakia o nga Turuiti.
Ko te reo o nga Piritani he Kereti. He
reo nui tera no te whenua katoa puta noa ki
Airana ki Kotarani, tai noa atu ano hoki ki
Karia, ara ki te whenua o te Wiwi e karangatia
nei inaianei ko Paranihi. No nga Romana
ko te reo Ratina; no nga Hakona, ko te reo
Hakona; no nga Tehi, ko te reo Nohi; no
nga Nomana, ko te reo Wiwi: ko nga kopura
e ri ma enei i tipu mai ai te reo Ingarihi e
korerotia nei i tenei ra.
HE RONGOMAI NO HERETAUNGA.
I TE 9 o. nga ra o Hune nei ka mate a
Whaiatua, te koka o Taranaki   Te
Uamairangi.  I mate tonu ki tona kainga ki
Ohiti, Heretaunga. He roa ano a ia e wha-
whai ana ki tona mate a ka ngaro nei. Ko
tetahi  tonu tenei o nga wahine rangatira o roto
o Heretaunga nei puta atu huki ki nga rohe o
Te Arawa. I tangihia ia ki Omahu. He
maha nga tangihanga o ia hapu, o ia hapu o
Heretaunga ake nei, puta atu ki Otaki ki
Patea, kia Taupo, ki Te Arawa, me era atu
wahi i tae mai ki Omahu. Kotahi wiki ia e
takoto ana i Omahu, a no te Ratapu   te 16 o
nga ra ka mauria ki te Waipatu a i te ahiahi
ka nehua.I tapuketia tonutia ki runga,  ki
tona rangatira, ki; a Te Uamairangi   He
tokomaha nga tangata Pakeha me nga; tangata   
Maori i tae mai ki tona nehunga  Ko; nga
Minita me nga;  kai karakia na ratou   i tuku:
ko Rev. Aata Wiremu. II. Manaroa   W. T.
Pereiha, Hoera Rapaea. me Tamati  
I te 21 o nga ra o Mei ka mate ki Poranga-
hau a Henare Te Atua. He tangata ranga-
tira, he; tangata rongonui hoki no roto no enei
takiwa puta noa ki Wairarapa, ki Whanganui ,
ki Taranaki tae;  atu ki Tuhoe me era atu wahi   
He tangata ia i whai i nga tapuae o nga ti-
puna, ara he mohio ki te korero i nga,  korero
o mua. He uri ia no nga;  tangata na ratou 
nei i whakatakoto tetahi rohe e karangatia    ana
te ingoa ko te " Pootiririkore." I whakaturia e
ratou te whare mo taua rohe, ka huaina te
ingoa ko " Tapurutu," ko te taketake ko te
" Rongomaraeroa." Ko te whakatauki o roto
o tenei rohe ko tenei: " Ko te iwi ma te kuri,
ko te kiko me te motu ma te tangata." Ko
nga whakamarama mo enei ingoa ko enei e
whai ake nei:—
Pootiririkore.—Ko te riri me te kino kia
kaua e mahia i roto i tenei rohe.
Tapurutu—Nga kino katoa o mua me muru,
ara nei tapuru katoa ki roto ki a Tapurutu.
Hautekohakoha—Ko nga tangata o tenei
rohe kia noho tonu i runga i te hakoakoa,ara
kia kohakoha tonu ake, ake, ake.
Rongomaraeroa —Ko te rangimarie, me te
aroha noa ki te tangata hei taonga pumau mo
roto i tenei rone ake, ake, ake.
Te whakamarama o te whakatauki, " Ko te
te iwi ma te kuri, ko te kiko me te ngako ma

TE PIPIWHARAUROA.
No. 169 (
te tangata." Ko te uaua, ko te riri, me te
kino ma te kuri; ko te pai, ko te aroha, me te
rangimarie ma te tangata.
I roto i nga wa o te pouri, o te pakanga ka
mau enei kaumatua ki tenei whakaaro nui, ka
takoto hoki tenei rohe Ko te hua tuatahi o
tenei tikanga nui ko Te Kooti. I tenei wa ko
te moni a te Kawanatanga i runga i te upoko
o Te Kooti £1, 000. I roto tonu i tenei wa ka
whakatika ake a Henare Te Atua ka haere ki
a Tuhoe, ka mauria mai e ia a Te Kooti, a
noho ana ki roto ki a Tapurutu. Ko te
maunga tenei o te rongo ki a Te Kooti.
Koianei nga; mahi a tenei tangata a Henare
Te Atua. Haere ra e koro! haere ki o matua,
ki o tipuna.
HE TAPUAE MOA.
I TERA marama ka kitea etahi tapuae
moa ki te ngutuawa o Waikanae, he awa
iti kei Turanga nei. Kua kitea noatia atu
etahi tapuae pera i mua, engari kaore nga
tangata o aua ra i tino whakapono, he tapuae
tika tonu ranei, he mea mahi noa ranei na te
tangata. Ko nga tapuae nei i runga huapapa,
kaore hoki i te takoto noa i runga, engari i nga
whakapaparanga o roto o te huapapa. Ko
etahi o aua tapuae i kitea i te whakapaparanga
18 inihi te hohonu, ko etahi no te whakapapa-
ranga e toru putu te hohonu ki roto o te hua-
papa. No konei i tuturu ai te whakaaro o nga
tangata na raua i kite, he tino tapuae moa
tonu enei, ehara i te mea mahi na te tangata,
kaore hoki te tangata e tae atu ki tera wahi o
te huapapa mahi ai. E 20 katoa nga tapuae
i taea te kari, he mea tukituki te huapapa ki
te koropa, ka kitea aua tapuae. Ko te alma
katoa o te tapuae moa aua mea, ko etahi he
nunui, ko etahi he ririki. I meihatia ano te
tawhitiwhiti o aua tapuae a kitea ana he rite
tonu Ite tawhitiwhiti nga tapuae nunui, hei
whakaatu mai kotahi te manu nona ana tapuae.
He rite tonu ano hoki te tawhitiwhiti o nga
mea ririki iho, ka mohiotia he manu ke ano
nona era. Ko etahi he ririki iho ano. Ki te
whakaaro a nga tangata na raua nei i kite e
toru nga manu no ratou aua tapuae. E mea
ana ano raua tera atu ano etahi tapuae kei
taua wahi mehemea ka ata karia ano, engari
kua tae atu hoki te huapapa kei te tahataha o
te awa, kua uaua ki te mahi. He ara tereina,
he mira mahi rakau hoki kei te taha o taua
wahi, na konei i uaua ai ta raua mahi. Me-
hemea kaore, tera raua e vvhai haere tonu i
taua huapapa. Ko nga meiha o nga tapuae
nunui 12 inihi te roa 14½ te whanui. Konga
mea ririki iho 12 inihi te roa e 6 inihi te wha-
nui. Kua oti katoa aua tapuae te mahi ki ro
kehi, a kei tetahi o nga toa i Turanga nei e
takoto ana hei matakitakitanga ma te tangata.
Te mea nana i whaka tuturu te whakaaro ki
enei mea, he tapuae moa tonu na nga korero
he kainga moa tenei i mua, ara a Tauranga
nei. I kitea ki konei te iwi moa tuatahi tonu
i kitea e te Pakeha, a mauria ana taua iwi ki
Ingarangi. Ko te tangata nana taua iwi i
kite ko Rure, no te tau 1855 i kitea ai. I
kitea ano hoki ki konei tetahi heki moa i nga
ra o mua. Ina koa e mau ake nei nga korero
a tetahi Pakeha mo taua heki. Ko nga korero
nei i tuhia e taua Pakeha i te tau 1859-
" I kitea tetahi heki a tenei manu nui e takoto
ana i te taha o nga iwi o te manu, ko taua
heki e takoto pai tonu ana. Ko te roa o taua
heki 12 inihi, ko te porotaka e 27 inihi. Kua
kitea ano hoki etahi maramara heki i etahi
atu wahi, a na enei i tika ai te ki kaore e rahi
te potae tangata hei paepae mo te heki moa.
Ko te manu whakamutunga i kitea e ora
ana no te tau 1650."
Ko te tangata nana nei enei korero he apiha
no nga hoia i te wa o nga whawhai nei, ko
Meiha Tamehana tona ingoa.
Ko nga tangata na raua nei i kari nga
tapuae nei, ko W. Kawhe raua ko Tumaha.
He tangata tino mohiotia a Ka whe e te Maori,
he kai whakamaori hoki no te Kooti whenua
Maori. He tangata ngakau nui ia ki te kohi
i nga mea penei. Kei a ia e takoto ana tetahi
heki moa, ki tona ki he nui ake tana heki i
tenei e korerotia nei e te Pakeha i runga
ake nei.

PITOPITO KORERO.
Kei te korero o te Paremata o Ruhia kia
whakaarahia tetahi mokete, hei utu mo nga
manuao hei tiaki i a ia. Ki tona whakaaro
kei te kaha haere mai te iwi e tata atu ana
ki a ia, kati heoi ano te mea hei tiaki i a ia
be manuao. Ko tona whakaaro he -tono kia
whakaarahia he mokete kia 50, 000, 000 pauna,
a kia whakapaua katoatia hei hanga manuao.
• I kitea tetahi toki Maori ki Hakere Paaka,
wahi takaro o te taone o Otautahi. He kohatu
taua toki, 10 inihi te roa. E kiia ana he hanga
atahua te waihanga o taua mea, hei tona
mata rahirahi noa iho. E kiia ana e nga
tangata mohio he wahi huinga tera no nga
Maori i nga ra o mua. Kua hoatu taonga e
te tangata nana i kite ki te whare whakakite-
kite, ki reira takoto ai hei matakitakitanga ma
te tangata.

No.169.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ma aua Kooti e taea ai nga  tu ahua  raruraru
katoa e ara ake ana. Tera;  atu ano etahi
motini i whakhaerea 
NGA RONGO O TE PAREMATA.
No O te Taite nei te 27 o nga ra ka;  tu te
 Paremata. I karangatia nga mema
katoa ki te whare o runga, kia rongo ki te
whaikorero a te Kawana. Kaore ano i whaka-
aturia a taua whaikorero, kia puta rano pea nga
korero a te whare mo reira, katahi ka whaka-
aturia. Kei te noho takuta katoa a nga tuha e
rua o te whare mo te ra e motini ai a Te Mahi 
i tona motini kaore e tika tenei Kawanatanga
hei whakahaere i nga mahi a te Iwi, no te mea
kaore i a ia te tokomahatanga o te tangata. I
motinitia taua motini i tera tunga:  o te Pare-
mata, kitea ana i te pootitanga riterite tonu
nga taha e rua, na te pooti a te Pika ka ora te
Kawanatanga. Kei te whakaaro  a te Mahi
kua kaha ke ake ia inaianei, ko te Kawana-
tanga kua ngoikore; me te mea nei hoki kua
puta atu ki waho etahi o ona tangata kaha.
Ko te Kawanatanga kei te ki he teka noa nga
korero a te Apitihana e mea nei kei te ngoi-
kore ia. Kati ko te ahua inaianei kaore i tino
mohiotia, kia tae rano ki te wa e kokiritia ai
taua motini.
I muri i te whaikorero a te Kawana ka hoki
mai nga mema ki te whare, ka timata ki te
mahi i nga mahi tuatahi o te whare, ara he
whakatakoto motini mo etahi pire e hiahiatia
ana kia pahitia, mehemea he mea hou; kia
menemanatia ranei, mehemea he mea tawhito.
Ko tetahi o nga mema o Akarana e wha ona
motini i whakatakoto ai: he whakaatu nana
tera ia e whakatakoto i etahi pire e wha hei
mahinga ma te whare. Ko aua pire e pa
katoa ana ki nga tangata mahi. Ko te mea
tuatahi, kia utu te Kawanatanga i te tangata
kua rima ona tau ki Niu Tireni nei, i te wa
kaore he mahi a taua tangata. Kia whiwhi ia
ki te mahi ka utu mai ai i ta te Kawanatanga.
Ko te tuarua, kia kaua te utu mo nga tangata
mahi katoa e heke iho i te £3 i te wiki. Ko
te tuatoru, kia kaua hei huatu ki te tangata
nga moni o tona whenua ehara nei i tana mahi
i hua mai ai. Ara ki te hokona mai e te
tangata tetahi whenua, a muri iho ka hokona
atu e ia, e tika ana kia hoki atu ki a ia tona
moni katoa i utu ai mo taua whenua; apiti atu
ki te wariu tika moana mahinga, ko nga moni
i runga ake i enei me tango e te Kawanatanga
ma te iwi. Ko te mea tuawha, mo nga Kooti
whakariterite i nga raruraru a nga tangata
mahi, he whakaatu mai i tetahi huarahi mahi
NGA WHENUA MAORI.
TE. WHAIKORERO \\ TE; PIRIMIA.
ITE whaikorero  a te Pirimia i Opunake i
ata whakahaerea e ia te ahua o te mahi
ma te Kawanatanga i ana mahi huhua I
roto i taua  korero ka puta  etahi kupu; ana no
nga whenua Maori, he whakaatu nana ki tu
Iwi i nga mea kua oti i te Kawanatanga, te
mahi, me nga mea hoki kei te tumanakohia
atu kia mahia. I tenei tau ka taha ake nei i
te 31 o tera Maehe ki te 31 o tenei Maehe  ka
336, 000 nga eka kua riihitia, e 219.887 nga eka
kua hokona, u enei e 91 744 nga eka kua ho- 
kona ki te Kawanatanga. Kei te whakahaerea   
ano te hoko ki te Kawanatanga o etahi  30,000
eka. I te tau 1911 ko te nui o nga eka whenua 
e toe ana ki te iwi Maori e 7.137.205 eka  
inainei kua heke iho ki raro iho o te 6), 795.22
i te mea kei roto i tenei nga eka kua hokona
atu nei ki te Kawanatanga. O enei e 4.392.427
nga eka i whakamahia, e 2, 403'395 kaore ano
i nohoia. O te wahanga whakamutunga  nei
100, 792 kei te takoto papatipu, engari kei te
mahi nga Kooti Whenua Maori i nga panga.
O nga eka e 3.802, 880 kei te Taiwhakarunga
(Taiwhakararo ki te Maori) u Akarana i te tau
1908, e 791,881 ano nga eka i nga Maori.
Mai i taua tau ki naianei ka 290, 893 nga eka
o nga Maori kua riro i runga i te tikanga
nihi, i te hoko hoki. E 234,408 o te toenga
iho i kiia e te Taute-NGata Komihana kia
whakamahia i raro i te Tekiona 16 o te Ture
Whenua Maori, 1909. Ko te toenga iho he
whenua kikokore.
E ki ana te Pirimia kei te rapua tonutia e
te Kawanatanga te huarahi e mamai ai te
whakanohonoho i nga whenua Maori. Ki
tona whakaaro tonu ko nga whenua Maori e
toe ana me whakahaere ano he whenua no te
Karauna. Ko whenua papatipu me tango ki
te Karauna whakahaere ai, hei muri iho ra ka
whakahaere ai nga kooti whenua i nga taitara
o nga tangata e pa ana. Ko nga whenua
maori katoa e tukua ana hei whenua whaka-
nohonoho me taake hei utu ruri.

TE PIPIWHARAUROA.
No. 169
HE TIMA I PAEA KI RUNGA TOKA.
I WAENGANUI po o te Ratapu te 23 o
nga ra o Hune nei ka paea tetahi tima
nui ki runga toka i Turanga. Ko te ingoa o
taua tima ko te "Ta o Kanata." He tima
mau miiti whakamatao ki Ingarangi. Ko te
taumaha o taua tima 1o, ooo tana. No te ata
o te Hatarei i tae mai ai. I te Ratapu ka
puta tetahi hau kaha, me te kino ano o te
moana. Ehara taua hau i te mea pumau,
engari puta purekereke mai ai. Ka tata atu
ki waenganui po ka kaha rawa te hau, me te
tu o te ngaru, i tera wa ka whakaaro te kapene
ki te haere ki waho o te moana, ka whaka-
haua e ia kia whakapaia te tima mo te haere.
I taua wa ka tae mai te whakaatu kei te pae
haere te tima, i muri tonu iho i tera kua
rangona te ekenga o te tima ki runga toka.
Ka rnahi noa nga mihini nunui e rua ki te mea
ra kia maunu kore rawa i taea. Katahi ka
makaia ano tetahi o nga haika. Ka mahi tera
ki te tutuku rakete kia mohiotia atu e nga
tangata o uta te aitua, i te kaha o te hau me
te marangai kaore i tino rongona aua rakete.
Otira he maha ano nga tangata e noho ana i
te taha tai i rongo, a haere ana ki te mataki.
E rua nga tima ririki i whakamatau ki te haere
ki waho, engari ko tetahi i hoki mai, ko tetahi
ano i haere tonu tae atu ana ki te taha o te
tima, kaore ra te taha rawa. Na taua tima i
mau mai te korero o te tima, ko taua korero
kia whakaaturia ki Poneke te rongo o te aitua
kia tukua mai te tima a Terawhiti hei to i a ia.
Te taenga mai o tau tima iti ka waeatia taua
korero. I te ata o te Manei a po noa, he
haere tonu te mahi a te tangata kia kite i
tenei mea hou. E toru o nga rua o taua tima
i ki i te 'wai, ko etahi atu wahi kei te ora katoa.
Ko te wahi kei runga toka ko waenganui. No
te ata o te Manei ka mauria atu te haika nui,
ko tera kei te whakapumau i tona tu. Ko te
mahi inaianei he whakahoki mai i nga utanga
ki roto i te whare whakamatao. Kei te haere
tonu te mahi, i te po i te ao, kia awe te toia i
te mea e pai ana te moana. I hohoro tonu te
putanga mai o tenei hau, i hohoro tonu hoki
te ngaromanga. Na konei te tima nei i mate
ai, na konei ano hoki i ora ai i te mea ka eke
nei ki runga toka. Kei te pai te moana inai-
anei, kua tae mai hoki a Terawhiti hei to.
Kei te haere nga mahi.
HE AITUA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
EHOA tena koe. Tenei etahi kupu toru-
toru nei, mau e mau atu ki ou marae e
tau ai koe. Tenei tetahi aitua i pa ki Waikare
nei. Tokorua nga tangata he mahi taiepa ta
rana mahi. I te Hatarei ka ki atu te Pakeha
ki te Maori kia haere raua ki te patu poaka, ka
whakaae atu te Maori. Katahi raua ka haere.
ka whakawhiti i tetahi awa, ko Waikaretaheke
te ingoa. Ko taua whakawhitinga he whaka-
whitinga no nga tipuna o taua tangata. Kei
reira a Haumapuhia e noho ana. Ko te tani-
wha tenei o tenei moana o Waikaremoana.
Kei reira te whakawhitinga ki rawahi o taua
awa. Katahi raua ka haere ki te ngahere.
Ka mate ta raua, poaka ka wahia, ko tetahi
taha i te Pakeha, ko tetahi taha i te Maori.
Ka hoki mai hoki raua ki to raua kainga, ka
tae mai ki te whakawhitinga. Ko te wahi
whaiti tenei o te awa. E rua nga rakau o te
arawhata whakawhiti, no nga tipuna mai ano
taua arawhata a tae noa mai inaianei. To
Taua taenga mai ki taua arawhata ko te
Maori i mua ko te Pakeha i muri. Ka taka
te Maori ki ro vvai mate tonu atu. Kotahi te
po, me te ra ki ro wai, ka kitea e nga Pakeha,
ka mauria mai ki te pa Maori. Ka tangihia e
taua iwi to ratou tupapaku. Ko te ingoa o
taua tupapaku ko Wirinoa, ko ona tau ka 28,
toktoru ana tamariki. He uri taua tangata
no tenei tipuna no Pakitua, no Tuhoe hoki,
otira no nga tipuna katoa.
Ki a Te Tuhi Pihopa. I kite au i to wha-
kahe mo te whare-wananga a te Whatahoro,
mo nga waka. Maku e ki ake kei te he
hoki tohou whare-wananga. Ki toku whare-
wananga he waka kotahi tonu a Takitimu raua
ko Horouta. Heoi ano,
Na TIPARE WINITANA,

Kei te whakaaroa e te Kawanatanga tetahi
huarahi e taea ai te tuku ika, te tuku hua
rakau ma te Pohi. He mea hou tenei, engari
te ahua mo nga kainga anake kaore i tawhiti
rawa atu i te taone i tukua atu ai.
Kei te whakahaerea e Tiaina inaianei tetahi
mokete nui e £60, 000, 000. Ko tenei moni nui
hei utu i nga hoia, hei hanga hoki i ona reriwe.
Kei te moketetia mai e ia tenei moni i a Inga-
rani, i Paranihi, i Tiamani, i Merika,  Ruhia,
i Tiapani hoki.

No. 169.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TA HONE ROKANA KEMARA.
TE MATUA o AKARANA.
KAHORE ianei koutou i matau, he ranga-
tira, he tangata nui, kua hinga nei
inaianei i roto i a Iharaira." No te ata o te
Hatarei te 22 o nga ra o Hune nei ka puta
nga whakaatu mai o Akarana kua mate a Ta
Hone Rokana Kemara, te! patua o Akarana.
He mate pai tona, he mate kaumatua, he mate
rangimarie hoki. I mate i te wa e moe ana,
kaore he kori, kaore hoki he aue i te wa o
tona haerenga. He kaumatua tenei i whaka-
matou ki te awhina i te katoa, i te pani, i te
pouaru, i te rawakore, ki ana moni, ki ana
whakahaere, ki ana mahi. Tona taonga nui
i tuku ai ki te iwi o Niu Tireni, hei wahi
takarotanga mo te katoa ko Maunga Kiekie,
ko te ingoa inaianei ko Kanawara Paaka.
Kei te taone o Akarana tenei whenua, ko tona
rahi e 300 eka. Tetahi whare nohoanga mo
nga tamariki pakupaku, i te mea kaore e taea
e o ratou ake matua te tiaki, no tera tau i
hangaia ai ki te iwi. He mea pai kia korero-
tia nga tu tangata penei, ehara i te mea mo a
ratou mahi aroha anake i mahi ai, engari hei
whakaatu tonu mai ki a tatou ki nga whaka-
tipuranga e tipu ake ana, i te ahua o nga
tangata na ratou nei i whakanoho tuatahi a
Niu Tireni. Kua ngaro haere tera tu momo
tangata, kua mahue iho ko nga whakaaro kore
nei, ko nga apo nei.
Ko tenei tangata i puta mai i nga kawai
rangatira o Kotarani, no te hapu nui o nga
Kemara. Ko tona tipuna ko Ta Hemi Ke-
mara. I whanau ia i te 3 o Nowema, 1817-
I tae ia ki nga kura nunui, a pahi ana i te
whakamatautau mo te kura Takuta, ka riro
mai i a ia te tohu M.D., F.R.C.S. Engari
kaore ia i roa e mahi ana i tana mahi ka
kumea e te hiahia haere kia kite i te whenua
I te tau 1838 ka haere mai ia ki Ahitereiria.
No te korenga e pai te whenua o reira ki tana
titiro ka ahu penei mai ki Niu Tireni. Tona
taenga mai ka noho ki Karamaina, no te rongo-
nga ki nga korero whakapai mo Waitemata,
ka haere ki Akarana, kaore ano i nohoia e te
tangata i taua wa. I Akarana ia i te wa i
tae mai ai te kaipuke o te tumuaki Pakeha o
Niu Tireni, i ahua mai i Kororareka. Ko te
haere mai ki Akarana he hoko i te whenua i
nga Maori kia whakaturia he taone mo nga
Pakeha ki reira, kia nukuhia mai ai te mana o
te Karauna i Kororareka ki Akarana. E ki
ana ia i whawha rawa ia ki etahi o nga awhe-
rangi i hokona ai a Akarana. No tona taenga
mai ki Akarana, ka mahue i a ia tona mahi
takuta, ka \\vhakaturia e ia he toa nui ma
raua ko Paraone. I te tau 1858 ka marena
ia ki a Ema, tamahine a Ta Hone Wirihana.
I te tau 1840 ka whakaurua ia hei mema mo
te Kaunihera tuatahi o te Koroni. I te tau 
1856 ka tu hei mema mo Akarana  ki te Pare-
mata. I tae ano ia ki roto i nga whawhai, ko
ia hoki te kai-whakahaere i nga ropu hoia  I
te tau 1900 ka;  whakaturia hei Mea o Akarana 
hei powhiri i te Tiuka o Ioka. I taua tau
ano ka tapaea  e ia a Maunga Kiekie ki te
taone o Akarana, hei taonga  ma te katoa mo
ake tonu atu. Mo tenei me era atu o ana
mahi pai ki te taone o Akarana. i kite nei ia i
tona whanautanga, i te wa i tipungia ai e te
rakau, a tae noa mai nei ki tona pakeketanga 
ki tona tunga he taone nui whakaharahara   mo
Niu Tireni, ka kiia ia he matua o Akarana  
I te taenga o te rongo ki nga wahi katoa o
Akarana kua mate tona maua, kotahi tonu te
whakaaro i tae mai ki roto ki te katoa, me
kawe tona tinana ki te tihi o Maungakiekie
nehu ai. I te waea tanga mai a te Minita 
mo nga mea o te Koroni i pera ano tona
korero, i mea mai ano ia ka whakaaetia taua
whakaaro e te Kawanatanga. Ko te hiahia
ano tenei o taua kaumatua i a ia e ora ana.
Kati kua tuturu ki reira ia matakitaki iho ai
ki nga whakatipuranga o muri i a ia e takaro
ana i runga i te whenua, i hoatu nei e ia hei
peratanga mo ratou.
Kua puta te wira a Ta Hone R. Kemara,
eke tonu ano ki ta te iwi i whakaaro ai tera
e waiho e ia tetahi aroha mana ki te iwi. Ko
nga wehewehenga enei o tona wira i pa ki te
iwi, tera ano te wahi mo tona pouaru raua ku
tona huatahi wahine. E £7350 i waiho iho
ma nga tangata mahi o roto i ta raua toa nui
ko Paraone; £1ooo ma nga kai mahi o tetahi
toa ano na raua ko Erenewhiri; £5000 ma te
whare ako i nga kapo; £2000 ma nga minita
o tona Hahi he iti te oranga; £2000 ma nga
herehere e puta mai ana i te herehere; e £500
ma te mea kotahi o nga whare e toru o te
Haraweihana hei tiaki i nga tangata e mate
ana i nga raruraru o te ao; £1000 ma te ropu
tiaki turoro; £3000 ma te Poari tiaki i nga
tamariki pani; £500 mu te whare whakakite-
kite o Akarana; £500 ma te Ropu tiaki i nga
wahine i nga tamariki; £20, 000 ki te Kareti
o Akarana, kia whakaturia he tangata matau
hei ako i te mahi ahuwhenua; £35,000 hei
utu i nga tangata tiaki o Maungakiekie, ara o
Kanawara  Paaka. £5000 mo tetahi Kohatu
whakamaharatanga ki te Maori kia whakaturia
ki te tihi o Maungakiekie. Hui katoa tona
moni i waiho ai hei koha mana ki te iwi
£84,350-

10
TE PIPIWHARAUROA.
No. 169
PITOPITO KORERO.
Kua marena a Rore Notarana, te tama a
Rore Ranapare, Kawana o Niu Tireni. Ko
te ingoa o tana wahine ko Hiria, te tamahine
na Ta Raniera Kupa.
Tata tonu te tupono he aitua ki te Pirimia
raua ko te Honore Makitanara. Tokorua
raua kaore i aitua, engari i honea noa mai i
roto i te mate. Ko te Pirimia i ahu atu ki
Akarana i runga tereina, e haere ana ia ki nga
takiwa o Hauraki. Kotahi haora ia e whaka-
nga ana i Akarana i tona taenga mai ka haere
ai. Ka whakaaro ia me haere ia ki te titiro i
nga mahi o te waapu o Akarana, ko te ranga-
tira ano o nga waapu tona hoa haerc. Ka tae
raua ki tetahi o nga tima e ruke ana i ona
taonga ki uta. Ko te tima nei he tima nui,
ko raua kei te korero haere i runga i te waapu
i te taha o taua tima. Kaore raua i te titiro
ake ki runga i a raua. Tera nga taonga o te
tima nei kei te heke iho i runga i te huti.
Kaore raua i kitea mai e te kapene i te tua-
tahi kitea rawatia mai kua tata tonu te tae ki
raro i nga mea ra e heke iho ana, kua kore e
taea te pupuri. Karanga noa mai te kapene
kaore i rangona. Na nga mea ra tonu raua i
whakaoho, harakukungia tangatia te potae me
te koti o te Pirimia. E rua noa hoki inihi i
toe atu kua hangai aua mea ki runga ki a ia,
kua mate ia. Tena koa i runga anake i tona
potae, i tona koti na nga tohu o tona honea-
tanga.
Ko Makitanara kei mate ai ki tera motu.
I haere ia kia kite i te mahi a nga tangata i te
raina reriwe nui o tera Motu, he minita hoki
ia no nga mahi. Ko te wahi i tae nei ia kei
Waiau. Ko te mahi i tona taenga atu he
wawahi i te huapapa kohatu ki te paura. I te
whakaaro o nga tangata kia kite te minita i
tetahi wahanga nui i te kohatu, ka mahia kia
nui. ta ratou rua, kia nui hoki te paura. Ka
haere ratou ki tawhiti; engari ki tetahi wahi
pai matakitaki mai ai. No te pakutanga kaore
ratou i kite pai, i te mea ka kite atu ratou i
te mahi a te kohatu e rere ana mai ki te wahi
e tu atu ra ratou, he nunui etahi, ko etahi he
ririki. Ka omaoma ratou ki te wahi pai. E
kiia ana he hanga whakamiharo to ratou ho-
neatanga, e rere ana hoki te kohatu i tetahi
taha, i tetahi taha o ratou i a ratou e oma ra.
Ko Makitanara i honea noa i tetahi kohatu
nui, ko tona waewae rawa me tona potae i pa,
engari he mea ririki hoki era.
Kei te mahi tonu te tahae i Akarana, kaore
ano he wiki i hapa noa te haere o nga rongo
he tahae kei Akarana. Ko tetahi tahae i tae
ki te ruma o tetahi hotera e nohoia ana. Ka
riri raua i te po, honea atu ana ia. I muri
mai ka mau tetahi i te rangatira o te Hotera
i roto i tona ruma, i raro i tona moenga. Ka
riri raua, a mate iho taua tahae i te rangatira.
Ko te mea tera i mau, a kei te herehere e noho
ana.
ETAHI O NGA MOTINI I TE HUI O TE
PIHOPATANGA O AKARANA, 1912.
Na Aperahama N. Pahewa raua ko RIapo Puhipi:
" Kia kohia he moni e nga Maori o tenei
Pihopatanga mo tetahi tohu whakamahara-
tanga kia Rev. Hone T. Papahia hei Paraihe,
otira hei ta te Hui e whakaaro ai he mea tika,
me whakaatu kia kohia e ia kainga e ia kainga
ka tuku ai ki te komiti tiaki kia Rev. M. Kapa.
Rev. H. M. Ruarangi, W. M. Kapa."
Na Rev. M. T. Taurere raua ko Matiu Harawira:
" Kia puta he kupu riri, whakatupato hoki
ma tenei Hui, kia whakamutua rawatia nga
kai-karakia, me nga tamariki rangatira te hau-
rangi me te korero i te reo kino, kei toia e
ratou nga tangata ngakau rahirahi i roto i te
Hahi ki te kino."
Na Mete Keepa raua ko Riapo Puhipi:
" Kia puta he kupu whakahau ma tenei
Hui kia awhina kaha nga iwi o enei takiwa i
nga kura o a tatou tamariki i Tipene me Wiki-
toria, ki te tuku kumara, paukena, me nga
awhina penei e taea e tatou."
Na M. W. Kapa raua ko Rev. H. A. Hokena:
" Kia tapiritia he tekau pauna i te tau ki te
tahua o nga Minita penihana."
Na Mete Keepa raua ko Rev. M. T. Taurere:
" Kia waiho ma te Komiti o te Hahi e
whakatikatika nga tamariki o Raro nei e puta
mai ana i nga kura ki te rapu mahi ma ratou
i Akarana kia iti ai to ratou hoki iho ki muri
nei." •
Na Rev. H. A. Hokena raua ko Riapo Puhipi:
" Kia puta he kupu whakapai ma tenei Hui
mo nga Ropu Wahine e kaha nei ki te turaki
i te waipiro me nga mahi kikino."

No. 169.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
HE KOHURU NO TE KAHA.
ITE Wenerei te 12 o nga ra o Hune nei
ka tae mai nga rongo o tetahi kohuru
kino rawa no Te Kaha, i patua ai e te tuakana
tona ake taina, i tata ai ano hoki etahi atu
tokorua te mate i a ia. Ko nga tangata o te
raruraru nei ko te whanau a te Wi Repa, ko
te Hamana, ko Tamehana, ko Tuhitara me te
Pakeha. Ko te putake o te raruraru, he ririri
na ratou na, engari na te kai rangatira nei na
te waipiro i whakakaha te ngakau, te tukunga
ino kotahi i mate, tokorua kei tu Hohipera,
kotahi kei te whare herehere. Ko nga korero
tenei a nga kai korero i te whakawatanga o
taua raruraru i Opotiki. Ko Te Hamana raua
ko Tamehana kaore i te tino pai ki a raua i
taua wa, mo ta raua kanataraki te take. I te
Wenerei i puta ai re raruraru, ka tae mai te
Pakeha, ko Maurana te ingoa, ki te kainga o
nga Wi Repa. E ono ona pounamu wehike i
mau mai ai. Ka kainga e ratou ka pau, ka
haere ano te Pakeha nei ki te tiki i etahi atu
patara e ono. Ka pau etahi o enei ka haere
te Pakeha nei raua ko Mahuika ki roto i te
Kauta ki te kai ma raua. Kua po i taua wa.
Rokohanga atu e raua i reira a Te Hamana
me Tamehana, ko Tamehana e riri ana ki tona
tuahine ki a Te Owai, mo tona wahine te
take. No te kahanga o a raua korero, no te
meatanga o Tamehana kia patua e ia a Te
Owai, ka uru atu a Te Hamana ki roto. Kua
riro ma raua te kohete, riri tonu atu. Ka
wawaotia e Mahuika rana ko te Pakeha. Ka
puta a Te Hamana ki waho. Kaore i roa ka
hoki mai ano raua ko te tuakana ko Tuhitare.
Rokohanga mai e kowhete ana ano a Tame-
hana raua ko te tuahine. Ka riri ano nga
tokorua nei. No te kahanga o te riri ka rere
atu a Tuhitare me te Pakeha ki te wawao. I
taua wa ka maunu i a Tamehana tona oka ka
okaina tona taina a Te Hamana, i haeatanga-
tia ko te puku. Ka karanga tera kua werohia
ia ki te naihi. Ka werohia ano hoki a Tuhi-
tare raua ko te Pakeha, ko te ringaringa me
te waewae to Tuhitare, ko te waewae to te
Pakeha. Ka tangohia e te Pakeha te naihi
ka patua e Tuhitare a Tamehana, ko tona
patu e ki ana ia, he patu tunu atu kia hemo.
Ka mate ka tahuri ki te mahi i a Te Hamana
kati kaore i taea te mahi. Te hokinga ake o
te koiwi o Tamehana ka whakatika, ka oma,
mahara rawa ake nga tangata kua ngaro. Ka
mauria a Te Hamana me nga tokorua i vvero-
hia ra ki Opotiki, ki te Takuta. Kaore a Te
Hamana i roa ki Opotiki ka mate. E toru
nga ra o Tamehana ki te huna ka hoki mai ki
te kainga, ka tuku atu i a ia ki roto i nga
ringa u te Ture. Inaianei kei Akarana  ia e
whanga ana ki te Hupirimi Kooti. Ko te
Pakeha i whainatia e te Kooti i Opoliki mo
nga moni £25, mo tona mauranga  waipiro ki
te pa. I aroha te Kooti ki taua Pakeha, no te
mea ko ia ano tetahi u nga tangata i mate. I
korero marama  taua Pakeha i tona raruraru 
kaore i huna, me tona whaki ano i te nui o
tona pouri. Kei te Hohipera  tonu raua  ko
Tuhitare e takoto ana. Tetahi rongo  kino
tenei: —
" E te wairua e noho nei i roto i te wehike, ki te
kore he ingoa ke atu e mohiotia ai koe, maku koe
e hua ko Hatana."
HE POWHIRI KAWANGA WHARE.
TE ARAROA,
22 Aperira 1912
KO ahau tenei ko Matariki ka whakatatare
atu nei i te paewai o te moana. Ko
toku muanga he kapua kei te ngahere, koiana
hoki hei whakaatu ki a koutou i te nui o nga
uri a Rehua, i mahue ake nei i au ki nga whaka-
takere o te moana—he tau pai: ka mahora  nga
tohu ki uta, ka hua ki tai. Ae ra, karangatia 
he huihuinga tangata! Kia tere! Kia tere! 
Heoi ano na to koutou hoa na Matariki.
He awhina i te kupu whakahau. Ae ra, ka
awhinatia ano.
Haere mai! Haere mai! e nga hoa aroha,
o ia marae, o ia marae, ki te hui a o koutou
hoa pononga ka tu ki Tauranga koau, wahi o
Te Araroa, a te 19 o nga ra o Hurae, 1912 
Haere mai i runga i te whakatauaki a Te
Whakatihi o ki nei:—
" E nui e te whainga, kai. e tau e Tamaiwaho
Me tenei hoki—
" He huruhuru te manu ka rere.
He ao te rangi ka uhia 
"Ahaha! uwhia mai ra o kanohi ki te rau o te
nooti, e ki te inohi o te Kiingi i au e, hei."
Heoi. Na o koutou hoa, i roto i nga mahi o
te whakapono—
Wi Taotu Harawira Karaha
Rupuha Konia Wahapeka   
Tame Kiwara Maka   Paweherua 
Te Ara Makutu Renata Pereto
Tatari Putauaki   Henare  Pereto
Arapeta Piri   Iharaira Tipuna 
Tamati  Tiarete   Tanara Te Pei    
Huripara   Huihui Mita;  Hane
Karauria     Hiuiona Apanui   

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.